Т?би??т

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те

Т?би??т  ? йы?анда?ы матди тормош. Д?й?м ал?анда, т?би?и ф?нд?р?е? ?йр?не? ??м тикшере? объекты. Й?нле ??йл?шт? ≪т?би??т≫ ???е й?ш?? м?хитен, кеше т?ь?ирен?н баш?а барлы??а килг?н бар тир?-я?ты а?латыу ?с?н ?улланыла.

Хоптаун Фолс шарлауы?ы, Австралия Галунггунг ?ур янартауы(вулкан) атыл?ан ва?ытында й?шен ялтлауы , К?нбайыш Ява , 1982 йыл 1972 йылда Аполлон-17 экипажы тарафынан т?ш?р?лг?н Ер?е? фото?ы

Ер [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ер  ? ?леге ва?ытта билд?ле й?ш?? бул?ан, й?нле т?би??те бул?ан бер??н-бер планета. Уны? т?би??т ??енс?лект?ре бик к?п ?илми тикшерене???р предмете булып тора.

?ояш система?ында?ы ?ояштан алып ?с?нс? урында ( Меркурий ??м Венера нан ?у?) тор?ан ер т?рк?м?нд?ге планета. Ул ер т?рк?м?нд?ге планеталар ара?ында диаметры, ауырлы?ы ??м ты?ы?лы?ы буйынса, и? ?уры.

Т?п климат ик ??енс?лект?ре: Ер?е? ике ?ур поляр ?лк??е, са?ыштырмаса тар ике уртаса зона?ы ??м бер ки? экваториаль-тропик ?лк??е бар.

Планета ла яуым-т?ш?м микдары ?ай?ы ?лк??е булыуына ?арап ки? д?ир?л? айырыла ??м йылына бер нис? миллиметр?ан алып бер нис? метр?а тиклем арауы?та тибр?л?.

Ер?е? 71 % тиклем ??к? й???н донъя океаны бил?й. ?ал?ан ?л?ш? континент тар?ан ??м утрау ?ар?ан тора. Кеше й?ш?г?н ?оро ер?е? и? к?п ?л?ш? т?нья? ярымшар?а тура кил?.

Ер?? быуаттар т?пк?л?н?н кил?н геологик ??м биологик ??ерелешт?р э??е? ?тм?г?н. Планетаны? ??к? й??? ту?тау?ы? к?сеп й?р??се бер нис? литосфер а плиталарына б?ленг?н. Был х?л континенттар?ы? ?лен?н-?ле ?ушылыуына ??м айырылыуына килтер?.

Ер?е? эске ?л?ш? ирег?н мантияны? ?алын ?атламынан ??м магнит яланы .генерациялаусы тимер ядронан тора.

Атмосфераны? ?леге х?ле башта?ы торошонан ны? ??г?реш кисерг?н. Был й?нле т?би??тте? т?рл? формаларыны? тереклек эшм?к?рлеге ????мт??е булып тора.

Х??ерге торошонда шарттар?ы? даимилы?ы, экологик тиге?л?неш х?ленд? тороуы ла ? й?нле т?би??т эшм?к?рлеге.

Географик ки?лекк? ??м баш?а фактор?ар?а б?йле, ер?е? т?рл? н?кт?л?ренд? климатта?ы айырмалар ?ур ?ына бул?а ла, планатала уртаса глобаль климат етерлек д?р?ж?л? тоторо?ло кил? (во время межледниковых периодов). ? инде уртаса глобаль температураны? 1?2 °C -?а ??г?реп алыуы тарихи д??ер??р барышында экологик баланс?а ??м Ер география?ына ны? ?ына шау?ым я?ап-я?ап ала.

Геология [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Тектоник плиталар сигене? ?с т?р?

Геология  ? ер ?абы?ыны? т???л?ш?, составы, унда?ы фай?алы ?а?ылмалары тура?ында?ы ф?нд?р комплексы. Ер??ге

материалдар?ы? составын, структура?ын, физик ??с?нлект?рен, тарихын ??м динамика?ын, улар?ы барлы??а килтерг?н, ??г?ртк?н, к?серг?н процестар?ы ?йр?н?.

Геология ? минераль ??м углеводород сеймал ын табыу?а, т?би?и аф?тт?р?е?, стихиялы б?л?-?азалар?ы? э?емт?л?рен прогнозлау?а, геотехник ?лк?л?р?? и??п-хисабта [en] ??м ?тк?н д??ер??р??ге климат ??м м?хитте ?йр?не??? т?п академик дисциплиналар?ы? бере?е.

Атмосфера, климат и погода [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Синий свет рассеивается газами в атмосфере сильнее, чем другие длины волн, тем самым придавая Земле синий ореол

Планетар экосистеманы? тоторо?ло?он тотоп тороу?а Ер?е? атмосфера?ы т?п фактор?ар?ы? бере?е булып тора. Ер?е уратып ал?ан газдар?ы? йо?а ?атламы планетаны? тартыу к?с? мен?н тотолоп тора. Атмосферы 78 % азот тан, 21 % кислород тан, 1 % аргон дан, углекислый газдан, ?ыу пар?арынан ??м баш?а к?п булма?ан ?ушылмалар?ан тора. [1] [2] .

??к? к?т?релг?н ?айын атмосфера ба?ымы к?мей бара. 19?20 км бейеклект? ба?ымды? к?ме?е ?ыу?ы? ??м организмда?ы ту?ыма шыйы?лы?ы? ?айнауына килтер?. Кеше физиология?ы ?с?н ≪йы?ан≫ 15?19 км бейеклект? ?к башлана.

Ер?е? атмосфера?ында 11 -??н алып 50 км тир??е бейеклект? (тропик ки?лект?р?? 25?30 км, уртаса ки?лект?р?? 20?25, в поляр ки?лект?р?? 15?20 км бейеклект?) озон ( O 3 ) ?атламы бар. Озон ?атламы бар тереклекте ?лемесле ультрафиолет (УФ) нур?ар?ан ?а?лап тороусы ?ал?ан булып тора. Атмосфера шулай у? т?н?н йылылы?ты ?а?лай, температура тирб?ле???рен к?мет?.

Планетар климат?а т?рл? фактор?ар йо?онто я?ай: океанда?ы а?ымдар, ер ??т?н?? ?айтарыу ??л?те, са?ылдырыу ??л?те (лат. albus, альбе?до ? ≪белый≫), парник газдары, ?ояш ты? я?тыртыу д?р?ж??е, планетаны? орбита?ында?ы ??г?решт?р ??м баш?алар . ?алимдар?ы? фекеренс?, Ер ?? тарихында бо?ло? д??ер??рен д? ?? эсен? алып, климатты? ?лл? к?пме ?ыр?а ??г?решт?рен? дусар була.

Айырым т?б?кт?р?е? климаты и? беренсе н??б?тт? т?б?кте? ?ай?а урынлашыуына, нинд?й ки?лект?р?е ?? эсен? алыуына б?йле. ?ай?ы бер т?б?кт?р экваториаль климаттан башлап к?нья? ??м т?нья? ?отоптар?а тиклем барып ет?л?р. Климат шулай у?, ми?гелг? б?йле. ? ми?гел ер к?с?рене? орбита я?ылы?ына ?арата торошона (ауышлы?) б?йле. Ауышлы? ????мт??енд? йыл ?йл?н??енд? планетаны? т?рл? урындарына, ??к? й???н? ?оящ энергия?ы тиге? т?шм?й. Ер орбита буйлап к?ск?н ы??айына ми?гелд?р алмашына бара. Нинд?й ва?ытты ал?а? да, т?нья? ??м к?нья? ярымшар?ар?а ?апма-?аршы ми?гел булып сы?а.

К?н торошо к?ренешт?ре тотошлай тиерлек атмосфераны? (тропосферала) т?б?нге ?л?ш?нд? бара ??м йылылы?ты таратыу?ы?, б?ле??е? конвектив система?ы (а?ым) булып тора. Океан а?ымдары климат я?аусы м??им фактор булып тора. Бигер?к т?, ?е??тле термохалин ?ыу а?ты циркуляция?ы йылылы? энергия?ын экватор зоналарынан алып ?отоп?а тиклем тарата. Был а?ымдар уртаса зонаны? й?йе мен?н ?ышы ара?ында?ы температура айырмаларын йомшартыу эшен ат?аралар. ?г?р ошо йылылы? энергия?ын океан ??м атмосфера а?ымдары таратма?а, тропикахла к?пк? э?ер?к ??м ?отоптар?а та?ы ла ?ал?ыныра? булыр ине.

К?н торошо ы??ай ?а, кире л? э?емт?л?р?? килтерерг? м?мкин. Торнадо, дауыл , циклон ке?ек экстремаль к?ренешт?р ?е??тт?ре мен?н ?лл? к?пме ?ыйралыштар?а килтер? алалар.

??емлект?р донъя?ы ми?гелд?р??ге к?н торошона, уны? к?п йылдар?а ?у?ыл?ан ?ыр?а ??г?решт?рен? ны? б?йле. ? ??емлект?р донъя?ында?ы ??г?решт?р ?л?н мен?н ту?ланыусы хайуандар тормошонда ла ??г?решт?рг? килтер?.

К?н торошо хаотик система. М?хитт?ге ?ур булма?ан ??г?решт?р ?? к?н торошон ??г?рт? ала. Шу?а ?ауа торошон бер нис? к?нг? ген? алдан к??аллап, алдан ?йтеп була ?леге ва?ытта б?т? донъя буйынса ике процесс бара: уртаса температура арта бара ??м т?б?кт?р??ге климат к??г? к?ренеп ??г?р?.

Ер?? ?ыу [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ыу тамсылары

?ыу ? водород ??м кислород тан тор?ан химик берл?шм?. Ер??ге б?т? й?ш?? формаларыны? да тереклеге ?с?н мотла? бул?ан матд? [3] булып тора.

????тт? ?ыу терминын уны? шыйы? х?лен? ?арата ?улланабы? . ?мм? ?ыу?ы? ?аты х?ле л? (бо?) ??м газ ??ыу пары х?ле л? була.

?ыу Ер?е? 71 % -?а тиклем ??к? й???н бил?п тора. Был май?анды? к?п ?л?ш? океандар?а ??м баш?а эре ?ыу ят?ылы?тарана тура кил? [4] .

Бынан тыш я?ынса 1,6 % ?ыу ер а?тарында ?ыу й?р?м?ле горизонттар?а ??м около 0,001 % тир??е ?ауала пар ??м болоттар, шулай у?, яуым-т?ш?мд?р [5] х?ленд? була.

Океандар?а ер ??т? ?ыу?арыны? 97 % -ы туплан?ан. Бо?ло?тар?а ??м поляр бо??ар?а (полярные шапки) ? 2,4 %, йыл?а, к?л ??м быуалар?а ? ?ал?ан 0,6 %. тура кил?. Та?ын к?пмелер ?ыу тере организмдар?а ??м кеше етештерг?н продукциялар?а.

Океандар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ош ос?ан бейеклект?н Атлантик океан

Ер?е? барлы? тиерлек то?ло ?ыу?ары океандар?а туплан?ан. Океан ? гидросфераны? т?п компоненты. Ер?е? был ?ыу даръя?ын айырым океандар?а б?ле? й?ш?п кил?? л?, улар б?т??е берг? б?йле бер глобаль то?ло ?ыу массивы ? Донъя океанын й?ки глобаль океанды т?шкил ит? [6] [7] .

Ер ??т?н?? 71 % тир??е май?анын (361 млн км²) Донъя океаны бил?й . Донъя океаныны? к?п ?л?ш?нд? т?р?нлек 3000 м-?ы ашып кит?. ? ?ыу?ы? уртаса то?лоло?о ме?г? 35 ?л?ш т?шкил ит? (ppt), й??ни 3,5 %.

Океандар?ы? т?п сикт?ре булып континенттар , т?рл? архипелаг тар тора. Ер?? ошондай океандар?ы (?урлы?ы к?ме? т?ртибенд?): Тымы? океан , Атлантик океан , ?инд океаны , К?нья? океан ??м Т?нья? бо?ло океан .

Донъя океаныны? ?оро ер й?ки ?ыу а?ты рельефы мен?н уратып алын?ан ?л?шт?рен ди?ге???р, ?улты?тар, бухталар тип атай?ар.

Шулай у?, Ер?? Донъя океаны мен?н тоташма?ан ??м май?аны б?л?к?йер?к бул?ан ябы? то?ло ?ыу ят?ылы?тары бар. М???л?н, Арал ди?ге?е ??м ?ур То?ло к?л.

К?лд?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Я?ы Зеландияла?ы Мапурика к?ле

К?л ? т?би?и й?ки кеше тарафынан я?алма ?оорл?ан ?ыу ят?ылы?ы, гидросфера компоненттарыны? бере?е. Ди?ге? (океан) мен?н б?йл?неше ю?. [8] .

Ер?? ?ыу ят?ылы?ы Донъя океаны мен?н тоташма?ан осра?та ?ына к?л тип атала. Шулай у?, к?л йыл?а ?ыу?ары мен?н туйына ??м быуынан ?урыра? ??м т?р?нер?к булып тора. Т?би?и к?лд?р ????тт? таулы райондар?а, риф зоналарында, бо?ло? мен?н б?йле зоналар?а урынлаш?ан. Баш?а к?лд?р а?ым булма?ан (то?он) й?ки оло йыл?алар а?ымына б?йле урындар?а?ы осрай.

Ер шарыны? бо?ло? д??ерен?н ?ал?ан, урыны хаотик структуралы дренаж?а б?йле к?лд?ре л? бар.

Ва?ытты? геологик масштабы эсенд? к?лд?р ва?ытлы ?ына й?ш?й. С?нки к?лд?р?е? яйлап ултырма то?ом мен?н к?мелеп ю??а сы?ыуы ????тел?с?к.

Быуалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Слобожанщинала?ы Перекошка быуа?ы

Быуа? тор?он (томро?) ?ыу ят?ылы?ы. Т?би?и й?ки я?алма сы?ышлы була. ?урлы?ы буйынса к?лд?н ?алыша.

.Я?алма быуалар булып торалар: матурлы?, би??? ?с?н эшл?нг?н ?ыу ба?салары( водные сады [en] ), коммерсия ма?сатынан балы? ?рсете? ?с?н эшл?нг?н быуалар ( рыбные пруды [en] ), йылылы? ?а?лау ?с?н ?ояш быуалары ( солнечные пруды [en] ).

Йыл?алар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Мысыр?ы? баш ?ала?ы ?а?ир? янында Нил йыл?а?ы

Йыл?а? т?би?и ?ыу а?ымы ( водоток ). ??е ?алып ал?ан т?би?и йыр?а?ы буйынса а?а. Ер ??т?н?н ??м а?тынан килг?н ?ыу а?ымдары и??бен? туйынып, тулыланып тора. ????тт? йыл?а ?ыуын океан ?а, ди?ге?г?, к?лг? ?оя й?ки икенсе бер йыл?а?а ?ушыла. ?ай?ы бер осра?тар?а комло?тар ара?ында, й?и?? ?а?лы?тар?а ю?ала. Шулай у?, бер нинд?й ?ыу ят?ылы?ына ла барып етм?й ?орор?а ла м?мкин. Шишм?, ?ылымы? , родник, инеш кесе йыл?алар булып тора.

Йыл?а ? гидрологик циклды? бер ?л?ш?. Йыл?алар?а ?ыу ????тт? яуым-т?ш?мд?р??н, ер ??т? а?ымдарынан т?би?и бо?ло?тар ??м ?ар япма?ы ире?ен?н, ер а?ты ?ыу?арынан ??м шишм?л?р??н йыйыла.

Экосистемалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Шотландияла?ы Лох-Ломонд к?ле са?ыштырма?а ябы? экосистема булып тора [9]

Экосистема ? тере организмдар берг?леген?н ( биоценоз ) ??м улар?ы? й?ш?? м?хитен?н тор?ан биологик система (биотоп). Экосистема эсенд? ??-ара б?йл?нешт?р система?ы й?ш?й, матд? ??м энергия алмашыныуы бар. Экосистемалар ??-ара б?йл?нешт? бул?ан т?рл? абиотик и биоти к компоненттар?ан тора [10] .Экосистеманы? структура?ы ??м составы уратып ал?ан м?хитт?ге т?рл? фактор?ары йыйылма?ы, улар ара?ынды?ы б?йл?нешт?р система?ы мен?н билд?л?н?. Был фактор?ар?ы? ??г?реп тороуы экосистемала динамик ??г?решт?р?е барлы??а килтер?. Тупра? , атмосфера, ?ояш нур?ары, ?ыу ??м тере организмдар экосистеманы? и? м??им компоненттары булып тора. .

.Экосистема сикт?ренд? т?р??р а?ы? сылбыры мен?н б?йл?нг?н ??м бер-бере?ен?н мохтаж булып торалар. Шулай у? ??-ара ??м м?хит мен?н матд?л?р ??м энергия мен?н алмашалар.

Экосистеманан кесер?к элемент микроэкосистема тип атала . Микросистема?а ми?ал булып унда тереклек итк?н организмдары мен?н берг? а?ас т?п???е й?ки таш ??м уны? а?тында?ы тереклек була ала. Макроэкосистем?а бассейны мен?н берг? барлы? экорегионды ми?ал?а килтереп була [11] .

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Ideal Gases under Constant Volume, Constant Pressure, Constant Temperature, & Adiabatic Conditions   (недоступная ссылка ? история ) . NASA. Дата обращения: 7 ?инуар 2007. Архивировано 21 август 2011 года.
  2. Pelletier, Jon D.  Natural variability of atmospheric temperatures and geomagnetic intensity over a wide range of time scales  (инг.) // Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America : journal. ? 2002. ? Т. 99. ? № 90001. ? С. 2546?2553. ? DOI : 10.1073/pnas.022582599  ? Bibcode 2002PNAS...99.2546P  ? PMID 11875208 .
  3. Water for Life . Un.org (22 март 2005). Дата обращения: 14 май 2011. Архивировано 21 август 2011 года.
  4. CIA- The world fact book . Central Intelligence Agency . Дата обращения: 20 декабрь 2008. 2010 йыл 5 ?инуар архивлан?ан .
  5. Water Vapor in the Climate System 2007 йыл 20 март архивлан?ан . , Special Report, [AGU], December 1995 (linked 4/2007). Vital Water 2008 йыл 20 февраль архивлан?ан . UNEP .
  6. Ocean 2011 йыл 26 ?инуар архивлан?ан . The Columbia Encyclopedia. 2002. New York: Columbia University Press
  7. Distribution of land and water on the planet 2012 йыл 16 февраль архивлан?ан . UN Atlas of the Oceans
  8. Спиридонов А. Четырёхъязычный энциклопедический словарь терминов по физической географии. ? М .: Советская энциклопедия, 1980. ? С. 296. ? 703 с.
  9. Adams, C.E.   The fish community of Loch Lomond, Scotland : its history and rapidly changing status   (инг.) // Hydrobiologia   (инг.) баш. : journal. ? 1994. ? Т. 290. ? № 1?3. ? С. 91?102. ? DOI : 10.1007/BF00008956
  10. Pidwirny, Michael Introduction to the Biosphere: Introduction to the Ecosystem Concept . Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition) (2006). Дата обращения: 28 сентябрь 2006. Архивировано 21 август 2011 года.
  11. Bailey, Robert G.   Identifying Ecoregion Boundaries // Environmental Management . ? 2004. ? Т. 34. ? № Supplement 1. ? С. S14. ? DOI : 10.1007/s00267-003-0163-6  ? PMID 15883869 .