Бул макала Кыргыз Уикипедиясынын жакшы макалалар тизмесине кирет.

Жаратылыш ? ааламдын материалдык д?йн?с?, ма?ызы боюнча табигый илимдерди изилд??ч? объект. Турмушта "жаратылыш" с?з? к?п учурда табигый жашоо ч?йр? деп аталып ж?р?т. (адамдын колунан жасалбаган баардык нерселер)

Жер

Жер - азыркы убакыттагы жашоо бар жалгыз планета , жана анын табият ?зг?ч?л?кт?р? к?п илимдердин изилд?? темасы. К?нд?н тартып эсептегенде К?н системасындагы ?ч?нч? планета жана жер группасындагы планеталардын арасынан диаметри, тыгыздыгы жана массасы боюнча э? чо? планета. Жердин негизги климаттык ?зг?ч?л?кт?р?н?н анын эки чо? уюлдук аймагы, эки салыштырмалуу мел??н жана бир ке? экватор - тропикалык аймактырынын бардыгы менен шартталган.

Планетада атмосфералык жаан чачындын к?л?м? жайгашкан жерине байланыштуу жана бир калыпта эмес,бир миллиметрден тартып жылына бир нече жаан чачын гана ж?рг?н жерлер бар. Жер бетинин 71 % океан суулары ээлейт. Калган б?л?кт?р? кургак континенттерден жана аралдардан турат, ошондой болсо да кургактыкты ээлеген элдин басымдуу б?л?г? т?нд?к жарым шаарда жайгашкан.

Жердин эволюциясы геологиялык жана биологиялык процесстердин ?н?г??с? менен шартталат. Планентанын ?ст? бир нече тынымсыз кыймылда болуп турган литосфералык плиталар менен б?л?нг?н, алар ?з учурунда периодикалык мезгилдерде континеннттерди ажыратып жана бириктирип турат. Жердин ички б?л?г? мантиянын эритилген калы? катмарынан жана темир ?з?кт?н , гененендирл??ч? магниттик талаадан турат.

Азыркы атмосферанын курамы баштапкы калыбындагы ар кандай жашоо калыптарынын тиричилик аракетинен улам бир топ ?зг?р??л?рг? дуушар болуп, экологиялык те? салмакты сактоо менен, жана ?ст?нд?г? жашоо шарттарын турукташтарып турушкан. ^[1] Бирок климаттын бир кыйла ке?дик жана географиялык факторлорунун ?зг?р?лг?н?н? карабай,орточо глобалдык климат муз доорлорунун ^[2] арасы убакытында бир топ эле туруктуу,орточо глобалдык температуранын 1-2 градус ?зг?р??с? ^[3] экологиялык те? салмактуулукка жана Жердин географиясына бир кыйла залакасын тийгизген ^{[4] [5]}

Геология

Негизги макала: Геология

Геология - жер кыртышы жана Жердин андан тере? жаткан катмарлары ж?н?нд?г? илимдердин комплекси. Ууз мааниде, жер кыртышынын курамы, т?з?л?ш?, кыймылы, ?н?г?п-?рч?? тарыхы жана андагы кен байлыктардын пайда болушу, жайгашышы ж?н?нд?г? илим. Геологиялык изилд??л?р негизинен тоо тектерге, минералдарга , кендерге, геологиялык кубулуштарга жер бетинен т?зд?н-т?з байкоо ж?рг?з?? ыкмалары аркылуу ишке ашат. Белгил?? аймактын геологиялык жактан изилдениши андагы к?р?н?? жаткан тоо тектерди аныктоо, салыштыруу, алардын ?лг?л?р?н алып, лабораториялык изилд??л?рд? ж?рг?з??д?н башталат.

Тарыхы

Илимпоздордун ою боюнча Жер 4,54 млрд жыл мурун ча?дуу газ булутунан, К?н жана башка планеталар менен бирге жаралган. Ай болсо 20 млн жыл кийинчерээк Жердин массалуу зат менен кагылуушуусу аркылуу пайда болгон. Жердин эриген сырткы катмары убакыттын ?т?ш? менен муздап отуруп катуу кабыкка айланып - кыртыш т?з?лг?н. Газдардын б?л?н?п чыгуусу жана жанар тоолордун к?ж?рм?нд?г? алгачкы атмосферанын пайда болушуна ?б?лг? т?з?шк?н. Суу буусунун конденсациясы (к?б?нч?с? кометанын музу аркылуу пайда болушкан) океан жана башка суу ресурстарынын пайда болушуна шарт т?зг?н. Андан кийин эсептелгендей, жогорку энергетикалык химия аркылуу ?з?н-?з? жараткан молекула 4 млрд жыл мурун пайда боло баштаган.

Жерди ?ст? ж?з жылдар аралыгында улам-улам алмашып турган, маал-маалы менен супер континентке биригип, анан кайра б?л?к континентерге б?л?н?п турган. Болжол менен 750 млн жыл мурун э? байыркы,бизге белгил?? болгон Родиния суперконтиненти б?л?н? баштаган. Бирок бир кыйла убакыттан кийин континенттер кайра биригишип Паннотияны т?з?шк?н, ал кийинчерээк 540 млн жыл мурун кайра б?л?нг?н. Андан кийин акыркы Пангея суперконтиненти, 180 млн жыл мурун б?л?нг?н. ^[6]

Божомолдогондой, Неопротерозия доорунда Жер масштабдуу ?лч?мд? муздай болуп то?уп калган, ?з учурунда муздар эквадорго чейин жетишкен. Бул гипотеза ≪Жер-кар≫ аттуу ысым алган жана аябагандай кызыкчылыкты туудурат, анткени бул убакыт 530-540 млн жыл мурун Кембрий жарылуусуна туш келген жана ошондон кийин к?пклеткалуу жашоо формалары тарай баштаган. ^[7]

Кембрий жарылуусунан кийин беш даана массалык кырылуу(тукум курут) болгон. Акыркы массалык кырылуу 65 млн жыл мурун, болжолдуу эсепте Жер менен Метеорит кагышканда орун алып, динозаврлардын жана башка к?л?мд?? рептилиялардын кырылышына себеп болгон. Кийинки 65 млн жыл, к?п т?рд?? с?т менен тамактундыруучулар келип чыгуу маалы болгон

Бир нече миллион жылдар мурун Африкадагы адам сымал маймылдар т?з баскан абалга жетишишкен. Кийинки адамдын жаралуусу, айыл чарбаны жана цивилизацияны ?н?кт?р?? Жерде, башка мурдакы жашоо калыптарынан бат ?с?п ?н?кк?нг? таасир эткен, жана ал жаратылышка жана глобалдуу климатка да тиешел?? болгон.

Голоцен кырылуусу аталган, азыркы убакыттагы заманбап доор массалык кырылуунун бир б?л?г? катары каралат. Ал болсо кырылуулардын э? баты болуп саналып ж?р?т. Кээ бир илимпоздор , мисалы: Гарвард Университетинен Э.О.Уилсон, биосферанын адам менен талкаланышы жакынкы 100 жыл арылыгында жандардын жарымы жок болуп кетет дешет. Азыркы мезгилдин кырылуу масштабы изилденип, талкууланып жана биологдор тарабынан эсептелинип жатат ^[8]

Атмосфера, климат жана аба-ырайы

Негизги макала:

Жердин атмосферасы планетардык экосистеманы колдоодо негизги фактор болуп эсептелинет. Жерди кучап турган газдардын ичке катмары, планетанын тартылуу к?ч? менен кармалып турат. Атмосферанын кургак абасы 78% азот , 21% кычкылтек , 1% аргон , к?м?р кычкылынан жана башка анча чо? эмес кошулмалардан турат. Жана дагы аба туруксуз сандагы суу буусун камтыйт. ^{[9] [10]} Атмосфердик басым бийиктикке к?т?р?лг?н сайын т?м?нд?й баштайт жана 19-20 км бийиктиктен кийин Атмосфералык басымдын биркыйла т?м?нд?ш?н?н улам, суу жана адамдын ткандар аралык суюктугу кайнап байштайт. Ошондуктан адамдын физиологиялык к?з карашы боюнча " космос " 15-19 км бийиктиктен кийин эле башталат. Жердин Атмосферасы 12 ден баштап 50 км ( тропикалык ке?диктерде 25-30км, мел??н жерлерде 20-25, уюлдарда - 15-20) кийин айтылуу O3 молекуларынан турган озон катмары башталат. Ал кооптуу ультрафиолеттик нурланууну ?з?н? камтып си?ирип, жердин ?ст?нд?г? баардык тир?? жандыктарга зыян келтир??ч? нурлануудан сактап абдан Жердин жашоо процесстеринде маанил?? орунду ойнойт. Жана дагы Атмосфера т?н убагында да жылуулукту сактап, температуранын бат муздап кетишине жол бербей турат.

Планетардык климат - аба ырайынын к?п мезгилдеги тенденциялуу чеги. Планетанын климатына ар кандай факторлор таасир этет, алардын эсебине океан агымдары, ?ст??к? альбедо , си?иргич газдар , к?нд?н жарыктыгынан жана планетанын орбитасынын ?зг?р?л?шт?р? кирет. Окумуштуулардын корутундусуна ылайык, Жердин климатында к?пт?г?н кескин ?зг?р??л?р болуп турган, алардын арасында муз доору дагы бар.

Аймактык климат бир катар факторлорго жана биринчи кезекте ке?дикке к?з каранды. Ке?диктердин диапазону жогорудагыдай климатикалык шарттар аркылуу аймактын климатын жаратат. Мындай аймактык климаттардын бир нечеси бар, алар экваториалдык климаттан башталып, т?шт?к жана т?нд?к уюлдук аймактык уюлдар менен аяктайт. Климатка жер огунун орбитанын сызыгына карата э?кейишинен улам пайда болгон жыл мезгилдери да ?з таасирлерин тийнзишет. Э?кейиштен улам Жайында жана кышында планетанын бир б?л?г? к?н энергиясын, башка б?л?кт?рг? салыштырмалуу абдан к?п алат. Бул кырдаал жердин орбитада айланышы аркылуу ?зг?р?л?п турат. Кандай гана убакыт болбосун т?нд?к жана т?шт?к жарым шаарарынын жыл мезгилдери карама каршы абалда турушат.

Жердин аба ырайынын кубулуштары к?б?н эсе артыкча атмосферанын т?м?нк? б?л?г?нд? ( тропосферада )болуп турат жана жылуулукту б?л?шт?р?? боюнча конвективд?? система кызматын аткарат. Океан агымдары климат жаратууда э? маанил?? факторлордун бири болуп саналат. ?зг?ч? суу астындагы чо? термохалиндик циркуляциялар жылуулук энергиясын экватордук аймактардан баштап уюлдук аймактарга чейин б?л?шт?р?п турушат. Бул агымдар кышытын жана жайдын температууралык айырмасын мел??н зоналарда жумшартканга жардам берет. Андан сырткары, жылуулук энергиясынын океан агымдары аркылуу б?л?ш??с? жана атмосфера жок болсо, тропикаларда ысык аябай басымдуу ал эми уюлдук аймактарда ?т? суук болмок.

Аба-ырайын жакшы же болбосо терс жактары болот. Торнадо , Ураган , циклондор сыяктуу экстремалдык аба-ырайын шарттары, аябай к?п энергия б?л?шт?р?п жана бара жаткан жолунда катуу кырайуулардын себептери болушу м?мк?н. ?ст??к? ?с?мд?кт?р мезгилдин ?зг?р?л?шт?р?н? к?з каранды болуп калган, жана аба ырайындагы бир нече жылга созулган кескин ?зг?р??л?р ?с?мд?кт?рг? да, жана ?с?мд?кт?р менен тамактанган жаныбарларга да аябагандай таасир тийгизиши м?мк?н.

Аба-ырайы хаотикалык система болуп саналат, айлана ч?йр?д?г? кичинекей же?ил ?зг?р??л?рд?н ал бат эле ?зг?р?л?ш? м?мк?н, ошондуктан азыркы убакытта аба-ыйрайынын болжолу бир нече к?н менен эле чектелип атат. Азыркы убакытта д?йн? боюнча эки процесс ж?р?п жатат. орто?ку температура к?т?р?л?п жана аймактык климаттар кыйла ?зг?р??л?рг? дуушар болууда. ^[11]

Жердеги суу

Суу - химиялык зат, суутек жана кычкылтектен турат жана баардык белгил?? болгон жашшоо калыптарынын жашоо тиричилигине керект?? зат. ^[12] Ж?н?к?й т?ш?н?кт? суу термини суяк абалда же катуу абалга байланыштырылат, бирок ал зат катуу( муз ) абалда да болот жана газсыяктуу - суу буусу. Суу Жер шарынын 71 % ээлейт жана к?б?н эсе океандарда жана башка к?л?мд?? суу к?лм?л?р?нд? жайгашкан. ^[13] Булардан да сырткары болжол менен суунун 1,6 % жердин астында жайгашкан, суу ташыгыч горизонттордо жана болжол менен 0,001 % абада, буу жана булут кейпинде(суунун катуу жана суюк б?л?ч?л?р? аркылуу жаралган), жана ошондой эле атмосфералык жаан чачындарда . ^[14] Океандар суунун ?ст??к? б?л?г?н?н 97 % т?з?т, м??г?л?р жана уюлдук топулар болжол менен 2,4 %, дарыялар , к?лд?р жана жасалма к?лд?р, калган 0,6 % т?з?т. Мындан сырткары, Жердеги сууну аябай к?п эмес сандагы к?л?м? биологиялык организмдерде жана адамзаттын чыгарган ?нд?р?шт?р?нд? жайгашкан.

Океандар

Океан ?з?н? Жердин туздуу суусунун массалуу к?л?м?н камтыйт, жана ошондой эле гидросферанын негизги т?з?л?ш бирдиги болуп саналат. Жердин суу мейкиндиги бир нече ?з?нч? океендарга б?л?нг?н?н? карабай, алар баардыгы биригип бир глобалдуу, бири-бири менен байланган туздуу суунун массасын т?з?т жана к?б?н эсе учурларда Д?йн?л?к океан же глобалдуу океан деп айтылып ж?р?т. ^{[15] [16]} Болжол менен Жер ?ст?н?н 71% (361 млн км² аянты менен) Д?йн?л?к океан менен камтылган. Д?йн?л?к океандын к?п б?л?кт?г? аянтынын тере?диги 3000 м т?з?т, а орто?ку туздуулугу болжол менен ми?ге 35 б?л?кт?н(ppt), ошондо 3,5 % т?з?т.

Океандын негизги чектери континеттер, ар кандай архипелагдар жана башка критерийлер менен берилген. Жерде т?м?нк? океандарды б?л?ш?т(К?л?м?н? жараша азайтылып берилген): Тынч океан , Атлантикалык океан , Индиялык океан жана Т?нд?к муз океан . Д?йн?л?к океандын б?л?кт?р?, кургактык менен курчалган сулар, же суу астынан к?т?р?л?п чыгып калган рельефтер менен курчалган болсо де?из , булу? , кичи булу? деп аташат. Жерде адагы туздуу к?лм?л?р бар, алар кичирээк к?л?мд? жана Д?йн?л?к океан менен байланышы жок. Эки ачык айкын мисал бул - Арал де?изи жана Чо? Туздуу к?л?.

К?лд?р

К?л - гидросферанын компоненти, табигий же жасалма жол менен жасалган к?лм?, к?л табагынын чегинде толгон сууда жана белгил?? бир жолдор менен океан же де?из менен байланышпайт. Жерде к?лм? деп, эгерде ал Д?йн?л?к океандын бир б?л?г? болбосо, ошондой эле ал к?л?мд?? жана тере?, жасалма к?лч?г? салыштырмалуу, жана ошондой эле ал дарыялардын суулары менен толуп турса демек ал к?лм? деп аталат. Жалгыз белгил?? болгон, Жер шарынан сырткары к?лд?р сырткы булактар менен толуп турган бул Сатурндун э? чо? жандоочусу Титан болуп саналат. Титандын ?ст?нд? окумуштуулар аркылуу табылган этан к?лд?р?, жакынкы болжол менен метан менен аралашылган. Азыркы убакытта Титандын к?лд?р?н?н так толукталып турган маалымат жок, бирок анын ?ст? бир топ дарыялардын ?з?н? менен кесилип турганы белгил??. Жердеги жасалма к?лд?р, эреже боюнча тоолуу аймактарда жайгашкан, рифтик зоналарда, жана мурдакы же жакынкы муз то?уу аралыгындагылар. Башка к?лд?р агызбас аймактарда же ири дарыялардын жанында жайгашышкан. Муз доору убагынан калган, хаотикалык дренаж структурасынын айынан жер шарынын кээ бир аймактарында к?лд?р аябагандай к?п санда жайгашышкан. Баардык к?лд?р геологиялык масштабдын убакытындагы ?зг?р??л?рд?н жааралган, анткени алар урандылар аркылуу жай толуп же аларга толгон бассейндерден т?г?л?п турушат.

Жасалма к?лм?л?р

Жасалма к?лм? - бир жерге, табигый же жазалма жолу менен жаралган, бир жерде токтогон суу топтому, к?лд?рд?н к?л?м?н? салыштырмалуу аябай кичинекей келет. Жасалма к?лд?р деп ар кандай жазалма к?лч?кт?р айтылат: Суу бактары, эстетикалык коздоого арналган, Балык к?лч?кт?р?, балыктардын коммерциялык багытта багуу жана жылуулук энергияны сактаганга арналган Суу к?лч?кт?р?. Жасалма к?лд?р жана к?лд?р ?з?н суулардан агуу ылдамдыгы менен айырмаланышат.

Дарыялар

Дарыя - жаратылыштын суу агымы, ^[17] ?з? салган жасалган тере?дикте, тынымсыз ?з?нд? жана ?ст??к? жана жерастындагы агымдын бассейни аркылуу толуп жана агып турат. Адатынча дарыя океанга , к?лг? , де?изге же башка дарыяга куят, бирок башка кырдаалдарда ал кумга же сазга куюп байып жоголуп кетиши м?мк?н, жана ошондой эле башка суу булагына жетпей б?т?нд?й кургап калышы да м?мк?н. Арыкча, эки ?з?нд? же эки к?лд? кошкон суунун айрыгы, булак булардын баары кичи дарыя деп эсептелинет. Дарыядагы суулар адатта жаан-чачындар аркылуу ?ст??к? агымдан, табигый м??г?н?н жана муздун ?ст??к? катмарынын эришинен, жана ошондой эле жер астындагы суулар жан булактар аркылуу толуп турат.

?з?н суулары

?з?н - кичирээк суу агымы, адатынча туурасы бир нече ондой сантиметрден бир нече метрге чейин. ?з?нд?р суу каналынын айланышына, тере?дик дренажына, жана балыктардын жапайы шартта миграциясына маанил?? ролду ойнойт. Сууларга жакын болгон биологиялык аймактар жээк зоналары деп аталат. Голоцендик кырылуунун азыркы абалын эсепке алуу менен, ?з?нд?р чачыранды б?л?нг?н жашоо аймактарын бириктир??д?, демек биологиялык к?п т?рк?мд??л?кт? сактоодо зор маанил?? ролду ойнойт. ?з?нд?рд?н жана суу жолдорун ?ст??к? гидрология изилдейт жана экологиялык географияынын башкы элементи болуп саналат. ^[18]

Экосисистемасы

Экосистема - тир?? жандыктардын( биоценоз ) жааматынан турган биологиялык система, аларды жашоо шарты ( биотоп ), жана ошондой эле, байланыш системалары жана заттарды жана бири бири менен кубат алмашуусу. Экосистема ар кандай абиотопикалык жана биотопикалык бири бири менен байланышылган т?з?л?ш бирдиктерден турат. ^[19] Экосистеманын т?з?л?ш? жана курамы курчап турган айлана ч?йр?н?н бири бири менен байланышылган системасы аркылуу ар кандай факторлор менен чечилет, жана ал факторлордун ?зг?р??с? менен экосистема да динамикалык ?зг?р??л?рг? дуушар болот. Топурак , атмосфера , к?н нуру, суу жана тир?? организмдер экосистеманын э? маанил?? бирдиктери болуп саналат.

Экосистема т?ш?н?г?н?н борбордук концепциясынын идеясы болуп, баардык тир?? организмдер ?зд?р?н?н жашоо аймагында болгон башка т?з?л?шт?р менен ?з ара мамилерде турат деген к?з караш саналат. Экологинын негизд??ч?с? Юджин Одум айткан: "Баардык организмдерди ?з?н? камтыган(жаамат) кайсы болбосун элемент, ?з?н?н аймагында жана башка физикалык аймак менен байланышып турса, жана энергия агымы так саналган трофикалык структурага алып келсе, биологиялык аркандайлыкка жана материалдык циклге(материалдарды тир?? жана тир?? эмес организмдер арасындагы алмашуу) системанын чегинде болсо анда ал экосистема". Экосистеманын чегинде т?рл?р азыктануу айлампасында байланышылган жана алар бири биринен к?з каранды, жана ошондой эле алар ?з ара жана айлана ч?йр? менен кубатты, материяны алмашып турушат. ^[20]

К?л?м? кичи элемент микросистема деп аталат . Микросистеманын мисалы болуп таш жана анын астындагы аркандай жашоо саналат. Макросистема ?з?н? чо? экоаймакты анын бассейни менен камтышы м?мк?н. ^[21]

Жапайы ч?лк?м

Эреже катары, жапайы аймак деп, адамзаттын иш аракети аркылуу кескин ?зг?р??л?рг? дуушар болбогон аймак аталат. WILD Foundation мындайчы так,даана т?ш?нд?рм? берет: "Биздин планетадагы калган, к?п тийилбеген жапайы жаратылыш аймактар, - бул акыркы чыныгы жапайы жерлер, алар адамдардын колунда эмес жана жолдор, т?т?кт?р жана башка ?нд?р?ш инфраструктурасы салынган эмес" ^[22] Жапайы жерлер коруктарда, менчиктиктер, ранчо, сактоолордо, корукчаларда, улуттук парктарда жана жада калса шаарлардын дарыя жээктеринде, жар жана башка адам колу тийбеген жерлер болушу м?мк?н. Жаратылыштын жапайы бурчтары жана кайтарылуучу парктар кээбир жаныбарлардын жана ?с?мд?кт?рд?н т?рл?р?н?, экологиялык изилд??л?рг?, жашоо аймакты сактоого жана адамдын эс алышына аябагандай керек. Кээ бир жазуучулардын айтуусунда, жапайы жерлер адамдын жан д?йн?с?н? жана потенциалдык чыгармачылыгана керек,а кээ бир экологдор жапайы жерлерди биосферанын маанил?? ?з?н ?з? кармаган б?л?г? катары эсептешет. Жапайы жерлер тарыхый генетикалык чектерди сакташы м?мк?н жана жапайы флора жана фаунанын жашоо шарттын таруулайт, аны болсо зоопарктарда, дендрарияда жана лабораторияда жазаганга ?т? оор,

Жашоо

Азыркы убакытта жашоо ж?н?нд? кабыл алынган бир к?з караш жок, бирок илимпоздор жашоонун биологиялык чагылышы уюшуу, метаболизм , ?н?г??, ?зг?р?? ж?нд?мд?р?, д??л?кт?р??ч?л?рг? болгон реакциясы жана тукум жаратуу менен м?н?зд?л? тургандыгы менен баары макул болушат. ^[23] Жашоо организмдин абалына м?н?зд?м?с? деп айтса болот.

Жер жандыктарга м?н?зд?? болгон м?н?зд?м?л?р( ?с?мд?кт?р , жаныбарлар козу карындар , ж?н?к?йл?р, архейлер жана бактериялар ) т?м?нк?л?р: алар кычкылтек-суу негизд??,татаал уюшулган метаболизми бар, ?н?г??г? ж?нд?мд??, д??л?кт?р??ч?л?рг? реакциясы бар клеткалардан турушат.

Ушундай к?рс?тк?чт?рг? ээ нерсе, адатта жашоо катары саналат. Бирок жашоонун баардык эле аныктамаларында ушул к?рс?тк?чт?рд?н толугу менен болушу талап кылынбайт.

Жердин тир?? организмдер менен камтылышы биосфера деп аталат. Биосфера жерди, ?ст??к? породаны, сууну, абаны жана атмосфераны камтыйт, бул аралыкта жашоо бар, жана ошол эле убакытта ?зг?рт?т же биотикалык прцесстерди трансформациялайт. Геофизиологияынын ке? к?з карашында, биосфера - бул глобалдуу экологиялык система, бул система баардык тир?? жандыктарды жана алардын байланыштарын анын ичинде: литосферанын(породалары), гидросфера(суу) жана атмосфера(аба) элементтери менен бологон ?з ара байланыштарын бириктирип турат. Азыркы убакытта Жер ж?з?нд? ар кыл ч?йр?д? 75 млрд тонна биомасса(жашоо) бар. ^[24]

Жердин 90% жалпы биомассасын жаныбарлардын жашоосуна т?зд?н т?з тийгизген ?с?д?кт?р ээлейт. ^[25] Азыркы убакытта илимге белгил?? болгон 2 миллиондон ашык ?с?мд?кт?р жана жаныбарлар бар ^[26] , иш ж?з?нд? алардын саны нече миллиондон 50 миллионго чейин жетет. ^{[27] [28]} . Т?рл?рд?н саны дайыма жа?ылардын пайда болушу жана башкалардын жоголушу менен ?зг?р?л?п турат. ^[29] Азыркы убакытта жалпы т?рл?рд?н саны тез азайып жатат. ^[30]

Эволюция

Азыркы учурда Жердеги жашоонун бар болгондугу гана так белгил??кара.: Астробилогия ). Жашоонун пайда болушу азыркы к?н? деле толук изилденбеген процесс, бирок окумуштуулар эсептегендей, жашоо 3,9-3,5 млрд жыл мурун катархея же архея убагында пайда болгон, бирок жашоо шарт азыркы учурга салыштырмалуу такыр башкача болгон. ^[33] Баштапкы жашоо калыртарында тукум аркылуу берилген негизги ?з?н-?з? репликациялоо механизми болгон. Жашоо пайда болоору менен, эволюция процесси табигый тандоо менен ар кандай толтура жашоо калыптарын жараткан. Айлана ч?йр?н?н кескин ?зг?р?л?ш?н? ы?гайлаша ала албагандар жана башка жашоо калыптары тарабынан жараткан атаандаштыкка туруштук бере албагандар тукум курут болуп кетишкен. Бирок таш бетине катып калган калдыктардан э? байыркы организмдер туралуу маалымат таба алабыз.

?с?мд?к?р жашоосунун ж?н?к?й калыптарында Фотосинтездин пайда болушу планетада татаал жашоонун ?н?г?ш?н? шарт т?з?п берди. Фотосинтездин реакциясы менен пайда болгон кычкылтек атмосферада толо берген, ал болсо озон катмарын пайда кылган. Майда клеткалардын ?т? чо? курамдарга биригиши, эукариоттер деп аталган башка татаал клеткалардын ?н?г?ш?н? шарт т?з?п берди алып келди. Колониядагы клеткалар адистешип, чыныгы к?п клеткалуу организмдер пайда болду. Ультрафиолеттик нурланууну ?з?н? си?ирип алуучу Озон катмары Жердеги жашоонун таралышына шар т?з?п берген.

Микроорганизмдер

Жерде э? биринчи пайда болгон жандыктар бул - микроорганизмдер болгон, жана болжол менен миллиард жыл мурун к?п клеткалуу микроорганизмдер пайда болгонго чейин Жердеги жалгыз жашоо калыбы болуп турушкан. Микроорганизмдер бул - бул бир клеткалуу микроскопикалык к?л?мд?г?, бактерия , козу карын, архей жана протисттерди камтыган организмдер.

Бул жашоо формаларын Жердин суу бар жеринде жана тэктердин ичинен тапса болот. Алардын к?б?й?ш? бат жана интенсивд?? болот. Тез ылдамдыкта мутация жана гендин тикеден тике ?т?? ж?нд?мд??л?к айкалышы аларды жакшы ы?гайлашкан, алар кандай гана жа?ы шартта болбосун,керек болсо, космос мейкиндигинде да жашап кете алган ж?нд?мд?? болушат. Алар планетардык экосистеманын кыйла к?п б?л?г?н т?з?ш?т, биро кээ бир микроорганизмдер патогендик болушат жана башка организмдердин ден-соолугуна коркунуч туудурушу м?мк?н.

?с?мд?кт?р жана жаныбарлар

Тээ байыртадан эле адамдар тир?? организмдерди жаныбарларга жана ?с?мд?кт?рг? б?л?шк?н. Аристотель ?з?н?н? "Жаныбарлар тарыхы" эмгегинде жаныбарларды класстарга б?лг?н, анын шакирти Теофраст болсо ?з?нч? "?с?мд?кт?рд?н тарыхы" аттуу эмгегин жазган.[56]Кийинчерээк, XVIII кылымда Карл Линней жаратылыш д?йн?с?н ?ч "падышачылыкка" б?лг?н: минералдар, ?с?мд?кт?р (лат. Regnum Vegetabile) жана жаныбарлар (Regnum Animale), ага т?рт де?гээл колдонгон:класстар, т?рк?мд?р, уруу жана т?рл?рг?. 1969 жылы Роберт Хардинг классифакция системасын беш де?гээл менен тартуулаган, ал азыр абдан популярдуу болуп колдонулуп ж?р?т. Ал организмдердин ар кандай тамактанышына карап негиз салган - ?с?мд?кт?р падышачылыгын ?к?лд?р? к?п клеткалуу афтотрофтор, жаныбарлар - к?пклеткалуу - гетеротрофтор, козу карындар - к?пклеткалуу сапротифтер. Протисттер жана Бактериялардын падышачылыгы ?з?н? бирклеткалуу жана ж?н?к?й организмдерди камтыйт.Баардык беш падышачылык асты?кы эукариоттор жана прокариоттор падышачылыктарына б?д?нг?н, бул организмдердин клеткаларында ?з?кт?н бардыгына же жоктугуна алар к?з каранды.

Исскусство жаратылышта

Исскустодогу жаратылыш темасы романтика доорунда аяабагандай к?п чагылдырылган. Исскустводо жаратылыш к?б?н эсе адамдын м?н?зд?р?н?, умтулууларына, эркине окшош. Жаратылыш башында эссиз, инстинктивд?? башталыш, адамдын рухуна каршы турган болуп берилет. Жаратылыш булак болуп, д?йн?н?н биринчи калыбы, тазалык болуп тракталат. Цивилизациядан чарчаган адам жаратылыштан тынчтык издейт . XX кылымда жаратылыш алааматтар аркылуу адамдан ?ч алып атат деген тема башталган.Жаратылыштын к?пт?рд??л?г?, кубулуштары , курамы анын акыл-эст?? жана адамдын устаты болгонго ж?нд?мд?? экенин к?рс?т?п турат.

Жаратылыш антропоморфизациясын исскуство аймагынан илимий жана окуу текстерине туура эмес т?ш?р?? жаратылышка мистицизм элементерин кошуп, анын т?ш?нд?рм?л?р?н жаратылыштын эрки жана эси деп туура эмес маалыматтар кетип калат

Жаратылыш жана жыл мезгилдери

Жаратылыш, башка органикалык ч?йр? катары дайыма ?н?г??д? жана кыймылда болуп турат. Жаратылыштын э? башкы ?зг?ч?л?г? - бул анын цикликалыгы, улам-улам алмашып туруучу мезгилдер, ойгонуп аткан процесстер жайлагандырды алмаштырат, а ?с?? фазасы жана т?ш ?н?г?? фазасы жана процесстердин жайланылышы. Жыл ичинде алмашып туруучу мезгилдерди жыл мезгилдери деп атайт - булар жаз , жай , к?з жан кыш . Жаратылыштын мезгил алмашуусу, мезгилдердин физикалык кубулуш мезгили гана болбостон, поэт, прозачы, с?р?тч? жана музыканттарды да шыктандырат. Жыл мезгилдерине канча деген ырлар чыгарылбады, адамзатты жыл мезгилдерине суктанып эмненин баарын кылбады, ырдады, с?р?т тартты.

Дагы кара?ыздар

• Космос
• Болмуш (философия)
• Жаратылыш мыйзамдары

Эскертмелер

1. ↑ Calculations favor reducing atmosphere for early Earth
2. ↑ Past Climate Changeссылка
3. ↑ History of Climate Change
4. ↑ he Discovery of Global Warming
5. ↑ The Discovery of Global Warming
6. ↑ How do supercontinents assemble?
7. ↑ Late Proterozoic Low-Latitude Global Glaciation: The Snowball Earth The Proterozoic Biosphere
8. ↑ Canada/Museum/extinction/patterns
9. ↑ Ideal Gases under Constant Volume, Constant Pressure, Constant Temperature, & Adiabatic Conditions
10. ↑ Proceedings of the National Academy of Sciences
11. ↑ ropical Ocean Warming Drives Recent Northern Hemisphere Climate Change
12. ↑ ссылка
13. ↑ The world fact book
14. ↑ Vital Water
15. ↑ Ocean The Columbia Encyclopedia. 2002. New York
16. ↑ Distribution of land and water on the planet
17. ↑ River
18. ↑ http://ga.water.usgs.gov/edu/hydrology.html/
19. ↑ Introduction to the Biosphere: Introduction to the Ecosystem Concept
20. ↑ Introduction to the Biosphere: Organization of Life
21. ↑ dentifying Ecoregion Boundaries
22. ↑ The WILD Foundation - What is a Wilderness Area
23. ↑ California Academy of Sciences
24. ↑ How Meat-centred Eating Patterns Affect Food Security and the Environment
25. ↑ University of Hamburg Department of Biology
26. ↑ ntroduction to the Biosphere: Species Diversity and Biodiversity
27. ↑ How Many Species are There?
28. ↑ Just How Many Species Are There, Anyway?
29. ↑ Land Use History of North America
30. ↑ Species Loss and Aboveground Carbon Storage in a Tropical Forest
31. ↑ Why the Amazon Rainforest is So Rich in Species : News . Earthobservatory.nasa.gov (5 -декабрь (бештин айы) 2005). Текшерилген к?н? 14 -май (бугу) 2011. Т?п булактан архивделген к?н? 25 -февраль (бирдин айы) 2011 .
32. ↑ Why The Amazon Rainforest Is So Rich In Species . Sciencedaily.com (5 -декабрь (бештин айы) 2005). Текшерилген к?н? 14 -май (бугу) 2011. Т?п булактан архивделген к?н? 21 -август (баш оона) 2011 .
33. ↑ microbiology

Шилтемелер

	Портал ≪ География ≫
	Жаратылыш Уикис?зд?кт? ?
	Жаратылыш Уикиказынада ?

• Жапайы табияттын д?йн?л?к фонду Archived 2006-09-01 at the Wayback Machine
• БУУнун айлана ч?йр? боюнча программасы
• Тир?? табияттагы жана коомдогу Гипербологиялык бой
• Жашоо чеги - Тир?? табият Archived 2019-01-27 at the Wayback Machine

Башка тил б?л?г?нд? мындан толугураак макала бар Nature   (англисче) Сиз долбоорго, которуунну жардамы менен бул макаланы ке?ейтип, толуктап жардам бере аласыз..

Жер
Жердин жашы ? Жердин геологиялык тарыхы ? Геохронологиялык шкала ? Жердеги жашоо тарыхы ? Жердин то?ушу ? Жаш алсыз К?нд?н парадоксу ? Гиганттык кагылыш теориясы ? Эволюция хронологиясы
Австралия ? Азия ? Антарктида ? Африка ? Европа ? Т?нд?к Америка ? Т?шт?к Америка ? Атлантикалык океан ? Инди океаны ? Т?нд?к Муз океан ? Тынч океан ? Т?шт?к океан ? Атмосфера ? Гидросфера ? Континентердин дрейфи ? Жердин кыртышы ? Континент ? Кыртыш ? Мантия ? Океан ? Жердин структурасы ? Суперконтинент ? Литосфера плиталары ? Жердин фигурасы ? ?з?к
Биом ? Биоаркандайлуулук ? Биосфера ? Климат ? ( ) Жаратылыш ? Жаратылыш зонасы ? Экология ? Экосистема
Жердин келечеги ? Жердин к?н? ? Д?йн? ? Стихиялык кырсык ? Жердин суткалык айлануусу ? Жердин шакеги