Кулун тутар 2 диэн Григориан халандаарыгар сыл 61-с к?нэ ( ордук хонуктаах сылга 62-c к?нэ). Сыл б?т?? 304 к?н баар.

Бэлиэ к?ннэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Аан дойдутаа?ы уулаах-бадарааннаах сирдэр к?ннэрэ. Бу элбэх к?т?р уйаланар сирдэрин 1971 сыллаахха ылыныллыбыт Рамсар конвенцията харыстыыр.
• Белуджистан   Белуджистан (Пакистаан) ? Белуджи култууратын к?нэ. Бу ираанныы тыллар биирдэстэринэн са?арар, Белуджистан диэн ааттанар ?лг?м? суох хайалаах сирдэргэ олохтоох 9 м?л?й??н кэри?э вхсааннаах к?с омук.
• Мьянма   Мьянма  ? Баа?ынай К?нэ ( 1962 )
• АХШ   АХШ ? Аа?ыы к?нэ
• Техас   Техас , АХШ  ? Тутулуга суох буолуу к?нэ
• Лиибийэ   Лиибийэ ? Джамахирия к?нэ
• Шри-Ланка   Шри-Ланка ? Сэбилэниилээх флот к?нэ
• Эфиопия   Эфиопия  ? Адуатаа?ы кыргы?ыыга кыайыы к?нэ (1896 сыл) .

Т?бэлтэлэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• 1657 ? Эдо (билигин Токио) куоракка ?с хонуктаах улуу уот турбут, ол т?м?гэр 100 000 тахса ки?и ?лб?т.
• 1855 ? Александр II Арассыыйа импиэрийэтин ыраахтаа?ыта буолбут.
• 1919 ? Москуба?а бастакы Хомуньуус Интернационала мустубут.
• 1922 ? Дьокуускайга со?урууттан Иван Строд хамандыырдаах 200 ки?илээх кы?ыл этэрээт кэлбит.
• 1922 ? Чурапчы сэлиэнньэтигэр саха интеллигенциятын сийиэ?э са?аламмыт, кулун тутар 12 к?н?гэр т?м?ктэммит. Сийиэс Саха уобала?ын норуотун быстах кэм?э салайыыны талбыт ( ВЯОНУ - Временное Якутское областное народное управление ). Большевиктары утары охсу?арга, Саха уобала?ыттан ??рэргэ бы?аарыммыттар.
• 1923 ? ?р?? генерал Пепеляев к??стэрин кытары бы?аарыылаах кыргы?ыы буолбут. 6 чаастаах хапсы?ыы кэнниттэн Карл Байкалов кы?ыл этэрээтэ Амма солобуодатын ылбыт.
• 1926 ? ССКП Саха сиринээ?и обкуома Дьокуускайдаа?ы судаарыстыбаннай кинигэ кы?атын тэрийэр ту?унан бы?аарыы ылыммыт, бу бы?аарыы САССР бырабыыталыстыбатын от ыйын 30 к?н?нээ?и уураа?ынан (М. Аммосов илии баттаа?ыннаах) олоххо киирбитэ. Кы?а кэлин 90-с сылларга "Бичик" диэн ааттаммыта, 2021 сыллаахха "Айар" диэн буолбута.
• 1930 ? ≪ Правда ≫ ха?ыакка Сталин ≪Сити?ииттэн сылтаан мэйии эргийиитэ≫ ( нууч. Головокружение от успехов ) ыстатыйата тахсыбыт, коллективизация кэмигэр а?ара барыыны кириитикэлээбит.
• 1941 ? Аан дойду иккис сэриитэ : Германия сэбилэниилээх к??стэрэ Болгария?а киирбиттэр.
• 1945 ? Саха АССР Совнаркомун 233 № уураа?ынан Дьокуускайдаа?ы уус-уран училище тэриллибитэ. Тэрийиини Саха норуодунай худуо?унньуга Петр Романов к???лээбитэ.
• 1956 ? Марокко Испанияттан тутулуга суох буолбут.
• 1959 ? ССРС-ка ДНД ( нууч. добровольная народная дружина ) баар буолбут.
• 1969 ? ССРС уонна КНР ыккардыларыгар Уссури ?р?с Даманскай арыытыгар кыраныысса?а атаанна?ыы тахсыбыт.
• 1970 ? суруйааччы Александр Твардовскай ≪Новый мир≫ сурунаалтан ??р?лл?б?т.
• 1981 ? ≪Якуталмаз≫ холбо?ук 3 №-дээх обогатительнай фабрикатын сепараторщиктарын биригэдьиирэ Раиса Томилова Социалистыы ?лэ Дьоруойа буолбут.
• 1992
  • Приднестровье?а сэрии са?аламмыт.
  • Чэчиэн ?р?сп??б?л?кэтин конституцията ылыныллан Чэчиэн-Ингуш АССР суох буолбут.
  • Армения , Азербайджан , Казахстан , Кыргыстаан , Молдова , Сан-Марино , Таджикистан , Туркменистан уонна Узбекистан Холбо?уктаах Наассыйалар тэрилтэлэригэр киирбиттэр.
• 2002 ? АХШ сэбилэниилээх к??стэрэ Афганистаа??а саба т?сп?ттэр, ≪Анаконда≫ эпэрээ?ийэ са?аламмыт (кулун тутар 19 к?н?гэр т?м?ктэммитэ).
• 2005 ? ???ээ Б?л?? улуу?ун дьаралыга бигэргэммит.
• 2008
  • Арассыыйа ???с бэрэсидьиэнин талыы буолбут. Т??рт хандьыдаат кыттыбытыттан Дмитрий Медведев куолас 70,28 быры?ыанын ылан кыайыылаах тахсыбыт. Иккис миэстэ?э 17,72 быры?ыаннаах Геннадий Зюганов тахсыбыт.
  • Ил Т?мэ??э т?рд?с ы?ырыылаах быыбар буолбут. Манна са?а булкаас систиэмэ киллэриллибитэ: дьокутааттар куорпустарын а?аара (35 ки?и) урукку курдук биирдии мандааттаах уокуруктартан талыллыбыттара, оттон иккис а?аара ? баартыйалар испии?эктэринэн.

Т?р??б?ттэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• 1908  ? Байа?антай улуу?ун Кириэс Халдьаайытыгар Федор Охлопков (1968 ?лб.) ? А?а дойду улуу сэриитин кыттыылаа?а, аатырбыт снайпер, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа. 1945 сыллаахха бэс ыйын 24 к?н?гэр Кыайыы Параадыгар кыттыбыта. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата 1965 с. ыам ыйын 6 к?н?гэр и?эриллибитэ.
• 1914 ? ???ээ Б?л?? Боотулуутугар Григорий Поскачин ? учуутал, Саха сиринээ?и кинигэ кы?атын эрэдээктэрэ, бэйиэт, литэрэтиирэ кириитигэ. 1938 с. буржуазнай национализм?а буруйданан хаайыга сыппыта, 1940 с. реабилитацияламмыта. 1943 с. ?лб?тэ.
• 1943  ? Кэбээйи улуу?ун Кэбээйи нэ?илиэгэр Анатолий Нелунов (2021 ?лб.) ? саха сомо?о домо?ун чинчийбит учуонай, лексиколог, лексикограф, тыл ??рэ?ин билимин хандьыдаата, С.А. Новгородов аатынан Бириэмийэ лауреата, РНА СС ?т??лээх бэтэрээнэ, Таатта улуу?ун ытык ки?итэ.

?лб?ттэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• 1855 (урукку аа?ыынан олунньу 18 к?нэ) ? Арассыыйа импиэрийэтин ыраахтаа?ыта Николай I . Бу ки?и б?р?ст??лгэ олоруутун кытта декабристар ?р? туруулара ситимнээх. А?алара ?лб?т?гэр убайа Константин о?ото суох буолан б?р?ст??лгэ олорортон батыммыта, бу элбэх булкууру та?аарбыта, ?р? турааччылар маны ту?анан байыаннайдар бирисээгэ биэриэхтээх к?ннэригэр ?р? турууну анаабыттара. Николай I 30 сыл ыраахтаа?ылаабыта, ол тухары суутунан биэс эрэ ки?и ?л?р?лл?б?тэ ? декабристар с?р?н бас-к?с дьоно. Кини са?ана Сперанскай дьыала-куолу реформата о?о?уллубута, Пушкины к?ст?н т?нн?рб?ттэрэ, Петербург уонна Москуба ыккардыгар тимир суол тутуллубута, Польша?а ?р? туруу хам баттаммыта, маны та?ынан Арассыыйа Персияны , Туурсуйаны кытта сэриилэспитэ, т??рт дойдуну кытта Кырыым сэриитин (1853?1856) са?алаабыта.
• 2011 ? тюрколог учуонай, т?мэт дьайыксыт, С. А. Новгородов аатынан бириэмийэ лауреата Юрий Васильев - Дьаргыстай . Алтаай тыатыгар учууталлыы сылдьан алтаай тылын ??рэппитэ, Новосибирскайга аспиратура?а ??рэммитэ, Алма-Ата?а хандьыдаат диссэртээссийэтин саха тылын тэ?ниир ньымаларыгар 1981 с. к?м?скээбитэ, 1992?1994 сс. Анкара университетыгар саха тылын ту?унан лиэксийэлэри аахпыта.