1980-er jierren

De Fal fan de Berlynske Muorre yn 1989 .

<< 1970-er jrn   ?  1980-er jrn  ?   1990-er jrn >>

1980    ?    1981    ?    1982    ?    1983    ?    1984 1985    ?    1986    ?    1987    ?    1988    ?    1989

De 1980-er jierren , ek oantsjut as de tachtiger jierren en de jierren ’80 , wiene in desennium fan 'e 20e iuw neffens de Gregoriaanske kalinder . Rekkenkundich sjoen begun it op 1 jannewaris 1981 en duorre it oant en mei 31 desimber 1990 , mar yn 'e regel wurdt ornearre dat it duorre fan 1 jannewaris 1980 oant en mei 31 desimber 1989 . Dit desennium belibbe in leste oplibbing fan 'e Kalde Oarloch foar't dat wraldwide konflikt belune en tsjin 1990 praktysk ta in ein kaam mei de untmanteling fan it Izeren Gerdyn en de Fal fan de Berlynske Muorre . Yn it Midden-Easten kamen under de Earste Intifada de Palestinen yn 'e besette gebieten yn opstan tsjin 'e Israelyske oerhearsking, wylst eastliker de Iraaksk-Iraanske Oarloch frijwol it hiele desennium trochgie. Fierders briek de AIDS - epidemy ut, wie der hongersneed yn Etioopje en waard de grunslach lein foar lettere konflikten, mar tagelyk klaude de wrald ekonomy wer by de wal op en wie der in soad technologyske foarutgong.

Oersjoch [ bewurkje seksje | boarne bewurkje ]

De 1980-er jierren wiene it leste desennium fan 'e Kalde Oarloch . De konfrontaasje tusken de Feriene Steaten en de Sovjet-Uny late oer de hiele wrald ta oarloch en rebulje , mar benammen yn Afrika en Midden-Amearika . De beide supermachten stipen opstannen yn lannen dy't de bunsgenoaten fan 'e tsjinpartij wiene. De Angoleeske Boargeroarloch , de Guatemalteekske Boargeroarloch , de Mozambikaanske Boargeroarloch , de Nikaraguaanske Boargeroarloch , de Salvadoraanske Boargeroarloch , de Sudafrikaanske Grinsoarloch yn Namybje en de striid fan 'e guerriljabeweging Ljochtsjend Paad yn Peru binne guon fan 'e konflikten dy't dertroch feroarsake of oanboaze waarden. Sels wie de Sovjet-Uny aktyf behelle yn 'e Russysk-Afgaanske Oarloch , dy't yn 1979 begun wie en pas yn 1989 einige mei it weromluken fan 'e leste Sovjet-soldaten ut Afganistan . Underwilens diene de Amerikanen yn 1983 in ynfal yn Grenada , doe't yn dat Karibyske minysteatsje in kommunistysk regear oan 'e macht kaam, bombardearren se yn 1986 Lybje en diene se yn 1989 in ynfal yn Panama .

Geandewei de earste helte fan 'e tachtiger jierren boazen de spannings tusken de Feriene Steaten en de Sovjet-Uny sterk oan, nei't de Amerikaanske presidint Ronald Reagan it eardere belied fan non-konfrontaasje nei de foddekoer ferwiisde en him folle agressiver opstelde as syn direkte foargongers. De wrald kaam nuodlike ticht by it utbrekken fan oarloch, mar fan 'e midden fan it desennium of belunen de spannings doe't yn 'e Sovjet-Uny Michail Gorbatsjov oan 'e macht kaam, dy't in herfoarmingspolityk fan glasnost ("iepenheid") en perestrojka ("werstrukturearring") uteinsette. Der folgen ferskate topmoetings tusken Reagen en Gorbatsjov, werby't ferdraggen sletten waarden dy't de wapenwedrin tusken de supermachten ta in ein brochten. Tsjin 'e ein fan 'e 1980-er jierren waard de Kalde Oarloch yn 'e praktyk frijwol beeinige troch de Fal fan it Izeren Gerdyn , werby't de fazalsteaten fan 'e Sovjet-Uny yn East-Jeropa har losmakken fan 'e Russyske oerhearsking. Dat gie mank mei u.m. de Fal fan de Berlynske Muorre yn 'e DDR , de freedsume Ferwielen Revolusje yn Tsjechoslowakije en tige gewelddiedige Roemeenske Revolusje yn Roemeenje .

Ek los fan 'e Kalde Oarloch wiene der yn 'e tachtiger jierren gans konflikten yn 'e wrald. De Libaneeske Boargeroarloch run nei in Israelyske yntervinsje yn 1982 ut op 'e Libaneeske Gizelderskrisis , werby't tsientallen Westerske gizelders jierrenlang festholden waard troch benammen sjiityske groepearrings. Oare manske konflikten yn it Midden-Easten wiene de Earste Intifada , in Palestynske opstan tsjin 'e Israelyske besetting fan it Westjordaanlan en de Gaza-stripe , en de slepende Iraansk-Iraakske Oarloch tusken de buorlannen Iraan en Irak . Oan 'e ein fan it desennium briek yn 'e Kaukasus de Nagorno-Karabachske Oarloch ut tusken Armeenje en Azerbeidzjan , wat in foarboade wie fan ferskate oare etnyske konflikten yn dy regio yn 'e 1990-er jierren .

Yn 'e Westerske wrald waard oan it begjin fan 'e tachtiger jierren de AIDS-epidemy underkend, der't tsjin 2013 wralwiid nei skatting 39 miljoen minsken oan stoarn wiene. Fermiddens fan wittenskip en polityk rekken fierders yn 'e twadde helte fan it desennium bekend mei de ferskynsels klimaatferoaring en broeikaseffekt . Yn 'e islamityske wrald untjoech it islamisme him yn 'e tachtiger jierren ta in ynfloedrike politike streaming . In soad terroristyske organisaasjes , werunder Al-Qaida , waarden oan 'e ein fan it desennium oprjochte.

De 1980-er jierren brochten grutte sosjaal - ekonomyske feroarings fanwegen technologyske foarutgong en in wraldwide beweging by planekonomysk tinken wei en yn 'e rjochting fan kapitalisme dat de frije leie jun waard. De opkomst fan 'e kleau tusken earm en ryk , de almar oprinnende skea dy't publike ynstellings sunt oprun hawwe troch de gefolgen fan deregulearring , en oanboazjende boom-bust - ynvestearringssykly binne allegearre derop werom te fieren, ynklysyf de Bankekrisis fan 2007 . Yn 'e 1980-er jierren begunen multinationals ek foar it earst op grutte skaal harren fabrikaazje -aktiviteiten oer te bringen ut 'e Westerske wrald nei lege-leanelannen , lykas Tailan , Meksiko , Sud-Korea , Taiwan en Sina . De beide lannen dy't yn dit desennium de grutste ekonomyske groei trochmakken, wiene Japan en West-Dutslan .

Untwikkelingslannen yn ferskate dielen fan 'e wrald hiene yn 'e tachtiger jierren te kampen mei ekonomyske en sosjale swierrichheden dy't it gefolch wiene fan underskate skuldekrises. In soad fan dy lannen moasten derom foar help oanklopje by it Ynternasjonaal Moneter Funs (IMF) en de Wraldbank . Etioopje makke yn 'e midden fan it desennium, under it korrupte regear fan diktator Mengistu Haile Mariam , in grutte hongersneed troch. It lan rekke fan it butenlan ofhinklik om 'e eigen befolking te fieden, wat oanlieding joech ta ferskate goeddiedichheidsaksjes yn it Westen, mei as bekendste it gelegenheidsensemble Band Aid , dat yn 1984 it numer Do They Know It's Christmas? opnaam.

Yn 'e 1980-er jierren waard grutte foarutgong makke op it med fan 'e genetika en de digitale technology . Nei jierren fan dierproeven waard yn 1985 de earste genetyske modifikaasje yn tsien folwoeksen minsken trochfierd. De earste poppen werfan't yn 't foar op kontroversjele wize it geslacht utkeazen wie, waarden ein 1989 oanmakke yn in laboratoarium , om yn july 1990 berne te wurden. Yn 1985 waard foar it earst in draachmem ynset foar it foldragen fan in poppe fan alden dy't dat sels net koene. Yn deselde snuorje waard troch kompjuterwittenskippers de grunslach lein foar it lettere ynternet , sadat der tsjin 1989 in globaal systeem untstien wie dat gebruk makke fan satelliten om in wraldwiid netwurk te kreearjen dat neitiid de ynfrastruktuer fan it ynternet wurde soe. De Britske ynformatikus Tim Berners-Lee hie tsjin 1989 it konsept fan it ynternet al hielendal formalisearre.

Wichtichste foarfallen [ bewurkje seksje | boarne bewurkje ]

1980

• 26 febrewaris - Yn Suriname fynt in steatsgreep plak. Der komt in militere gunta oan it bewald under lieding fan Desi Bouterse .
• 24 maart - Moard op Oscar Romero , de aartsbiskop fan San Salvador , dy't opkomt foar de earmen yn El Salvador .
• 30 maart - De massale begraffenis fan Oscar Romero yn El Salvador rint ut op in bloedbad as slupskutters it fjoer iepenje op it roufolk.
• 18 april - Simbabwe wurdt unofhinklik fan it Feriene Keninkryk .
• 30 april - Troanswikseling yn Nederlan : keninginne Julianna abdisearret en wurdt opfolge troch har dochter Beatrix . It plechtich barren yn Amsterdam giet mank mei grutskalige gefjochten tusken kreakers en de plysje .
• 4 maaie - Ferstjerren fan Josip Broz Tito , de lieder fan Joegoslaavje .
• 18 maaie - Utbarsting fan 'e Mount St. Helens , in fulkaan yn 'e Amerikaanske steat Washington . Der falle 57 deaden.
• 30 july - Fanuatu wurdt unofhinklik fan it Feriene Keninkryk en Frankryk .
• 23 septimber - Iraakske troepen falle it buorlan Iraan binnen: it begjin fan 'e slepende Iraaksk-Iraanske Oarloch .
• 2 desimber - Ferkrefting fan en moard op 4 Amerikaanske nonnen dy't as misjonaris nei El Salvador ta kommen wiene, troch leden fan it Salvadoraanske leger.
• 8 desimber - Popstjer John Lennon wurdt fermoarde troch de geastlik steurde Mark David Chapman .

1981

• 1 jannewaris - Grikelan wurdt lid fan 'e Jeropeeske Mienskip .
• 20 jannewaris - Mei de frijlitting fan 'e Amerikaanske gizelders komt nei 444 dagen in ein oan 'e Iraanske Gizelderskrisis .
• 30 maart - De Amerikaanske presidint Ronald Reagan oerlibbet in moardoanslach troch John Hinckley , in geastlik steurde fan fan aktrise Jodie Foster .
• 21 septimber - Belize wurdt unofhinklik fan it Feriene Keninkryk .
• 12 oktober - De Egyptyske presidint Anwar Sadat wurdt fermoarde .
• 1 novimber - Antigua en Barbuda wurdt unofhinklik fan it Feriene Keninkryk .
• 4 desimber - Siskei wurdt as fjirde fan 'e swarte thuslannen unofhinklik fan Sud-Afrika .
• 11 desimber - By it Bloedbad fan El Mozote wurde likernoch 1.000 boargers fermoarde troch it leger fan El Salvador .

1982

• 7 maart - Moard op 4 Nederlanske sjoernalisten fan 'e IKON yn El Salvador , troch leden fan it Salvadoraanske leger.
• 2 april - Argentynje beset de Britske Falklaneilannen , yn 'e sudlike Atlantyske Oseaan , en lokket dermei de Falklanoarloch ut.
• 26 april - Israel jout it besette Sinai-skiereilan werom oan Egypte .
• 14 juny - De Argentynske troepen op 'e Falklaneilannen jouwe har oer.
• 30 augustus - De Palestynske befrijingsorganisaasje PLO wurdt twongen en luk him tebek ut Libanon .
• 16 septimber - Under de Israelysk-Libaneeske Oarloch makket it Israelyske leger it mooglik dat kristlike Libaneeske milysjes de troch Israel belegere Palestynske flechtlingekampen Sabra en Sjatila yngeane, om der twa dagen lang safolle te moardzjen en te ferkreftsjen as se mar wolle.

1983

• 18 augustus - De orkaan Alicia kostet yn it suden fan 'e Feriene Steaten 21 minsken it libben en rjochtet foar $ 1,7 miljard oan skea oan.
• septimber - Yn noardlik Irak komme de Koerden yn opstan : it begjin fan 'e Sechsde Koerdysk-Arabyske Oarloch .
• 19 septimber - Sint-Kits en Nevis wurdt unofhinklik fan it Feriene Keninkryk .
• 23 oktober - Oanslaggen op de Amerikaanske en Franske militere haadkertieren yn 'e Libaneeske haadsted Beirut . Hjirby komme 333 minsken om.
• 25 oktober - Ynfal yn Grenada troch Amerikaanske en alliearde troepen , om te foarkommen dat yn dat Karibyske steatsje in kommunistysk regear oan 'e macht komt.
• 9 novimber - Untfiering fan Freddy Heineken .
• 15 novimber - De Turkske Republyk Noard-Syprus ropt de unofhinklikheid ut.

1984

• 1 jannewaris - Brunei wurdt unofhinklik fan it Feriene Keninkryk .
• 1 jannewaris - Yn Fryslan wurdt in grutskalige gemeentlike weryndieling trochfierd.
• 6 juny - By Operaasje Blauwe Stjer bestoarmet it Yndiaaske leger de Gouden Timpel fan Amritsar , it hillichste plak fan 'e sikhs , dat beset holden wurdt troch in groep nasjonalistyske Sikhs under lieding fan Jarnail Singh Bhindranwale .
• 12 oktober - Bomoanslach op it Grand Brighton Hotel yn it Ingelske Brighton troch it Ierske Republikeinske Leger (IRA). Yn it hotel wurdt in konferinsje fan 'e Konservative Partij holden en der ferbliuwt sadwaande ek de Britske premier Margaret Thatcher , dy't it doelwyt fan 'e oanslach is. Der falle 5 deaden, mar Thatcher rekket net ferwune .
• 31 oktober - De Yndiaaske premier Indira Gandhi wurdt fermoarde troch twa fan har Sikh - liifwachten , by wize fan wraak foar de bestoarming fan 'e Gouden Timpel fan Amritsar .
• 25 novimber - Op inisjatyf fan Bob Geldof nimt en grut tal popstjerren yn Londen under de namme Band Aid it numer Do They Know It's Christmas? op om jild yn te sammeljen foar de slachtoffers fan 'e hongersneed yn Etioopje .
• 3 desimber - By de Giframp fan Bhopal falle yn 'e Yndiaaske sted Bhopal tuzenen deaden as ut in gemysk fabryk fan it Amerikaanske bedriuw Union Carbide in wolk tige giftich metylisosyanaat untsnapt.

1985

• 21 febrewaris - De Trettjinde Alvestedetocht wurdt wun troch Evert van Benthem .
• 11 maart - Nei it ferstjerren fan Konstantin Tsjernjenko wurdt Michail Gorbatsjov beneamd ta de nije siktaris-generaal fan 'e Sovjet-Uny .
• 29 maaie - It Heizeldrama : by slimme opskuor tusken oanhingers fan 'e fuotbalklubs Juventus FC en Liverpool FC falle yn it Heizelstadion yn Brussel 38 deaden.
• 25 juny - Air India-flecht 182 stoart del yn 'e Atlantyske Oseaan besuden Ierlan troch in bomoanslach troch Kanadeeske Sikhs . Alle 329 ynsittenden komme om.
• 10 july - Der fynt yn 'e haven fan Auckland , yn Nij-Seelan , in bomoanslach plak op it skip de Rainbow Warrior , fan 'e miljeubeskermingsorganisaasje Greenpeace . De dieders binne leden fan 'e Franske geheime tsjinst . By de oanslach komt de Nederlanske fotograaf Fernando Pereira om.
• 20 augustus - Yn 'e Feriene Steaten rekket de polityk yn unstjoer as it Iran-Contraskandaal oan it ljocht komt: it regear fan presidint Ronald Reagan hat wapens ferkocht oan fijan Iraan en it dermei fertsjinne jild trochskood nei de Contra-rebellen yn Nikaragua .
• 19 septimber - By de swiere ierdbeving fan Meksiko-Sted falle teminsten 5.000 en mooglik wol 45.000 deaden.
• 1 oktober - De Israelyske loftmacht fiert in bombardemint ut op it PLO - haadkertier yn Tunis . Derby komme 270 minsken om it libben, foar it meastepart Tunezyske boargers .

1986

• 1 jannewaris - Spanje en Portegal wurde lid fan 'e Jeropeeske Mienskip .
• 1 jannewaris - Aruba kriget in status aparte binnen it Keninkryk fan 'e Nederlannen , en makket him dermei bestjoerlik los fan 'e Nederlanske Antillen .
• 1 jannewaris - Flevolan wurdt de tolfde provinsje fan Nederlan .
• 28 jannewaris - It Amerikaanske romtefear de Challenger untploft koart nei't it opstige is. Alle san astronauten oan board komme om.
• 6 febrewaris - By in revolusje yn Haity wurdt diktator Jean-Claude Duvalier ofset.
• 22 febrewaris - By de saneamde Folksmachtrevolusje wurdt op 'e Filipinen diktator Ferdinand Marcos ofset en opposysjeliedster Corazon Aquino oan 'e macht brocht.
• 26 febrewaris - De Fjirtjinde Alvestedetocht wurdt wun troch Evert van Benthem .
• 28 febrewaris - De Sweedske premier Olof Palme wurdt yn Stokholm op 'e strjitte deasketten .
• 15 april - De Feriene Steaten fiere bombardeminten ut op 'e Libyske haadsted Tripoly , nei oprinnende spannings mei de Libyske lieder Muammar Kadaffy .
• 26 april - Kearnramp fan Tsjernobyl : der docht him in untploffing foar yn 'e kearnsintrale fan Tsjernobyl , yn 'e Oekraine (part fan 'e Sovjet-Uny ). Dertroch rekket in grut diel fan Jeropa tydlik radioaktyf besmet, en in gebiet om 'e sintrale hinne foar tuzenen jierren.
• 21 oktober - De Marshalleilannen wurde unofhinklik fan 'e Feriene Steaten .
• 3 novimber - Mikroneezje wurdt unofhinklik fan 'e Feriene Steaten .

Ofbyld:Madonna, Rotterdam, 26-8-1987.jpg

1987

• 20 jannewaris - Op it hichtepunt fan 'e Libaneeske Gizelderskrisis wurdt Terry Waite , de gesant fan 'e aartsbiskop fan Canterbury , dy't stjoerd wie om te bemiddeljen by de frijlitting fan 'e gizelders , sels yn gizeling nommen.
• 6 maart - Foar de Belgyske kust sinkt de fearboat MS Herald of Free Enterprise , werby't 193 opfarrenden om it libben komme.
• 18 novimber - By de bran yn it King's Cross-metrostasjon yn Londen komme 31 minsken om.
• 8 desimber - Under de Palestinen yn 'e troch Israel besette gebieten, it Westjordaanlan en de Gaza-stripe , brekt in opstan ut, dy't de namme Earste Intifada kriget.

1988

• 20 febrewaris - Yn 'e Kaukasus brekt de Nagorno-Karabachske Oarloch ut tusken Armeenje en Azerbeidzjan .
• 17 maart - By de troch it Iraakske leger utfierde gifgasoanfal op Halabja komme yn noardlik Irak sa'n 5.000 Koerdyske boargers om it libben.
• 3 july - It Iraanske ferkearsfleantuch Iran Air-flecht 655 wurdt boppe de Perzyske Golf by fersin delsketten troch de USS Vincennes , Amerikaansk marineskip . Alle 290 ynsittenden komme om.
• 15 novimber - De Steat Palestina ropt de unofhinklikheid ut.
• 7 desimber - By de ierdbeving fan Spitak komme yn Armeenje 25.000 oant 50.000 minsken om it libben.
• 21 desimber - By in bomoanslach op Pan Am-flecht 103 komme by it Skotske Lockerbie 270 minsken om it libben.

1989

• 15 febrewaris - De Sovjet-Uny lukt syn leste troepen werom ut Afganistan , wermei't nei tsien jier in ein komt oan 'e Russysk-Afgaanske Oarloch .
• 24 maart - De tanker de Exxon Valdez rjochtet op 'e kust fan Alaska in unbidige miljeuramp oan as it skip lekslacht en it ekwivalint fan 260.000 oant 750.000 fetten rouwe ierdoalje ferliest.
• 15 april - By de Hillsborough-ramp yn it Ingelske Sheffield wurde 94 minsken deadrukt as by in fuotbalwedstryd tusken Liverpool FC en Nottingham Forest FC yn it Hillsboroughstadion tefolle publyk nei binnen ta litten wurdt yn in mei hege stekken ofsletten fak.
• 2 maaie - Hongarije begjint as earste Eastbloklan mei de untmanteling fan it Izeren Gerdyn .
• 3 juny - Ajatolla Ruholla Chomeiny , de geastlik lieder fan Iraan , komt te ferstjerren .
• 4 juny - De studinteprotesten op it Plein fan de Himelske Frede yn Peking wurde troch it Sineeske Folksbefrijingsleger bloedich underdrukt mei tuzenen deaden ta gefolch.
• 19 july - United Airlines-flecht 232 ferungelokket yn Sioux City , yn 'e Amerikaanske steat Iowa , as de piloaten in needlaning prebearje nei't se de kontrole oer it fleantuch kwytrekke binne. Fan 'e ynsittenden komme 111 om, mar 185 oerlibje it.
• 24 augustus - Tadeusz Mazowiecki wurdt de earste net- kommunistyske premier fan Poalen sunt de Twadde Wraldoarloch .
• 6 septimber - Underdrukking fan 'e opstan fan 'e Koerden yn noardlik Irak : de ein fan 'e Sechsde Koerdysk-Arabyske Oarloch .
• 17 oktober - By de swiere ierdbeving fan Loma Prieta , yn it noarden fan 'e Amerikaanske steat Kalifornje , falle 63 deaden en wurdt foar $ 5,6 miljard oan skea oanrjochte.
• 9 novimber - Fal fan de Berlynske Muorre .
• 16 novimber - Moard op 6 jezuiten , harren hushaldster en dy har dochter yn El Salvador , troch leden fan it Salvadoraanske leger.
• 17 novimber - Yn Tsjechoslowakije begjint de Ferwielen Revolusje , dy't oer in perioade fan seis wiken op freedsume wize in ein makket oan it kommunistysk bewald yn it lan.
• 16 desimber - Yn Roemeenje brekt de uterst gewelddiedige Roemeenske Revolusje ut, dy't in ein makket oan it bewald fan diktator Nicolae Ceau?escu .
• 20 desimber - Amerikaanske troepen dogge in ynfal yn Panama om diktator Manuel Noriega of te setten.

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch under: References , op dizze side . Commons  Ofbylden dy't by dit underwerp hearre, binne te finen yn de kategory 1980s fan Wikimedia Commons .