Телевиз
(
Латин
:
video
) нь tele-алс vision-харах гэсэн ?гнээс гаралтай.
?е ?еийн олон эрдэмтэдийн х?д?лм?р з?тгэлийн ?р д?нд телевиз бий болсон гэдгийг заавал онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. Английн эрдэмтэн
Жеймс Клерк Максвелл
(1831-1879) байгальд цахилгаан соронзон ?елзлэл оршдог тухай таамаглал анх дэвш??лжээ. Цахилгаан соронзон орон ?нэхээр бодитой оршиж байгааг Германы эрдэмтэн Генрих Герц (1857-1894) туршилтаар баталсан юм. Цахилгаан соронзонгийн тархах хурд, т??ний физик шинж чанарыг ч Герц нарийвчлан судалсан байна. Оросын эрдэмтэн
Александр Степанович Попов
(1859-1905), италийн эрдэмтэн
Гульелмо Маркони
(1874-1937) нар цахилгаан соронзон ?елзлэлийг ашиглан агаарын орон зайг ашиглаж ямар нэгэн дохио дамжуулах арга бодож олжээ. Тэднийг анх
радио
зохион б?тээсэн эрдэмтэд гэж ?здэг. 1880 онд П.И.Бахметьев д?рсийг алсад дамжуулахын тулд эхлээд цахилгаан соронзон орон болгож задлаад, дараа нь х?лээн авагчаар эргэж цуглуулах хэрэгтэй гэдэг санааг дэвш??лсэн байна. ??ний дараа 1884 онд Германы эрдэмтэн Паул Нипков д?рсийг алс холын орон зайд дамжуулах анхны шийдлийг олжээ. Нипковийн санаачилсан энэ арга дээр тулгуурлан 1920 онд Шотландын зохион б?тээгч Жон Байрд (1888-1946) механик телевизор б?тээсэн юм.
1900 оны 8 сарын 25-нд Францын нийслэл Парис хотод олон улсын цахилгаан холбооны бага хурал зохион байгуулагдав. Энэ хуралд оролцсон Оросын инженер Константин Перский “ television” гэдэг нэртэй илтгэл тавьжээ. Ингэснээр телевиз гэдэг нэр томъёог х?н т?р?лхт?н хэрэглэх болсон юм. Tele - алс хол, vision - ?зэгдэх, харагдах гэсэн утгатай ?г юм. Монголчууд энэ ?гийг зурагт гэж орчуулжээ.
Гадны фото ?зэгдлийг ашиглан Петербург хотын технологийн их сургуулийн багш Б.Л.Розинг 1907 онд ?н??гийн зурагт ажиллах ?ндсэн зарчимыг боловсруулжээ. Телевизийн цаашдын х?гжилд Б.П.Грабовский, С.И.Катаев, П.В. Шматков, В.К.Зворыкин зэрэг олон эрдэмтэд ?нэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. Ер нь телевиз гэдэг бол олон х?ний хамтын х?д?лм?рийн ?р д?нд бий болсон хамтын б?тээл юм. Одоо ч телевизийн материал, техникийн бааз шинэчлэгдсээр байна.
Дэлхийн улс орнуудын туулж ?нг?р??лсэн т??хээс нь хамаарч телевизийн х?гжлийн ?е шат харилцан адилг?й байна. Улс б?рт телевиз байгуулагдсан цаг ?е харилцан адилг?й боловч “туршилтын нэвтр??лэг” явуулж байсан зурвас ?е заавал байдаг. Манай хойд х?рш Орост телевизийн туршилтын нэвтр??лгийг 1931 оны 5 сарын 1-нд хийсэн байна. ??нээс нэг ?дрийн ?мн? “Правда” сонинд энэ тухай мэдээлэл хэвлэгджээ. 5 сарын 1-нд Оросын инженер??д хэд хэдэн гэрэл зургийг дууг?йгээр алсын орон зайд дамжуулсан нь амжилттай болжээ. Тэгвэл Германд 1928 онд телевизийн туршилтын нэвтр??лэг хийж байсан тухай баримт байдаг. Телевизийн нэвтр??лгийг тогтмол явуулж эхэлсэн дэлхийн анхны улс бол Их Британи юм. 1936 онд Их Британий нийслэл Лондон хотод “London Television Service” компани тогтмол нэвтр??лэг явуулах болжээ. Харин Орост 1939 оны 3 сарын 10-аас телевизийн нэвтр??лэг тогтмол явах болжээ. М?н 1939 оноос Америкийн телевизийн т??х эхэлдэг. Америкийн радио корпорацийн ер?нхийл?гч Дэвид Сарнов: Одоо бид дуунд д?рс нэмж чадах боллоо гэж мэдэгдэж телевиз байгууладаж байгааг тунхагласан байна. 1939 оны 4 сарын 30-нд Америкийн ер?нхийл?гч Франклин Рузвельтийн яриаг дамжуулснаар АНУ-д телевизийн ?рг?н нэвтр??лгийн нээлт болжээ. Дэлхийн II дайны дараа телевизийн х?гжлийн алтан ?е ирсэн юм. Ази, Европ, Латин Америк, Африкийн орнууд 1950 оноос хойш телевиз байгуулжээ. Ази тивд телевиз байгуулсан хамгийн анхны орон нь Иран, Филлипин юм. 1953 онд Филлипинд нэгэн зэрэг хоёр телевиз байгуулагджээ. Тайланд улсад 1955 онд, Энэтхэгт 1959 онд, Малайз улсад 1963 онд, Пакистан 1964 онд, Турк улсад 1968 онд, Хятад улс 1958 онд, БНСУ 1956 онд, Япон 1953 онд телевизтэй болжээ. 1970 оноос телевиз бол ОНМХ-ийн нэг чухал суваг м?н гэдгийг х?лээн з?вш??рс?н.
Интернэт т?гээмэл тархах х?ртэл телевиз хамгийн шуурхай мэдээллийн хэрэгсэл гэсэн байр сууриа хадгалж ирсэн. Хамгийн анх 1947 онд АНУ-д кабелийн телевиз байгуулагдсан. 1970-аад оны с??л ?еэс кабелийн с?лжээ ашиглан нэвтр??лэг дамжуулах нь улам ихэссэн. Харин 1990 оноос хойш пост коммунист орнуудад кабелийн телевиз сонгодог утгаараа х?гжиж эхлэжээ. Ингэснээр телевизийн сувгийн тоо ч нэмэгдсэн байна. 1976 онд хиймэл дагуулын телевиз бий болов.
Орчин ?ед хиймэл дагуулын телевиз нь тоон систем ашиглан дуу д?рсний ?нд?р чанартай нэвтр??лгийг ?зэгчдэд х?ргэж байна. Мэдээллийн технологийн х?гжлийн ?р шимээр IPTV Internet Protocol Television бий боллоо. IPTV хамгийн гол давуу тал нь д?рс бичлэгийг ?зээд зогсохг?й т??нтэй холбоотой бусад нэмэлт мэдээлэл авах, нэвтр??лэгт шууд оролцох боломжтой. М?н хэрэглэгч х?ссэн нэвтр??лгээ ??рт?? тохиромжтой цаг ?ед ?зэх боломж нээж ?гд?г.
Монгол Улсад телевиз байгуулах тухай анх 1964 оны 4 сард Улсын т?л?вл?г??ний хорооны хуралдаанаар яригджээ. 1965 оны 10 сард БНМАУ-ын Засгийн Газар телевизэд ажиллах мэргэжилтн??дийг ЗХУ-д сургах тухай тогтоол гаргажээ. ??ний дагуу телевизийн техникийн мэргэжилээр 40 х?нийг ЗХУ руу илгээсэн байна. 1966 оны 3 сарын 29-нд Монгол телевизийн техникийн т?вийн шавыг тавих ёслол болжээ. 1966 оны 5 сарын 16-нд телевизэд ажиллах залуусын хоёрдугаар ээлжийг ЗХУ руу явуулсан юм.
1967
онд Монголын телевиз байгуулагдахад барьж байгуулсан теле цамхаг нь 193 метр ?нд?р. 1967 оны 7 сарын 9-ний ?дрийн “?нэн” сонинд монголын телевизийн т?вийн ер?нхий инженер В.И.Алырщиковын ?гс?н ярилцлага хэвлэгджээ. Тэрээр энэ ярилцлагадаа телевизийн т?в нэвтр??лэг дамжуулахад бэлэн гэж мэдэгджээ. Ингээд 1967 оны 7 сарын 11-нд Монголд анх удаа туршилтын нэвтр??лэг хийжээ. Ардын хувьсгалийн 46 жилийн ойд зориулсан концерт, х?ндэтгэлийн арга хэмжээг телевизээр дамжуулжээ. Дараа нь 1967 оны 8 сарын 15-нд хоёр дахь удаагийн туршилтын нэвтр??лэг хийжээ. Туршилт амжилттай болсоны дараа тогтмол нэвтр??лэг явуулах тухай шийдвэр гаргасан байна.
Радио телевизийн улсын хорооны даргаар Жалан-Аажив, орлогчоор нь Сумъяа томилогджээ. 1967 оны 9 сарын 27-ноос эхлэн Монгол телевиз тогтмол нэвтр??лгээ явуулах болжээ. Монгол телевиз анх байгуулагдаад даваа п?рэв, бямба, ням гаригт нэвтр??лэг дамжуулдаг байв.
1972
онд Монгол телевиз нь “Интервидение” олон улсын телевизийн байгууллагийн гиш??н болсон юм. 1980 онд Монгол телевиз техникийн шинэчлэл хийсэн байна. Хуучирсан тоног т?х??р?мжийг шинэчилж ?нг?т??р нэвтр??лэг дамжуулах болжээ. 1980 оны олимпийн наадам, 1981 оны 3 сарын 22-??с 30-ний хооронд Ж.Г?ррагчаа сансарт ниссэн тухай шууд дамжуулан ?з??лж байлаа. 1971 онд “Интерспутник” хиймэл дагуулын тусламжтайгаар радио, релейний шугамаар орон даяар нэвтр??лэг дамжуулах болсон. 1980 оноос эфирийн цагаа нэмэгд??лж долоо хоногт 6 ?д?р эфиртэй болжээ. Энэ ?еэс “Оддын ахан д??с”, “Оноо хурд хором”, “Бид
Артек
явна” зэрэг шинэ нэвтр??лэг гарах болсон. 1972 онд Монгол телевизийн дэргэд “Телекино” ?йлдвэр байгуулагджээ. Ургацын далай нэвтр??лэг радиогоос телевизийн хувилбарт шилжсэн байна.
1990
онд ASIASAT-1 хиймэл дагуулаар нэвтр??лгээ дамжуулах болсон. 1991 оны 1 сарын 1-ээс Монгол телевизийн сувгаар америкийн телевизийн нэвтр??лгийг ?з??лдэг болжээ. 1992 онд Монгол телевиз б?тэц зохион байгуулалтын ??рчл?лт?нд орж бие даасан студи байгуулагджээ. 1992 оны 4 сарын 25-нд сэтг??лч Ц.Нармандах “Ч?л??т телевиз”, Д.Гарам-Очир “Мэдээлэл арилжааны ч?л??т суваг” байгуулжээ. М?н уран б?тээлийн “Жолоо” нэгдэл ??ссэн. Энэ бол хувийн арилжааны телевиз байгуулах гэсэн анхны оролдлого гэж хэлж болно.
1997 онд Монгол телевиз “Ханилаг”, “Алслал”, “ACD” зэрэг 20 гаруй студи болж б?тцийн ??рчл?лт хийжээ. Гэвч тун удалг?й дахин редакцийн б?тэц зохион байгуулалтандаа оржээ. 1998 онд Монгол телевиз Японы засгийн газрын тусламжтайгаар техникийн шинэчлэл хэсэгчилж хийв. 1998 оноос Монгол телевиз ?д?р б?р нэвтр??лэг дамжуулах болж, ?гл??ний х?т?лб?р нээсэн. 1998 онд Монгол Улсын парламент “Хэвлэлийн эрх ч?л??ний тухай” хууль батлав. Ингэснээр Монгол телевиз нь “М?ТВ” хэмээн нэрээ ??рчилжээ. 2005 онд Олон нийтийн радио телевизийн тухай хууль батлагджээ. Анх байгуулагдсанаасаа хойш т?рийн мэдэлд байж, эрх баригчдын дуу хоолой болж байсан М?ТВ нь олон нийтийн статустай телевиз болов.
1972 онд байгуулагдсан “Телекино” ?йлдвэрийн бааз сууринд т?шиглэн нийслэл хотын захиргааны мэдлийн “Улаанбаатар” телевизийг байгуулжээ. Тус телевиз анхны нэвтр??лгээ 1992 оны 9 сарын 15-нд ?зэгчдэд х?ргэсэн байна. УБТВ нь хотын захиргаанаас санх??жиж, монгол телевизийн сувгаар долоо хоногт нэг удаа нэвтр??лэг дамжуулдаг байлаа. 1995 оноос “?гл??ний мэнд” х?т?лб?рийг дамжуулдаг болсон. 1998 онооc “UBSTV” хэмээн нэрээ ??рчилжээ. Тус телевиз нь 1997 оноос дуу х?гжим, кино, танин мэдэх?йн нэвтр??лэг дагнан бэлтгэж нэг ?дрийн эфирээ зориулж байлаа. ОХУ, Япон, БНСУ-ын телевиз??дтэй хамтран ажиллаж “Загасан н?д” олон улсын теле наадмыг зохион байгуулж байсан. 1996 оны 9 сарын 27-нд Монголын анхны арилжааны телевиз “25-р суваг” байгуулагдсан. М?н онд Америкийн х?р?нг? оруулалттай мэдээллийн “EAGLE” телевиз ?йл ажиллагаагаа эхэлжээ. 1998 оноос эхлэн Монголын ?ндэсний телевиз PAL системээр нэвтр??лгээ цацах болжээ. ??нээс ?мн? SECAM системээр нэвтр??лгээ дамжуулдаг байлаа. EAGLE телевиз 2003 онд т?р хаагдаад 2005 оноос нэвтр??лгээ сэргээжээ. 2003 онд TV5, TV9 гэсэн хоёр ч арилжааны телевиз шинээр нээгджээ. 1995 оноос Монголд гадаадын болон дотоодын телевиз??дийн нэвтр??лгийг дахин дамжуулах ?йл ажиллагаа явуулдаг кабелийн с?лжээ бий болов. Хамгийн олон хэрэглэгчтэй нь Монгол-Хятадын хамтарсан “Сансар” кабелийн телевиз юм. Гадаад дотоодын телевизийн сувгуудыг дахин дамжуулахаас гадна Сансар кабелийн телевиз нь ??рийн гэсэн 4 суваг нээсэн. 2010 оны байдлаар з?вх?н УБ хотод 20 гаруй телевиз ?йл ажиллагаагаа явуулж байв. Харин 2014 оны байдлаар Монгол Улсад 160 гаруй телевизийн компани ажиллаж байгаагаас 90 гаруй нь Улаанбаатар хотоос нэвтр??лгээ дамжуулж байна. Монголын телевиз??дийн холбоо 2005 онд байгуулагдсан. Тус холбоо жил б?р “Алтан шонхор” теле наадмыг зохион байгуулдаг.
1996
оноос эхлэн жил б?рийн 11 сарын 21-нд дэлхийн телевизийн ?дрийг тэмдэглэдэг болсон. Ийм ?дрийг тэмдэглэхийг Н?Б-ын Ер?нхий Ассамблей тусгай тогтоол гаргаж шийдсэн байна.
Телевизийн сэтг??л з?йн тухайн номын жагсаалт
[
засварлах
|
кодоор засварлах
]
- Д.Амбасэлмаа
Зурагт зулын хойморт заларсан нь., 1997
- Д.Амбасэлмаа
Мянга сонсохоос нэг ?зэх?й УБ., 2003
- Д.Амбасэлмаа
Баяртай гунигтай борхон ?др??д минь УБ.,2003
- Монголын телетеатр., УБ 2000 /Эмхэтгэсэн Ч.М?нхзул/
- Г.Золжаргал Холоос тээсэн бодол УБ., 2002
- С.Жаргал Соёлын х?гжилд ОНМХ-ийн г?йцэтгэх ??рэг УБ.,2002
- С.Жаргал Нийтийн х?гжил ба монголын ?ндэсний телевиз. УБ., 2004
- Х.Наранжаргал Телевизийн сэтг??л з?й УБ., 2006
- Л.Норовс?рэн Монголын сэтг??л з?йн т??х УБ.,2001
- Хишигээ Микрофонтой харьцахад УБ.,1998
- Ю.Эрдэнэтуяа Монголын телевизийн ?н??гийн байдал. Хэвлэлийн х?рээлэнгээс гаргасан Ч?л??т хэвлэл цуврал эмхэтгэл УБ.,2007
- М.Зулькафиль. Сэтг??л з?йн тайлбар толь. УБ
- Г.Мэндх??, Т.?н?рсайхан "Телевизийн тухай А-Я х?ртэл". УБ., 2014
- Г.Мэндх??, Т. ?н?рсайхан "Мэргэжлийн телевиз" УБ., 2015
- Т.?н?рсайхан "Монголын арилжааны телевиз??д: т??х, онол, арга з?й". УБ.,2019
- Г. Мэндх?? "Телевизийн мэдээллийн х?т?лб?р: т??х, онол практик" УБ.,2018
- Сэтг??лчийн номын сан цуврал-2: "Телевизийн сэтг??л з?й". ред.доктор Т. ?н?рсайхан