Chau Au

S?a lien k?t
Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin.
Bach khoa toan th? m? Wikipedia

M?c t? "Europe" d?n v? đay. Xin xem cac ngh?a khac t?i Europe (đ?nh h??ng) .
Chau Au
Di?n tich 10.180.000 km² (3.930.000 d?m vuong) [o]
Dan s? 746.419.440 (n?m 2018)
M?t đ? dan s? 73,3/km² (190/sq mi)
Ten g?i dan c? Ng??i chau Au
Qu?c gia 50
Ngon ng? Danh sach ngon ng?
Mui gi? UTC đ?n UTC+5
Ten mi?n Internet .eu ( Lien minh chau Au )
Thanh ph? l?n nh?t Danh sach cac thanh ph? l?n nh?t
Cac ti?u vung c?a Chau Au - CIA World Factbook
    B?c Au
    Tay Au
    Trung Au
    Nam Au
    đong Nam Au
    Tay Nam Au
    đong Au
B?n đ? th? gi?i ch? v? tri c?a chau Au
Hinh chau Au t?ng h?p t? v? tinh

Chau Au hay Au Chau ( ti?ng Latinh : Europa , ti?ng Anh : Europe ) v? m?t đ?a ch?t va đ?a ly la m?t ban đ?o hay ti?u l?c đ?a , hinh thanh nen ph?n c?c tay c?a đ?i l?c A-Au , hay th?m chi Au-Phi-A , tuy cach nhin. Theo quy ??c, no đ??c coi la l?c đ?a , trong tr??ng h?p nay ch? la s? phan bi?t thu?n v? v?n hoa h?n la đ?a ly . Phia B?c giap B?c B?ng D??ng , phia Tay giap đ?i Tay D??ng , phia Nam giap đ?a Trung H?i va bi?n đen , tuy nhien v? phia đong thi hi?n khong ro rang. Tuy nhien co th? coi day nui Ural đ??c coi la vung đ?t v?i đ?a ly va ki?n t?o ro r?t đanh d?u ranh gi?i gi?a chau A va chau Au (xem chi ti?t trong bai đ?a ly chau Au ). Khi đ??c coi la l?c đ?a thi chau Au thu?c lo?i nh? th? 2 th? gi?i v? di?n tich , vao kho?ng 10.180.000  km² , va ch? l?n h?n Chau đ?i D??ng . Xet v? dan s? thi no la l?c đ?a x?p th? 4 sau chau A , chau Phi va chau M? .

T? nguyen [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ten g?i trong ti?ng Vi?t c?a chau Au b?t ngu?n t? ten g?i ti?ng Trung "歐洲" ( am Han Vi?t : Au chau ). Ch? "Au" 歐 trong "Au chau" 歐洲 la g?i t?t c?a "Au La Ba" 歐羅巴. [1] [2] "Au La Ba" (歐羅巴 - "?u luo b?" ) la phien am ti?ng Trung c?a danh x?ng ti?ng B? đao Nha "Europa". [1]

T? "Europa" trong ti?ng B? đao Nha b?t ngu?n t? ten g?i ti?ng La-tinh "Europa". [1]

Nang Europa ( ti?ng Hy L?p : Ευρ?πη; xem them Danh sach cac đ?a danh Hy L?p c? đ?i ) la m?t cong chua con vua Agenor x? Tyros trong th?n tho?i Hy L?p , b? th?n Zeus - cha c?a cac v? th?n - d??i d?ng m?t con bo tr?ng d? đ?a đ?n đ?o Crete (Kriti), t?i đo nang h? sinh Minos - sau la chua đ?o Crete . [3] [4] Trong cac tac ph?m c?a Homer , Ευρ?πη la ten v? hoang h?u th?n tho?i c?a đ?o Crete , ch? khong ph?i đ?a danh. Sau đo, t? nay tr? thanh ten g?i c?a m?nh đ?t Hy L?p va đ?n n?m 500 TCN , y ngh?a c?a no đ??c dung r?ng ra cho c? ph?n đ?t đo len t?n phia b?c.

Xet r?ng ra thi t? nay trong ti?ng Hy L?p g?m hai t? eurys ("r?ng") va ops ("m?t"), tuy nhien gi? thuy?t nay khong ro rang. M?t s? nha ngon ng? h?c đ?a ra m?t gi? thuy?t khac d?a tren ngu?n g?c dan gian la t? nay co g?c t? ti?ng Semit , b?n than l?i m??n t? erebu trong ti?ng Akkad , ngh?a la "m?t tr?i l?n" (t?c ph??ng Tay) (xem them Erebus ). đ?ng t? phia chau A hay Trung đong thi đung la M?t Tr?i l?n ? ph?n đ?t chau Au?m?nh đ?t phia tay. C?ng th?, ten g?i chau A co g?c t? asu trong ti?ng Akkad, ngh?a la "m?t tr?i m?c", ch? vung đ?t phia đong d??i goc nhin c?a m?t ng??i L??ng Ha .

? Vi?t Nam , chau Au con đ??c bi?t đ?n v?i cai ten "L?c đ?a gia", [5] chu y phan bi?t v?i thu?t ng? C?u Th? gi?i đ? ch? L?c đ?a Phi-A Au .

B?n đ? chau Au ch?a cac lien k?t, th? hi?n cac bien gi?i đ?a ly thong th??ng [6] (chu thich: xanh lam = n?m hoan toan ? chau Au; đen = n?m tren c? chau A va chau Au; xanh la cay = đoi khi đ??c tinh vao chau Au nh?ng theo đ?a ly n?m ngoai bien gi?i chau Au)

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: L?ch s? chau Au

S? hinh thanh c?a chau Au [ s?a | s?a ma ngu?n ]


Chau Au co qua trinh l?ch s? xay d?ng v?n hoa va kinh t? lau đ?i, co th? xet t? Th?i đ?i đ? đa c? ( Paleolithic ). Vi?c kham pha ra nh?ng vien đa hinh ban tay co đ? tu?i cach đay 800.000 n?m theo ph??ng phap đ?nh tu?i cacbon m?i đay t?i Monte Poggiolo , Y , co th? co nh?ng y ngh?a đ?c bi?t.

N?n v?n minh Hy L?p c? đ?i đ??c coi la "Ba m? c?a chau Au". [7] T??ng truy?n, ng??i Troia ? Ti?u A đa b?t coc v? c?a vua Menelaus ng??i Hy L?p . đ? đap tr?, quan Hy L?p v??t bi?n lam nen cu?c chi?n tranh thanh Troia , va pha tan đ??c thanh nay. [8] N?n v?n hoa Hy L?p b?y gi? co bi?t bao nhieu la anh tai xu?t chung nh? Homer , Hesiod , Callinus ng??i x? Ephesus , Xenophanes ng??i x? Colophon ... v? thi ca, Aristotle va Plato v? tri?t h?c , Pythagoras ng??i đ?o Samos v? toan h?c , Herodotos , Thucydies , Xenophon ... v? s? h?c . [9] [10] Trong cac thanh bang Hy L?p c?, Nha n??c chinh tr? đ?u s? Sparta (Lacedaemon) thi t?p trung xay d?ng ch? ngh?a quan phi?t , con n??c C?ng hoa Athena dan ch? thi phat tri?n hoang kim d??i th?i c?m quy?n c?a lanh t? Perikles . [7] C?ng co nh?ng Nha n??c quan ch?, t? nh? đ?o Samos c?a ong vua h?i t?c Polycrates , va c?ng co nh?ng Nha n??c đ?c tai , đi?n hinh la cac thanh bang ch? h?u c?a ng??i Ba T? ? Ti?u A (T? n?m 559 tr??c Cong Nguyen (TCN) vua Cyrus đ?i đ? kh?i l?p đ? qu?c Ba T? va chinh ph?t ph?n phia đong c?ng n?n v?n minh Hy L?p ). [10] [11] Nh? tai n?ng c?a minh, cac chi?n binh Hy L?p ? chau Au đa c?m chan va đanh tan tac quan xam l??c Ba T? trong nh?ng tr?n đanh l?ng l?y. [11] [12] Ng??i Hy L?p c?ng t? ch?c nh?ng k? Th? v?n h?i tren nui Olympus , trong đo co nhi?u mon thi đ?u. [10] Ng??i Athena k? t? th?i Perikles la trung tam c?a n?n v?n minh Hy L?p x?a . [10] Nh?ng t? n?m 431 TCN đ?n n?m 404 TCN, ng??i Sparta đanh Athena trong cu?c Chi?n tranh Peloponnesus d?n đ?n s? suy s?p c?a thanh bang Athena c?ng nh? c?a ch? đ? dan ch?, th?ng soai Sparta la Lysandros ca khuc kh?i hoan. [9] Tuy Athena n? l?c h?i ph?c nh?ng h? khong th? nao lam đan anh c?a th? gi?i Hy L?p c?. Nh?ng đ?n Sparta hung m?nh c?ng b? quan Thebes đanh b?i trong tr?n Leuctra vao n?m 371 TCN . Vao th? k? th? IV tr??c Cong nguyen , khi t?c Hy L?p c? đanh nhau su?t ma khong co ai lam ba ch?, V??ng qu?c Macedonia v??n len, vua Philippos II xu?t chinh đanh tan nat lien quan Athena - Thebes, d?n đ?n s? k?t li?u n?n đ?c l?p c?a cac thanh bang Hy L?p. [13] Vao th? k? th? IV tr??c Cong nguyen , t?c Hy L?p co V??ng qu?c Macedonia v??n len, vua Alexandros đ?i đ? (tr? vi: 336 - 323 tr??c Cong nguyen) m? r?ng b? coi đ?t n??c cho đ?n t?n song ?n trong m?t lo?t cu?c chinh ph?t l?y l?ng c?a ong, nh?ng nh?ng cu?c chi?n tranh lien mien nay k?t thuc sau khi ong qua đ?i. [14]

Nh? co Alexandros đ?i đ? ma n?n v?n minh Hy L?p truy?n ba m?nh m? đ?n A chau , t?o nen cac qu?c gia Hy L?p hoa . [14] Vao n?m 753 TCN, V??ng qu?c La Ma ra đ?i v?i vi?c vua Romulus g?y d?ng "kinh thanh v?nh c?u" La Ma . [7] Sau khi l?t đ? vua Tarquin Kieu hanh va n?m 510 tr??c Cong Nguyen thi ng??i La Ma thi?t l?p n?n C?ng hoa do cac quan T?ng tai tr? n??c. Tho?t đ?u h? lam chi?n v?i V??ng qu?c Ipiros do vua Pyrros tr? vi ( 282 ? 272 TCN ), va du ban đ?u ong vua m?o hi?m nay gi? đ??c x? Syracuse , [15] Syracuse th?t th? va nha toan h?c l?i l?c Archimedes b? linh La Ma gi?t h?i trong tr?n chi?n nay ( 212 TCN ). [10] Tr??c vo ng?a c?a ng??i La Ma, n?n v?n minh Hy L?p cung cac v??ng qu?c cu?i cung đa chinh ph?t đ??c n?n v?n minh Hy L?p x?a, va d?n d?n tieu di?t luon c? cac qu?c gia Hy L?p hoa . [7] Th?i b?y gi?, Cicero la nha hung bi?n xu?t s?c nh?t c?a La Ma. [15] Danh t??ng Julius Caesar th?ng l?n trong cac cu?c n?i chi?n La Ma, khi ong ta len lam nha đ?c tai , co ng??i c?m th?y lo s? n?n C?ng hoa s?p đ? nen đa l?p m?u gi?t ong vao n?m 44 tr??c Cong Nguyen. Cu?i cung chau ong la Augustus l?t đ? ch? đ? C?ng hoa va len ngoi Hoang đ?, thanh cong vang d?i trong vi?c thi?t l?p đ? qu?c La Ma . [16] Vao n?m 9 , quan La Ma đ?i b?i trong tr?n chi?n Teutoburg v?i cac b? l?c ng??i German do tu tr??ng Hermann ch? huy. Cu?c xam l??c đ?c c?a ng??i La Ma hoan toan th?t b?i va chi?n cong hi?n hach gi?i phong đ?c c?a Hermann đa m? đ??ng cho s? phat tri?n rieng bi?t c?a n?n v?n hoa dan t?c đ?c. [17] N?n v?n minh La Ma s?n sinh nh?ng nhan tai s? h?c nh? Titus Livius , Plutarchus . [15] Cung th?i đo, Ki-to giao c?ng ra đ?i ? Tay A , v?i nh?ng l?i giao hu?n c?a Chua Giesu ng??i x? Nazareth . Ngai b? đong đinh t?i Jerusalem d??i tri?u Hoang đ? Tiberius (tr? vi: 14 - 37 ). [18] Khi quan La Ma xam l??c đ?o Anh , v? N? hoang toc đ? Boudicca keu g?i nhan dan khang chi?n, nh?ng b? đanh b?i. [19] đ? qu?c La Ma thai binh th?nh tr? d??i cac tri?u Hoang đ? Nerva , Traianus , Hadrianus , Antoninus Pius va Marcus Aurelius t? n?m 96 đ?n n?m 180 . Nerva c?u giup ng??i b?n han, Traianus thi sang su?t va co tai d?ng binh, Hadrianus thi b?o tr? ngh? thu?t va ki?n truc, Antoninus Pius thi hi?n đ?c con Marcus Aurelius thi qu? la m?t ong vua - hi?n tri?t đ?c đ?, v?i tinh th?n trach nhi?m cao. [18] Ng??i Goth (t?c German) t?n cong La Ma vao n?m 250 va h?y di?t quan đ?i c?a Hoang đ? Decius , gi?t đ??c c? Decius. [16] [20] Sau m?t th?i k? đ?i lo?n, Hoang đ? Diocletianus (tr? vi: 284 ? 305 ) g?y d?ng l?i c? đ? La Ma, xu?t chinh th?ng đ?ch mang l?i v? vang cho đ? qu?c. V?i cac Hoang đ? Domitianus , Marcus Aurelius, Decius va Diocletianus, Ki-to giao b? tr?n ap tan nh?n. C?ng t? th?i Diocletianus, đ? qu?c La Ma b? chia c?t thanh 2 n??c. [18] Ong tr? vi ph?n phia đong, t? đo kh?i l?p đ? qu?c đong La Ma . Hoang đ? Constantinus I đ?i đ? d?i đo v? thanh Tan La Ma , t? đo thanh La Ma khong con lam kinh đo c?a đ?t n??c ma chinh no l?p ra n?a. [21] V?i nh?ng chi?n cong hi?n hach c?a Constantinus I đ?i đ? , đ? qu?c La Ma th?ng nh?t. [22] C?ng trong th?i đi?m nay l?n đ?u tien Ki-to giao tr? thanh qu?c giao c?a La Ma. [23]

Ng??i Goth cang ngay hung m?nh lam Hoang đ? Theodosius I đ?i đ? ph?i g?p nhi?u gian nan, đ? b?o v? đ? qu?c La Ma. [24] Trong tri?u vua nay Ki-to giao hoan toan la ton giao h?p phap duy nh?t c?a đ? qu?c La Ma. [25] Khi ong qua đ?i vao n?m 395 , đ? qu?c La Ma khong bao gi? đ??c th?ng nh?t n?a. [26] Vao n?m 410 , khi co lo?n ng??i La Ma ph?i r?i kh?i đ?o Anh, t?o đi?u ki?n cho n??c Anh tr?i d?y. [21] Vao n?m 441 , vua Attila keo đ?i binh Hung No vao pha tan tanh vai thanh ph? c?a ng??i Tay La Ma, song quan Tay La Ma c?a danh t??ng Flavius Aetius h?p binh v?i vua ng??i Tay Goth la Theodoric va đanh tan tac quan đ?i tinh nhu? c?a Attila trong tr?n đanh l?n t?i Chalons ( 451 ). M?i đe d?a t? ng??i Hung No b? đ?y lui. [27] Tr??c cu?c t?n cong c?a ng??i German , đ? qu?c Tay La Ma s?p đ? vao n?m 476 đ?i Hoang đ? Romulus Augustus . [28] T? đo, chau Au đa b??c vao m?t th?i k? dai đ?y bi?n đ?ng th??ng đ??c bi?t đ?n d??i ten g?i Th?i k? Di c? . Th?i k? đo con g?i la " Th?i k? đen t?i " theo cac nha t? t??ng Ph?c H?ng , va la " Th?i k? Trung c? " theo cac nha s? h?c đ??ng đ?i va nh?ng ng??i thu?c phong trao Khai sang . Trong su?t th?i gian nay, cac tu vi?n t?i Ireland va cac n?i khac đa gin gi? c?n th?n nh?ng ki?n th?c đa đ??c ghi chep va thu th?p tr??c đo. đ?n n?m 610 , ng??i Avar va Quan đ?i Ba T? ti?n đanh đ? qu?c đong La Ma, Hoang đ? Phocas khong gi? đ??c n??c, b? Heraclius h? b?. La ng??i co tai d?ng binh, Heraclius ph?n cong đ?i pha tan nat quan Ba T?, đ? qu?c Ba T? đ?i b?i vao n?m 627 . Nh?ng đung luc đo, ng??i ? R?p H?i giao tr?i d?y manh li?t d??i s? lanh đ?o c?a nha tien tri Muhammad ? Tay A. Vao n?m 632 , vo ng?a c?a ng??i ? R?p tung hoanh tren đ? qu?c đong La Ma. Hoang đ? Heraclius xu?t chinh, b? th?m b?i t?i Yarmouk ( 636 ). [29] Vao n?m 638 , ong ti?p t?c m?t thanh Jerusalem v? tay quan ? R?p do Khalip Omar than chinh th?ng su?t. B??c ti?n c?a ng??i ? R?p vao Au chau ch? b? m?t b?c l?c ng??i German la ng??i Frank do Karl Bua S?t ch? huy ch?n đ?ng t?i Tours ( 732 ). [25] D??i tri?u vua Karl I đ?i đ? (tr? vi 768 - 814 ), đ? qu?c Frank c??ng th?nh tung hoanh ngang d?c kh?p coi Au chau. đ? qu?c Frank b?y gi? co c??ng th? t? bi?n đ?i Tay D??ng cho đ?n song Danube, t? Ha Lan cho đ?n Provence . Ong c?ng c?ng c? vung nui Pyrenees nh?m ch?ng l?i cac cu?c c??p pha c?a quan ? R?p. Vao n?m 800 , Giao hoang Leo III t?n phong Karl I đ?i đ? lam Hoang đ?. T? đay, m?t đ? qu?c Ki-to giao ? Tay ph??ng đ??c hinh thanh, đ?c l?p v?i đ? qu?c đong La Ma. Ch? đ? phong ki?n đ??c d?ng xay, ng??i Frank b?y gi? coi nh? đa h?p nh?t Au chau, nh?ng s? th?ng nh?t nay c?ng tan thanh may khoi sau khi Hoang đ? Karl I qua đ?i. Cac vua k? t?c Karl I đ?i đ? đanh l?n nhau, va theo Hi?p đ?nh Verdun ( 843 ) thi cac qu?c gia đ?c va Phap ra đ?i. [30]

Vua Heinrich der Finkle (tr? vi: 912 - 936) la ng??i co cong đ?a n??c đ?c tr? thanh m?t li?t c??ng c?a chau Au th?i Trung C?. Ong ng? t?i kinh thanh Mamleben ? vung nui Harz, va chinh đong, d?ng xay cac thanh ph? đ?ng th?i ng?n ch?n nh?ng cu?c xam l??c c?a ng??i Magyar , ng??i Slav ? va ng??i đan M?ch . Con ong la vua Otto I ng??i x? Sachsen (tr? vi: 936 - 973 ) xu?t chinh đ?p tan tac quan xam l??c Magyar trong tr?n Lechfeld vang danh ( 955 ). B??c ti?n cong c?a ng??i Magyar vao chau Au hoan toan b? đ?y lui. Sau chi?n cong hi?n hach, vua Otto I đ??c Giao hoang Gioan XIII t?n phong lam Hoang đ?, t? đay kh?i l?p đ? qu?c La Ma Th?n thanh . Trong khi ?y, đ? qu?c đong La Ma h?ng th?nh v?i Hoang đ? Basil I (tr? vi: 867 - 886 ), ng??i co tai tr? qu?c đa c?ng c? s? v?ng m?nh c?a đ? qu?c. Cac Hoang đ? Le?n VI ho Sophos ( 886 - 912 ) va K?nstantinos VII Porphyrogenn?tos (tr? vi: 913 - 959 ) đ?a kinh k? Constantinopolis tr? nen ph?n vinh va khu?ch tr??ng th??ng m?i . [31] Th?i b?y gi?, ? vung Balkan m?t qu?c gia hung m?nh tr?i d?y, tr? thanh k? kinh đ?ch c?a đ? qu?c đong La Ma. đo la đ? nh?t đ? ch? Bulgaria , do cac th? l?nh d?ng manh Terbel , Crum va Omartag kh?i l?p. Ng??i Bulgaria theo Ki-to giao Chinh Th?ng, nh?ng đi?u nay khong th? ng?n h? đanh nhau v?i ng??i đong La Ma. Sa hoang Crum đa tuyen chi?n v?i ng??i đong La Ma, tieu di?t Hoang đ? Nicephorus I D??i tri?u Sa hoang Simeon I (tr? vi: 893 - 927 ), ong x?ng "Qu?c v??ng va đ?ng c?m quy?n chuyen chinh c?a ng??i Hy L?p va Bulgaria", kh?i binh đanh thanh Constantinopolis nh?ng th?t b?i ( 924 ). [32] Sang đ?i Sa hoang Samuel (tr? vi: 927 - 1014 ), ong d?i đo v? thanh Ochrid trang l?. Hoang đ? Basil II đanh tan tac quan Bulgaria, l?i con đui mu đam tu binh, lam cho Samuel đau kh? va ch?t. Trong th?i gian đo, vao n?m 997 , Istvan I len lam th? l?nh c?a ng??i Magyar, sang l?p V??ng qu?c Hungary vao n?m 1001 [33] T? th?p nien 1030 , ng??i Th? Seljuk h?ng th?nh len, li?n ti?n cong đ? qu?c đong La Ma va th?ng tr?n l?n ? Manzikert g?n h? Van ( 1071 ). [34] H? con xam ph?m đ?n V??ng qu?c Gruzia hung m?nh c?a vua David IV (tr? vi: 1089 - 1125 ), nh?ng ong xu?t chinh đanh lui quan Seljuk ra kh?i kinh đo Tbilisi . D??i tri?u N? v??ng Tamara , cung đinh Gruzia b??c vao giai đo?n hoang kim. V?n hoa n? r?, nha thi hao Shot'ha Rust'aveli - t?ng đ??c giao d??ng t?i Hy L?p - lam quan trong Tri?u đinh Tamara va đ??c coi la ng??i ti?p b??c cho cao trao Ph?c H?ng. Tr??c b??c ti?n manh li?t c?a ng??i Th? Seljuk, t? n?m 1096 cho đ?n n?m 1291 , ng??i Ki-to giao ph?i ti?n hanh tam cu?c Th?p t? chinh l?n va nhi?u cu?c chi?n nh? ch?ng ng??i ? R?p va ng??i Seljuk. M?t vi d? đi?n hinh la cu?c Th?p t? chinh l?n th? ba do vua Anh Richard I , vua Phap Philippe II Auguste va Hoang đ? La Ma Th?n thanh Friedrich Barbarossa ti?n hanh, th?t b?i trong vi?c gianh l?i Jerusalem t? tay ng??i ? R?p. Chau c?a Friedrich I Barbarossa la Friedrich II (tr? vi: 1211 - 1250 ) v?a gi?a nghi?p đ? v?a lam vua x? Sicilia . [34] La m?t "K? nhan thien h?" ( stupor mundi ) ong khu?ch tr??ng n?n v?n hoa, đ?t m?m m?ng cho th?i k? Ph?c H?ng . Trong đ? qu?c La Ma Th?n thanh r?ng l?n, Hoang đ? c?ng mu?n g?y d?ng m?t n?n thai binh th?nh tr?. [35] Sau th?i ong thi Y c?ng co m?t nhan tai xu?t s?c c?a n?n thi ca Trung C? la nha thi hao Dante Alighieri ( 1265 - 1320 ). [36] Trong khi đo, vua Anh la John Lackland (tr? vi: 1199 - 1216 ) b? m?t x? Normandy v? tay ng??i Phap sau th?t b?i trong tr?n Bouvines ( 1214 ). Vao n?m 1215 , tri?u th?n Anh ep John Lackland ph?i ky k?t " đ?i Hi?n ch??ng " ( 1215 ), m? ra truy?n th?ng dan ch? c?a n??c Anh. [34] [37]

đ?i vua Edward III (tr? vi: 1327 - 1377 ), n??c Anh lam vao cu?c Chi?n tranh M?t tr?m n?m tan kh?c. [38] đay la m?t cu?c chi?n co nhi?u giai đo?n l? t?. Ong ng? gia than chinh h?y di?t th?y binh Phap trong tr?n Sluys ( 1340 ), sau đo lien ti?p đanh b?i quan Phap trong tr?n Cressy vao n?m 1346 va tr?n Poitiers vao n?m 1356 . Vua Henry V c?ng xu?t chinh đ?i pha quan Phap trong tr?n Agincourt vao n?m 1415 . Trong tr?n Castillion vao n?m 1453 quan Anh đ?i b?i va cu?c chi?n tranh m?i ch?m d?t. Nh?ng vao n?m 1475 , vua Edward IV than chinh kh?i binh đanh Phap, bu?c ng??i Phap ph?i tri?u c?ng cho V??ng qu?c Anh. [39] C?ng trong th?i b?y gi?, khi ng??i Th? Seljuk suy s?p, ng??i Th? Ottoman tr?i d?y v?i Sultan Osman I (tr? vi: 1281 - 1326 ). Tr??c vo ng?a kh?ng khi?p c?a ng??i Th? Ottoman, đ? nh? đ? ch? Bulgaria đ?i b?i ph?i ch?p nh?n lam ch? h?u cho h? vao n?m 1366 . Ti?p theo đo, quan Ottoman h?y di?t quan đ?i Serbia trong tr?n Kosovo ( 1389 ) ac li?t. Sau cung, Bulgaria b? sap nh?p vao đ? qu?c Ottoman. Vao n?m 1396 , vua Hungary la Sigismund t? ch?c Th?p t? chinh, b? Sultan Bayezid I đanh cho đ?i b?i trong tr?n Nicopolis tren song Danube. [40] Sau khi Sultan Murad II đanh tan tac m?t cu?c Th?p t? chinh trong tr?n Varna ( 1444 ), Sultan Mehmed II cong thanh Constantinopolis va k?t li?u đ? qu?c đong La Ma. [41] Th?i b?y gi?, nha Habsurg c?a cac đ?i Qu?n cong Ao len lam Hoang đ? La Ma Th?n thanh, đong đo t?i thanh Vien . [42] [43] đ?i Qu?n cong Ao Karl len ngoi Hoang đ? t?c Karl V vao n?m 1519 . Vao n?m 1526 , ong tr? vi m?t đ? qu?c r?ng l?n h?n b?t k? m?t đ? qu?c nao trong l?ch s? Au chau k? t? th?i Karl I đ?i đ?. [44] Quan đ?i đ? qu?c La Ma Th?n thanh đ?i th?ng trong tr?n chi?n Pavia ch?ng vua Phap la Francois I vao n?m 1526. [45] Nh?ng c?ng trong th?i nay, ng?n l?a c?a phong trao Khang Cach bung len v?i nha th?n h?c đ?c l?ng danh Martin Luther ( 1483 - 1546 ). Vao n?m 1517 , ong dan " 95 lu?n đ? " t? cao vi?c Giao hoang s? d?ng phep an xa ( indulgence ) tren c?a Thanh tr? - Giao đ??ng Wittenberg . Phong trao Khang Cach co l?i suy ngh? khac v?i th?n h?c Trung C? v? vi?c Thien Chua c?u r?i cac linh h?n kh?i t?i l?i. đi?u nay khi?n Tri?u đinh Karl V ph?i b?n tam vao vi?c tr?ng tr? Khang Cach. [46] Nh?ng m?t nhom V??ng h?u ng??i đ?c c?ng đ?ng v? phe Luther c?. [47] Ng??i B?c Au nhanh chong ti?p nh?n t? t??ng nay. [48]

Trong khi ?y, vi?c cac danh s? đong La Ma ch?y sang Y sau khi kinh k? Constantinopolis th?t th? đa t?o nen phong trao Ph?c H?ng ? cac n??c ph??ng Tay, la s? h?i ph?c c?a hai n?n v?n minh Hy L?p va La Ma c? đ?i, qua v?n ch??ng va ngh? thu?t. Ki?n truc Au chau th?i đ?i nay đa tr? v? v? v?i l?i ki?n truc Hy L?p - La Ma x?a. Nh?ng cong trinh tieu bi?u c?a trao l?u Ph?c H?ng la cung đi?n va v?n phong cong c?ng. [49] M?t trong nh?ng danh nhan tieu bi?u c?a phong trao v?n hoa Ph?c H?ng la nha h?a s? ng??i Y Leonardo da Vinci ( 1452 - 1519 ). Trao l?u v?n hoa Ph?c H?ng la ?nh h??ng hoan toan khong nh? đ?i v?i l?i suy ngh? c?a ng??i Au chau va cung v?i phong trao Khang Cach m? ra th?i k? c?n đ?i . [50] Nh?ng trao l?u nay it đ??c đon nh?n ? cac n??c thu?c đ? qu?c Ottoman, va co chuc it cong trinh ki?n truc t?i đ?i Cong qu?c Moskva . [51] đ?i Sultan Selim I (tr? vi: 1520 - 1520 ), đ? qu?c Ottoman t?m th?i khong con la m?i lo ng?i c?a ng??i Au chau n?a do h? chuy?n sang đanh cac n??c Tay A va B?c Phi . Con c?a Selim I la v? Sultan kieu hung. Suleiman I (tr? vi: 1520 - 1566 ), quan Ottoman l?i phat đ?ng Thanh chi?n ch?ng cac n??c Ki-to giao, chinh ph?t thanh Beograd va đ?o Rhodes . Ng??i Hungary b? m?t vua, m?t n??c. Em c?a Hoang đ? Karl V la Ferdinand I len lam vua c?a m?t ph?n đ?t Hungary, ti?p t?c cu?c tranh hung Ao - Ottoman. [44] Suleiman I than hanh keo đ?i quan đ?n đanh kinh thanh Vien nh?ng th?t b?i vao n?m 1529 . [52] Khi đo, t?i đ?i Cong qu?c Moskva, Ivan IV (tr? vi: 1533 - 1584 ) x?ng lam Sa hoang , kh?i l?p n??c Nga Sa hoang . La ong vua hung tai đ?i l??c, ong than chinh đanh ng??i Kazan vao n?m 1547 va v?i chi?n th?ng trong cu?c chi?n nay, n??c Nga m? mang c??ng th? đ?n mi?n Siberia . Quan Nga c?ng chi?m l?nh x? Astrakhan . [53]

Trong th?i đ?i nay co hai bi?n c? l?n: Christopher Columbus tim ra chau M? , đ?ng th?i ng??i chau Au đa v??t đ??c m?i H?o V?ng . Qua đo, chau Au co t?m nhin ra ngoai th? gi?i, tai n?ng c?a cac nha hang h?i đ? giup cho ng??i chau Au b?t đ?u v??t bi?n ma ti?n hanh ch? ngh?a th?c dan . [54] Cac đ? qu?c Tay Ban Nha va B? đao Nha c?ng ti?n hanh khai pha thu?c đ?a, chi?m l?nh đ??c khong it đ?t đai ? chau M? La Tinh . [49] Ti?p theo la cac n??c Phap , Ha Lan va Anh đa hinh thanh nen cac đ? qu?c th?c dan v?i b?t ngan đ?t đai va tai s?n t?i chau Phi , chau M? , va chau A . Trong khi ?y, đ? qu?c Ottoman khu?ch tr??ng banh tr??ng va lam chi?n v?i V??ng qu?c Ba Lan va đ?i Cong qu?c Litva vao n?m 1620 . Ban đ?u, ng??i Th? Nh? K? th?ng l?n, nh?ng sau đo quan K? binh Ba Lan ph?n cong đanh tan nat đ?i quan Ottoman do đich than Sultan Osman II ch? huy trong tr?n Chocim ( 1621 ). [55] V??ng qu?c Ba Lan va đ?i Cong qu?c Litva - v?n la m?t nha n??c C?ng hoa co vua do dan b?u len - c?ng đ?t đ?n đ?nh cao choi l?i. [56] Cung th?i, đ? qu?c Th?y đi?n v??n len tr? thanh m?t li?t c??ng đang g?m ? ph??ng B?c, v?i ong vua hung tai đ?i l??c Gustav II Adolf (tr? vi: 1617 - 1632 ), v?i m?t n?n chinh tr? v?ng ch?c, m?t l?c l??ng Th?y binh hung h?u va Quan đ?i tinh nhu?. Th?y n??c Nga đang bi?n lo?n, ong xu?t chinh h? đ??c thanh Gdov vao n?m 1614 . Vao n?m 1617 , Sa hoang Mikhail I Romanov ph?i nh??ng đ?t đai cho Th?y đi?n, đ?i l?i Nga gianh l?i đ??c vung Novgorod v?n t?ng b? quan Th?y đi?n xam l?ng. [57] Sau đo, ng??i Th?y đi?n quay sang đanh b?i Ba Lan - Litva ( 1621 ). [58] Quan Ba Lan h?p l?c v?i Quan đ?i đ? qu?c La Ma Th?n thanh ch?n chan quan Th?y đi?n vao n?m 1629 , t? đo ng??i Th?y đi?n nh?n th?y m?i đe d?a t? ng??i Ao. Tr??c đo, cu?c Chi?n tranh Ba M??i n?m đa bung n? gi?a lien minh Cong giao do ng??i Ao d?n đ?u va lien minh Khang Cach trong đ? qu?c La Ma Th?n thanh . Vua đan M?ch la Christian IV xu?t binh sang t?i đ?c nh?ng b? lien quan Cong giao đanh đ?i b?i vao n?m 1626 . Do đo vao n?m 1629 , vua Gustav II Adolf ng? gia than chinh cung đ?i quan ti?n vao đ?c lam minh ch? c?a lien minh Khang Cach . Sau nhi?u tr?n th?ng, Gustav II Adolf hy sinh. Ng??i Phap tuy theo Cong giao nh?ng thu đ?ch v?i Ao nen nh?y vao tham chi?n, thanh th? chi?n tranh ch?m d?t v?i Hoa ??c Westfalen vao n?m 1648 , Khang Cach tr??ng t?n. [59] Th?y đi?n va Phap m? r?ng b? coi. [60] Vua Louis XIV (tr? vi: 1643 - 1715 ) la ng??i co cong g?y d?ng Nha n??c quan ch? chuyen ch? ? Phap. Trong th?i đ?i nay, Phap la qu?c gia hung m?nh nh?t ? Tay Au . [52] Tren kh?p Au chau, cac n??c h?c h?i theo Nha n??c c?a Louis XIV . [61] Trong cu?c Chi?n tranh ?y thac ( 1667 - 1668 ), ong ta đanh Tay Ban Nha đ? gianh l?y vung Bourgogne-Franche-Comte , va toan th?ng vao n?m 1674 . [52] Nh?ng vao n?m 1690 , vua Anh la William III l?p chi?n cong l?ng l?y đ?i pha lien quan Phap - Ireland trong tr?n Boyne . [62]

Vao n?m 1655 , vua Th?y đi?n la Karl X than hanh d?n quan ti?n đanh Ba Lan. [63] La m?t ch? h?u c?a Ba Lan, nh?ng x? Brandenburg - Ph? (t?c đ?c , n?m trong đ? qu?c La Ma Th?n thanh) h?p binh v?i quan Transylvannia , quan Th?y đi?n va quan Nga. Trong tr?n đanh Warsaw (1656), quan Ba Lan đ?i b?i va đ?i binh Brandenburg - Ph? do Tuy?n h?u t??c kiem Qu?n cong Friedrich Wilhelm I V? đ?i (tr? vi: 1640 - 1688 ) than hanh th?ng su?t đa chi?n đ?u manh li?t. Sau đo, ong bu?c Ba Lan ph?i nh??ng vung đong Ph? va lui kh?i cu?c chi?n. [64] Quan Ba Lan đu?i đ??c lien quan Nga - Th?y đi?n, nh?ng r?i sau cu?c chi?n tinh hinh r?i lo?n lam Ba Lan, x? Ph? - Brandenburg tr? nen hung c??ng, uy d?ng. [56] X? Ph? con đe d?a m?nh m? đ?n s?c m?nh quan s? c?a Th?y đi?n. [49] Qu? nhien, khi đ?i binh Th?y đi?n (đ??c Phap giup đ?) sang xam l??c, cac chi?n binh d?ng manh Ph? - Brandenburg đa đanh up đ?ch ? Rathenow, va đ?i pha đ?ch trong tr?n chi?n Fehrbellin ( 1675 ). [64] V?i Friedrich Wilhelm I V? đ?i, ng??i Ph? - Brandenburg c?ng co đ??c m?t b? may chinh quy?n h?u hi?u, Nha n??c quan ch? chuyen ch? v?ng ch?c. [65] Vao n?m 1683 , quan Ottoman l?i vay ham kinh k? Vien, nh?ng b? Quan đ?i đ? qu?c La Ma Th?n thanh va đ?i binh Ba Lan do ong vua đ?i tai Jan III Sobieski đich than ch? huy đanh đ?i ba?. Sau đo, Jan III Sobieski cung Hoang đ? Leopold I đanh đu?i ng??i Th?, quan Ao chi?m đ??c Hungary. [52]

Vao n?m 1701 , th?y th?c l?c đ? m?nh, Tuy?n h?u t??c Friedrich Wilhelm II x? Brandenburg kh?i l?p V??ng qu?c Ph? , len lam vua Friedrich I đ?c l?p v?i ng??i Ao. Ong xay d?ng Quan đ?i cung nh?ng cung đi?n nguy nga trang l?. Quan Ph? tham chi?n cung lien minh Anh - Ao - Ha Lan ch?ng Phap trong cu?c Chi?n tranh K? v? Tay Ban Nha tan kh?c ( 1701 - 1713 ). Cac danh t??ng Eugene de Savoie-Carignan (Ao), John Churchill, Cong t??c th? nh?t c?a Marlborough (Anh) va Leopold I x? Anhalt-Dessau đ?u l?p nh?ng chi?n cong hi?n hach đ?p tan tanh quan đ?i c?a Louis XIV , mang l?i vinh quang cho n??c nha (t? nh? trong nh?ng tr?n đanh vang danh t?i Blenheim 1704 va Cassano 1705 ). [62] [66] S? suy s?p c?a Phap t?o đi?u ki?n cho cac li?t c??ng m?i m? v??n len phat tri?n. [67] M? đ?u la n??c Nga, v?i Sa hoang Pyotr đ?i đ? đanh th?ng ng??i Ottoman ( 1696 ). Ong con lien minh v?i đan M?ch, Sachsen va Ba Lan đ? đanh g?c đ? qu?c Th?y đi?n c?a ong vua - chi?n binh Karl XII , nh?ng c? ba n??c l?n l??t b? Th?y đi?n đe b?p. Trong khi Ba Lan suy s?p, Pyotr đ?i đ? xu?t chinh đ?i pha quan Th?y đi?n trong tr?n Poltava ( 1709 ), l?y đ?t va gianh đ?a v? li?t c??ng t? tay Th?y đi?n. [68] Song, ng??i Ottoman v?c d?y đanh đu?i đ??c quan Nga. Khong nh?ng tr? thanh li?t c??ng ma n??c Nga con đ??c c?i cach đ?i m?i. đ? qu?c Nga ra đ?i vao n?m 1720 khi Pyotr đ?i đ? x?ng Hoang đ?. [69]

V? vua - chi?n binh

Friedrich II đ?i đ? c?a Ph? ( 1712 - 1786 ) la m?t trong nh?ng v? th?ng soai xu?t s?c nh?t trong l?ch s? Au chau. [70] Ong con la m?t nha vua - hi?n tri?t đi?n hinh vao th?i đo, đ?a đ?t n??c tr? nen ph?n th?nh. [71] ]]

Trong khi đ? qu?c Nga la đi?n hinh c?a m?t n??c l?n uy d?ng v??n len ba ch?, thi V??ng qu?c Ph? l?i la t?m g??ng c?a m?t n??c nh?, dan s? it nh?ng nhanh chong phat tri?n manh li?t, tranh hung tranh ba. Nh? co vua Friedrich Wilhelm I (tr? vi: 1713 - 1740 ), ng??i Ph? s? h?u m?t l?c l??ng hung binh manh t??ng sieu vi?t va m?t b? may hanh chinh hi?u qu?, xa h?i đ??c c?i cach, n?n giao d?c đang t? hao, th?m chi con đo?t đ??c đ?t đai c?a vua Th?y đi?n Karl XII ( 1721 ) đ? lam ch? c?a song Oder . [66] [68] [69] [72] [73] Khi v? vua hung tai đ?i l??c Friedrich II đ?i đ? len n?i ngoi bau (tr? vi: 1740 - 1786 ), n??c Ph? đa co th? tranh hung tranh ba. [74] Khi Hoang đ? La Ma Th?n thanh Karl V qua đ?i va Cong chua Maria Theresia len lam N? hoang n??c Ao , vua Friedrich II đ?i đ? than chinh th?ng su?t đ?i binh đanh t?nh Silesia tru phu c?a ng??i Ao , m? ra cu?c Chi?n tranh K? v? Ao (1740 - 1748 ). [75] Ph? lien minh v?i Phap, va Ao lien minh v?i Anh. Nh? co tai d?ng binh nh? th?n c?a Friedrich II đ?i đ?, quan Ph? l?p nen nhi?u chi?n cong huy hoang c?a ong (t? nh? cac tr?n Hohenfriedberg va Soor lam c? Au chau ph?i than ph?c, [76] đ? r?i ong k?t thuc th?ng l?i cu?c chinh ph?t Silesia vao ngay Giang sinh n?m 1745 , tr??c đo ong c?ng chi?m l?nh đ??c c?ng Emden vao n?m 1744 . đ?ng th?i, vua George II than chinh keo đ?i binh đanh tan nat quan Phap trong tr?n Dettingen ( 1743 ), đa th? th?y binh Anh c?ng nghi?n nat th?y binh Phap trong tr?n th?y chi?n Ouessant ( 1747 ) đ?a n??c Anh ngay cang hung c??ng vao n?m 1748 khi chi?n s? ch?m d?t, đ?ng th?i Ph? v?n gi? v?ng Silesia va tr? thanh li?t c??ng chau Au. [73] [77] [78] [79]

Khi ?y, N? hoang Nga la Elizaveta ho?ng h?t tr??c s? tr?i d?y nh? v? bao c?a n??c Ph? , th?y v?y, Maria Theresia l?p lien minh v?i Nga va Th?y đi?n . đ?ng th?i, vi?c Ph? l?p lien minh v?i Anh ch?ng Phap d?n đ?n cu?c Chi?n tranh B?y n?m ( 1756 - 1763 ). đ??ng đ?u v?i lien minh ch?ng Ph? hung h?u, vua Friedrich II đ?i đ? ch? đ?ng ra tay, va tai c?m quan cung v?i long quy?t tam c?a ong đa giup quan Ph? l?p nen nh?ng chi?n th?ng vang l?ng nh? tr?n Rossbach , tr?n Leuthen ( 1757 ) va tr?n Liegnitz (1760) , đ? r?i Ph? la qu?c gia th?ng tr?n trong cu?c chi?n (1763). [80] [81] đ?i b?i tr??c quan Ph? tren b? va quan Anh tren bi?n, Phap b? khanh ki?t t? t?i sau cu?c chi?n tranh nay, do đo co th? th?y s? tieu đ?i c?a V??ng qu?c Phap m? đ?u v?i cu?c chinh ph?t Silesia c?a ng??i Ph? vao n?m 1740. [82] N??c Anh th?ng tr?n v?i nh?ng chi?n cong hi?n hach nh? tr?n th?y chi?n v?nh Quiberon va tr?n th?ng Phap t?i Quebec ? B?c M? ( 1759 ), nh? đo Anh l?y đ??c nhi?u đ?t đai. [83] [84] Nh?ng r?i c? Anh va Phap đ?u suy y?u tr??c s? v??n len c?a cac li?t c??ng ph??ng đong, ma đi?n hinh la Ph?, Ao va Nga. [85] Do la m?t n??c nh? ma co th? đanh th?ng lien quan cac n??c l?n lang gi?ng, n??c Ph? c?a Friedrich II đ?i đ? hoan toan la li?t c??ng Au chau khi Chi?n tranh B?y N?m ch?m d?t. [86] [87] Luc ?y, l?c l??ng Quan đ?i Ph? tinh nhu? tr? thanh đ?i quan thi?n chi?n nh?t Au chau, va du h? nhi?u l?n b? Quan đ?i Nga đanh b?i trong th?i gian chi?n tranh, đo ch? la do Nga đong ng??i h?n Ph? h?n. [84] Ca nhan c?a ng??i lanh đ?o luon đong vai tro quan tr?ng, ma v? m?t nay Ph? đ??c l?i l?n vi co v? vua xu?t s?c Friedrich II đ?i đ? la co t?m nhin xa trong r?ng, quy?t đoan, la m?t "k? nhan c?a thien h?" ( stupor mundi ) th?i b?y gi?. [68] [88] [89] [90] đ?ng th?i, n??c Nga ti?n hanh nh?ng cu?c chinh ph?t l?n lao c?a v? N? hoang tai n?ng h?n ng??i Ekaterina II đ?i đ? n??c Nga (tr? vi: 1762 - 1796 ). Vao n?m 1772 , v?i tai n?ng ngo?i giao c?a minh, vua Ph? mang l?i l?i ich cho n??c nha khi ong cung Nga va Ao ti?n hanh cu?c chia c?t Ba Lan l?n th? nh?t . [62] [68] Trong khi đo, Th? Nh? K? suy vong, b? Nga đanh b?i va l?y đ?t. [62]

Sau th?i k? khai pha chau Au [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sau th?i k? khai pha, cac y ni?m v? dan ch? b?t r? t?i chau Au. Vao th? k? XVIII , trao l?u tri?t h?c Khai sang ? Phap co nh?ng nha tri?t h?c hang đ?u nh? Voltaire (Francois-Marie Arouet, 1694 - 1778 ) - b?n h?u c?a vua Ph? Friedrich II đ?i đ? [62] va Jean-Jacques Rousseau ( 1712 - 1778 ). [91] Ngay t? n?m 1688 , cu?c Cach m?ng Vinh Quang đa gianh th?ng l?i t?i Anh, l?t đ? ong vua đ?c đoan James II . [92] Th?m chi t?i m?t s? n??c phong ki?n nh? Ph? va Nga, cac v? minh quan Friedrich II đ?i đ? va Ekaterina II đ?i đ? đa ti?n hanh nh?ng c?i cach ti?n b?, du khong tri?t đ?. [93] Vua Friedrich II đ?i đ? c?ng t?ng tham gia trong H?i Tam đi?m - m?t t? ch?c bi m?t co t? t??ng ti?n b?. [62] Vao n?m 1789 , B?t man v?i t?ng l?p quy t?c va đ?c quy?n v? quy?n l?c chinh tr? ? Phap đa d?n đ?n cu?c Cach m?ng Phap va thanh l?p n?n C?ng hoa đ?u tien, n?m 1793 vua Louis XVI b? hanh quy?t. [94] Ng?n l?a Cach m?ng Phap r?c chay đa d?n đ?n nh?ng bi?n đ?ng to l?n t?i chau Au khi cac t? t??ng c?a cu?c cach m?ng nay đa truy?n ba kh?p l?c đ?a. Vi?c hinh thanh t? t??ng dan ch? khi?n cho c?ng th?ng trong chau Au khong ng?ng gia t?ng, ngoai nh?ng c?ng th?ng đa co s?n do tranh gianh tai nguyen t?i Tan Th? gi?i . M?t trong nh?ng c?ng th?ng tieu bi?u trong th?i k? nay la khi Napoleon Bonaparte len ngoi Hoang đ? đa ti?n hanh cac cu?c chinh ph?c nh?m hinh thanh m?t đ? ch? th? nh?t c?a ng??i Phap, tuy nhien đ? ch? nay đa s?p đ? vao n?m 1815 sau Tr?n Waterloo . B? lu?t Napoleon ra đ?i d?n đ?n vi?c ph? bi?n h?n n?a cac ly t??ng c?a Cach m?ng Phap , c?ng nh? vi?c ap d?ng r?ng rai cac mo hinh qu?n ly, lu?t phap va giao d?c c?a Phap tren toan chau Au. Sau khi cac cu?c chinh ph?c c?a Napoleon k?t thuc, chau Au d?n ?n đ?nh. H?i ngh? Vienna , đ??c tri?u t?p sau s? s?p đ? c?a Napoleon , đa thi?t l?p nen m?t s? can b?ng quy?n l?c m?i ? chau Au t?p trung vao n?m "c??ng qu?c": Anh , Phap , Ph?, Ao va Nga . N??c Nga hung m?nh tr? thanh m?t "ten sen đ?m" bach chi?n bach th?ng c?a chau Au. [62]

Tuy trao l?u Khai sang suy y?u nh?ng cac t? t??ng c?a trao l?u tri?t h?c nay v?n ch?a b? phai sau nhi?u bi?n c? l?ch s?, th? hi?n qua c?i cach đung đ?n c?a quan đ?i th?n Tri?u đinh Ph? Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein ( 1757 ? 1831 ). R?i ch? ngh?a lang m?n ra đ?i. [93] Cu?c Cach m?ng Cong nghi?p kh?i ngu?n t? Anh vao cu?i th? k? 18 va lan r?ng kh?p chau Au. Vi?c phat minh va ap d?ng cac cong ngh? m?i trong s?n xu?t đa d?n đ?n s? phat tri?n nhanh chong c?a cac đo th? , mang t?i s? th?nh v??ng va s? gia t?ng s? dan c?ng nh? s? xu?t hi?n c?a m?t t?ng l?p lao đ?ng m?i. Vao n?m 1848 , lan song Cach m?ng lan r?ng tren chau Au, ch?ng h?n nh? Y . đo c?ng la n?m ma Karl Marx va Friedrich Engels vi?t nen b?n "Tuyen ngon c?a ch? ngh?a C?ng s?n ". [95] Vao n?m 1863 , ng?n l?a đ?u tranh vi t? do l?i bung chay t?i Ba Lan , nh?ng b? Chinh ph? Nga hoang đan ap. [96] V??ng qu?c Ph? hung m?nh, v?i quan s? tinh nhu? đa gianh chi?n th?ng trong m?t lo?t cac cu?c chi?n tranh va th?ng nh?t t?t c? cac ti?u bang đ? g?y d?ng nen đ? ch? đ?c vao n?m 1871 d??i s? lanh đ?o c?a Hoang đ? Wilhelm I va Th? t??ng Otto von Bismarck . N?m 1871 c?ng ch?ng ki?n s? th?ng nh?t c?a Y t? cac qu?c gia nh? h?n. Cac c?i cach trong l?nh v?c xa h?i va sau đo la kinh t? đa d?n đ??c th?c hi?n ? h?u h?t cac n??c, bao g?m cac lu?t đ?u tien quy đ?nh v? s? d?ng lao đ?ng tr? em, h?p phap hoa cac cong đoan , va bai b? ch? đ? no l? . ? Anh, đ?o lu?t Y t? Cong c?ng n?m 1875 đa đ??c thong qua, c?i thi?n đang k? đi?u ki?n s?ng ? nhi?u thanh ph? c?a Anh. Ben c?nh c?nh tranh v?i nhau, cac n??c chau Au trong th?i gian nay ti?p t?c tich c?c đi xam chi?m thu?c đ?a. V?i ti?n b? khoa h?c quan s? đ?t đ??c, h? cang co th? m?nh trong cac cu?c chi?n tranh xam l??c t?i chau A , chau Phi va M? Latin . V?i ti?n c?a boc l?t đ??c t?i cac thu?c đ?a c?ng nh? tich l?y đ??c t? cu?c Cach m?ng cong nghi?p , hinh thanh cac đ? ch? hung m?nh t?i chau Au, đi?n hinh g?m đ? ch? Habsburg hay la đ? ch? Ao-Hung , đ? ch? Nga , đ? ch? thu?c đ?a Phap , đ? ch? Anh , đ? ch? Ha Lan . Trong n?m 1904 ? 1905 , chau Au ch?ng ki?n s? ki?n khac th??ng: đ? qu?c Nh?t B?n đanh th?ng đ? qu?c Nga trong cu?c chi?n tranh gi?a hai n??c . [97] Trong khi đo, cu?c cach m?ng Serbia (1804) va Chi?n tranh gianh đ?c l?p c?a Hi L?p (1821) đanh d?u s? k?t thuc đ?i v?i quy?n l?c c?a đ? ch? Ottoman t?i Balkans , ma đa k?t thuc h?n sau cac cu?c chi?n tranh Balkan trong 1912-1913. Chi?n tranh th? gi?i th? nh?t di?n ra t? n?m 1914 đ?n n?m 1918. No b?t đ?u khi Thai t? Franz Ferdinand c?a Ao b? am sat b?i m?t ng??i theo ch? ngh?a dan t?c Yugoslav ten la Gavrilo Princip . H?u h?t cac qu?c gia chau Au đa b? loi keo vao cu?c chi?n, gia nh?p m?t trong hai phe Hi?p ??c (Phap, B?, Serbia, B? đao Nha, Nga, V??ng qu?c Anh, va sau đo la Y, Hy L?p, Romania va Hoa K?) ho?c phe Trung tam (Ao -Hungary, đ?c, Bulgaria, va đ? ch? Ottoman). Cu?c chi?n đa khi?n h?n 16 tri?u dan th??ng va quan nhan ch?t. Bien gi?i cac n??c chau Au v?n trong tinh tr?ng hi?n nay khi cu?c Chi?n tranh th? gi?i th? nh?t k?t thuc . ? Nga đa x?y ra cu?c Cach m?ng Nga vao n?m 1917, l?t đ? ch? đ? quan ch? Sa hoang va thay th? no v?i m?t nha n??c C?ng s?n ch? ngh?a . đ? qu?c Ao-Hungary va đ? ch? Ottoman s?p đ?, chia tach thanh cac qu?c gia rieng bi?t. Hi?p ??c Versailles , chinh th?c ch?m d?t Chi?n tranh th? gi?i th? nh?t n?m 1919, ap đ?t cac bi?n phap tr?ng ph?t n?ng n? đ?i v?i n??c đ?c. B?t ?n kinh t?, m?t ph?n do cac kho?n n? phat sinh trong Chi?n tranh th? gi?i th? nh?t va 'cac kho?n vay' cho đ?c, đa tan pha n?n kinh t? ? chau Au vao cu?i nh?ng n?m 1920 va 1930. đi?u nay cung v?i S? s?p đ? c?a ph? Wall n?m 1929 đa d?n t?i cu?c đ?i kh?ng ho?ng tren toan th? gi?i. ?nh h??ng c?a cu?c kh?ng ho?ng kinh t?, b?t ?n xa h?i va m?i đe d?a c?a ch? ngh?a C?ng s?n , cac phong trao phat xit đa phat tri?n kh?p chau Au, vao n?m 1922, chinh ph? phat xit m?t đ?ng c?a Mussolini đa n?m quy?n ? Y . N?m 1933, Adolf Hitler len n?m quy?n l?c ? đ?c va tr? thanh lanh t? t?i cao c?a đ?c Qu?c xa , thi?t l?p ch? đ? đ?c tai phat xit va h??ng t?i m?c tieu xay d?ng m?t n??c đ?i đ?c .

đ?c t?ng c??ng banh tr??ng, tai m? r?ng va chi?m l?i Saarland va Rhineland vao n?m 1935 va 1936. N?m 1938, Ao đ??c sap nh?p vao lanh th? đ?c va tr? thanh m?t ph?n c?a đ?c. Cu?i n?m đo, sau Hi?p đ?nh Munich đa đ??c ky k?t gi?a đ?c , Phap , Anh va Y, đ?c sap nh?p Sudetenland , m?t ph?n c?a Ti?p Kh?c , n?i ng??i đ?c g?c đ?nh c?, va đ?u n?m 1939, đ?c chi?m đong toan b? Ti?p Kh?c . đ?c xam chi?m Ba Lan vao ngay 1 thang 9 n?m 1939, khi?n Phap va V??ng qu?c Anh tuyen chi?n v?i đ?c vao ngay 3 thang 9, bung n? Th? chi?n th? hai . Vao thang 5 n?m 1940, đ?c t?n cong n??c Phap sau khi đa thon tinh đan M?ch , Na Uy , B? , Ha Lan , Luxembourg . N??c Phap đ?u hang vao thang 6 n?m 1940. Vao thang 8, đ?c b?t đ?u m?t chi?n d?ch nem bom n??c Anh , nh?ng khong thuy?t ph?c đ??c ng??i Anh t? b?. Nam T? va Hi L?p c?ng b? đ?c chi?m đong. N?m 1941, đ?c xam l??c Lien Xo trong Chi?n d?ch Barbarossa . Sau tr?n Stalingrad vao n?m 1943, cu?c t?n cong c?a đ?c t?i Lien Xo đa tr? thanh m?t s? th?t b?i. Tr?n Kursk , tr?n chi?n xe t?ng l?n nh?t trong l?ch s?, la cu?c t?n cong l?n c?a đ?c cu?i cung tren M?t tr?n phia đong. LIen Xo đ?y lui quan đ?c kh?i lanh th? c?a minh, gi?i phong cac n??c đong Au va ti?n quan vao đ?c t? phia đong. Vao thang 6 n?m 1944, cac l?c l??ng Anh va M? đa đ? b? len mi?n b?c n??c Phap trong chi?n d?ch đ? b? D-Day , m? ra m?t m?t tr?n m?i ch?ng l?i đ?c, gi?i phong cac n??c Tay Au va ti?n vao đ?c t? phia tay. Berlin cu?i cung đa s?p đ? vao n?m 1945, k?t thuc chi?n tranh th? gi?i th? hai ? chau Au. H?n 40 tri?u ng??i ? chau Au đa ch?t do h?u qu? c?a Chi?n tranh Th? gi?i th? II bao g?m t? 11 đ?n 17 tri?u ng??i đa thi?t m?ng trong cu?c tan sat Holocaust .

Chi?n tranh th? gi?i th? nh?t va đ?c bi?t la Chi?n tranh th? gi?i th? hai đa lam gi?m vai tro c?a Chau Au trong cac v?n đ? th? gi?i. Sau Th? chi?n II, b?n đ? chau Au đ??c v? l?i t?i H?i ngh? Yalta va đ??c chia thanh hai kh?i, cac n??c Tay Au t? b?n ch? ngh?a va kh?i đong Au xa h?i ch? ngh?a . K? t? sau cu?c Chi?n tranh th? gi?i th? hai cho đ?n khi k?t thuc tinh tr?ng Chi?n tranh L?nh , chau Au đa ? trong tinh tr?ng đ?i đ?u gi?a 2 kh?i đ?i l?p nhau v? chinh tr? va kinh t?: cac n??c C?ng s?n ? đong Au (ch?u ?nh h??ng c?a Lien Xo) va cac n??c t? b?n ? Tay Au (ch?u ?nh h??ng c?a Hoa K? ). Cho đ?n cu?i the k? XX, h?u h?t cac thu?c đ?a chau Au ? chau A va chau Phi đ?u đa gianh đ??c đ?c l?p. Vao n?m 1989 , m?t lo?t cac cu?c cach m?ng di?n ra khi?n cho kh?i xa h?i ch? ngh?a đong Au s?p đ?. B?c t??ng Berlin b? pha b? va n??c đ?c đ??c tai th?ng nh?t vao n?m 1990. N?m 1991 , Lien Xo tan ra thanh 15 n??c C?ng hoa đ?c l?p, ch? đ? C?ng s?n ch? ngh?a tren toan chau Au b? tieu di?t hoan toan.

N?m 1967, C?ng đ?ng Chau Au đu?c thanh l?p, n?m 1993 tr? thanh Lien minh Chau Au (EU). EU đa thi?t l?p m?t qu?c h?i , toa an va ngan hang trung ??ng , gi?i thi?u đ?ng euro nh? m?t đ?ng ti?n th?ng nh?t. T? n?m 2004 đ?n n?m 2013, nhi?u qu?c gia Trung va đong Au đa b?t đ?u tham gia, m? r?ng EU t?i quy mo hi?n t?i la 28 qu?c gia chau Au, m?t l?n n?a bi?n chau Au tr? thanh trung tam chinh tr? va kinh t? c?a th? gi?i. Tuy nhien, vao thang 6 n?m 2016, ng??i dan V??ng qu?c Anh , trong m?t cu?c tr?ng c?u dan y đa b? phi?u r?i kh?i Lien minh chau Au .

đ?a ly va ph?m vi [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: đ?a ly chau Au
Bien gi?i chinh tr? va đ?a ly c?a chau Au khong ph?i luc nao c?ng la m?t. B?n đ? đ?a ly va chinh tr? nay cho th?y toan b? chau Au đ?n t?n day Ural

V? tri đ?a ly [ s?a | s?a ma ngu?n ]

V? m?t đ?a ly , chau Au n?m trong đ?i l?c r?ng h?n la l?c đ?a Au A . Ranh gi?i c?a l?c đ?a chau Au v?i chau A b?t đ?u t? day Ural ? Nga phia đong, đ?n đong nam thi khong th?ng nh?t, co th? coi la song Ural ho?c song Emba . T? đo ranh gi?i nay keo đ?n bi?n Caspia , sau đo đ?n song Kuma va Manych ho?c day Kavkaz , r?i keo đ?n Bi?n đen ; eo bi?n Bosporus , bi?n Marmara , va eo bi?n Dardanelles ch?m d?t ranh gi?i v?i chau A. Bi?n đ?a Trung H?i ? phia nam phan cach chau Au v?i chau Phi . Ranh gi?i phia tay la đ?i Tay D??ng , tuy th? Iceland , n?m cach xa h?n so v?i đi?m g?n nh?t c?a chau Au v?i chau Phi va chau A , c?ng n?m trong chau Au. Hi?n t?i vi?c xac đ?nh trung tam đ?a ly chau Au v?n con trong vong tranh lu?n.

Tren th?c t?, bien gi?i c?a chau Au thong th??ng đ??c xac đ?nh d?a tren cac y?u t? chinh tr?, kinh t?, va v?n hoa. Do v?y ma kich th??c c?ng nh? s? l??ng cac n??c c?a chau Au s? khac nhau tuy theo đ?nh ngh?a. H?u h?t cac n??c trong chau Au la thanh vien c?a H?i đ?ng chau Au , ngo?i tr? Belarus , va Toa Thanh ( Thanh Vatican ).

Khai ni?m l?c đ?a chau Au khong th?ng nh?t. Vi chau Au khong đ??c bao b?c toan b? b?i bi?n c? nen nhi?u ng??i coi no ch? la ban đ?o c?a l?c đ?a Au A . Trong qua kh?, khai ni?m lanh th? Kito giao đ??c coi la quan tr?ng h?n c? đ?i v?i chau Au.

Chau Au đ??c chia lam 4 khu v?c: B?c Au , Nam Au , Tay Au , đong Au .

Tren th?c t?, chau Au ngay cang đ??c dung la cach g?i t?t đ? ch? Lien minh chau Au (EU) va cac 27 thanh vien hi?n t?i c?a no. M?t s? n??c chau Au đang xin lam thanh vien, s? khac d? ki?n c?ng s? ti?n hanh th??ng l??ng trong t??ng lai (xem M? r?ng Lien minh chau Au ).

đ?c đi?m đ?a hinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

V? m?t đ?a hinh, chau Au la nhom cac ban đ?o k?t n?i v?i nhau. 2 ban đ?o l?n nh?t la chau Au "l?c đ?a" va ban đ?o Scandinavia ? phia b?c, cach nhau b?i Bi?n Baltic . Ba ban đ?o nh? h?n la ( Iberia , Y va ban đ?o Balkan ) tr?i t? phia nam l?c đ?a t?i đ?a Trung H?i , bi?n tach chau Au v?i chau Phi . V? phia đong, chau Au l?c đ?a tr?i r?ng trong nh? mi?ng ph?u t?i t?n bien gi?i v?i chau A la day Ural .

B? m?t đ?a hinh trong chau Au khac nhau r?t nhi?u ngay trong m?t ph?m vi t??ng đ?i nh?. Cac khu v?c phia nam đ?a hinh ch? y?u la đ?i nui, trong khi v? phia b?c thi đ?a th? th?p d?n t? cac day Alps , Pyrene va Karpati , qua cac vung đ?i, r?i đ?n cac đ?ng b?ng r?ng, th?p phia b?c, va kha r?ng phia đong. Vung đ?t th?p r?ng l?n nay đ??c g?i la đ?ng b?ng L?n Au Chau , va tam c?a no n?m t?i đ?ng b?ng B?c đ?c . M?t vung đ?t cao hinh vong cung n?m ? bien gi?i bi?n phia tay b?c, b?t đ?u t? qu?n đ?o Anh phia tay va d?c theo tr?c c?t fjord co nhi?u nui c?a Na Uy .

Mo t? nay đa đ??c gi?n l??c hoa. Cac ti?u vung nh? Iberia va Y co tinh ch?t ph?c t?p rieng nh? chinh chau Au l?c đ?a, n?i ma đ?a hinh co nhi?u cao nguyen, thung l?ng song va cac l?u v?c đa lam cho mieu t? đ?a hinh chung ph?c t?p h?n. Iceland va qu?n đ?o Anh la cac tr??ng h?p đ?c bi?t. Iceland la m?t vung đ?t rieng ? vung bi?n phia b?c đ??c coi nh? n?m trong chau Au, trong khi qu?n đ?o Anh la vung đ?t cao t?ng n?i v?i l?c đ?a cho đ?n khi đ?a hinh đay bi?n bi?n đ?i đa tach chung ra.

Do đ?a hinh chau Au co th? co m?t s? t?ng quat hoa nh?t đ?nh nen c?ng khong ng?c nhien l?m khi bi?t la trong l?ch s?, vung đ?t nay la đ?a ban c? tru c?a nhi?u dan t?c tach bi?t tren cac vung đ?t tach bi?t ma it co pha tr?n.

H? sinh thai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Co m?t ben c?nh nh?ng ng??i lam nong nghi?p hang nghin n?m nay, đ?ng v?t c?ng nh? th?c v?t c?a chau Au b? cac ho?t đ?ng c?a con ng??i ?nh h??ng m?nh. Ngo?i tr? Scandinavia va b?c Nga , thi ch? con vai vung trong chau Au h?u nh? con nguyen tinh tr?ng hoang da, khong k? cac v??n đ?ng th?c v?t nhan t?o.

Th?m th?c v?t ch? y?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?m th?c v?t ch? y?u ? chau Au la r?ng . đi?u ki?n ? chau Au r?t thu?n l?i cho r?ng phat tri?n. V? phia b?c, H?i l?u Gulf Stream va H?i l?u B?c đ?i Tay D??ng s??i ?m l?c đ?a nay. Nam Au thi co khi h?u ?m va on hoa. Vung nay th??ng co m?a rao mua he. Cac day nui c?ng ?nh h??ng t?i cac đi?u ki?n phat tri?n sinh v?t. M?t s? day ( Alps , Pyrene ) co h??ng đong-tay nen t?o đi?u ki?n cho gio mang m?t l??ng n??c r?t l?n t? bi?n vao trong đ?t li?n. Cac day khac thi h??ng nam-b?c (cac day Scandinavia , Dinarides , Karpati , Apennin ) va vi m?a ch? đ? ch? y?u phia ben s??n nui h??ng ra bi?n nen r?ng r?t phat tri?n v? phia nay, trong khi phia ben kia thi đi?u ki?n kem thu?n l?i h?n. M?t s? n?i trong chau Au l?c đ?a it co thu nuoi trong m?t vai giai đo?n, va vi?c pha r?ng cho s?n xu?t nong nghi?p đa ?nh h??ng đ?n h? sinh thai đ?ng va th?c v?t nguyen th?y.

Kho?ng 80 ? 90% chau Au t?ng đ??c bao ph? b?i r?ng . R?ng tr?i t? đ?a Trung H?i đ?n t?n Bi?n B?c C?c . M?c du h?n n?a s? r?ng nguyen sinh c?a chau Au bi?n m?t qua hang th? k? th?c dan hoa , chau Au v?n con 25% s? r?ng c?a th? gi?i (r?ng van sam ( spruce ) c?a Scandinavia , r?ng thong b?t ngan ? Nga , r?ng nhi?t đ?i ?m ( rainforest ) c?a Kavkaz va r?ng s?i b?n ( cork oak ) trong vung đ?a Trung H?i ). Trong th?i gian g?n đay, vi?c pha r?ng đa b? h?n ch? r?t nhi?u va vi?c tai tr?ng r?ng ngay cang nhi?u. Tuy th?, trong h?u h?t cac tr??ng h?p ng??i ta thich tr?ng cay h? thong h?n la lo?i cac cay r?ng la s?m nguyen th?y vi thong m?c nhanh h?n. Cac trang tr?i va đ?n đi?n ch?n nuoi thien v? m?t loai tren m?t di?n tich r?ng l?n đa khong t?o đi?u ki?n thu?n l?i cho cac loai sinh v?t khac nhau trong r?ng chau Au sinh tr??ng. L??ng r?ng nguyen sinh ? Tay Au ch? con ch?ng hai đ?n ba ph?n tr?m t?ng s? r?ng (n?u tinh c? Nga thi s? la n?m đ?n m??i ph?n tr?m). N??c co t? l? r?ng bao ph? th?p nh?t la Ireland (tam ph?n tr?m), trong khi n??c co nhi?u r?ng bao ph? nh?t la Ph?n Lan (72 ph?n tr?m).

Trong chau Au "l?c đ?a", r?ng cay r?ng la s?m ( deciduous ) chi?m ?u th?. Cac loai quan tr?ng nh?t la s?i beech , bulo ( birch ) va s?i . V? phia b?c, n?i r?ng taiga sinh soi, loai cay ph? bi?n nh?t la bulo. Trong vung đ?a Trung H?i, ng??i ta tr?ng nhi?u cay olive la lo?i đ?c bi?t thich h?p v?i khi h?u kho c?n ? đay. M?t loai ph? bi?n t?i Nam Au la cay bach . R?ng thong chi?m ?u th? ? cac vung cao hay khi len phia b?c trong Nga va Scandinavia, va nh??ng l?i cho tundra khi đ?n g?n B?c C?c. Vung đ?a Trung H?i v?i khi h?u ban kho c?n thi co nhi?u r?ng r?m. M?t d?i l??i h?p đong-tay c?a th?o nguyen Au A, tr?i dai v? phia đong t?i Ukraina va v? phia nam t?i Nga va k?t thuc ? Hungary va đi qua r?ng taiga ? phia b?c.

đ?ng v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?c đong b?ng trong th?i k? B?ng ha g?n đay nh?t va s? hi?n di?n c?a con ng??i đa ?nh h??ng t?i s? phan b? c?a h? đ?ng v?t chau Au. V? đ?ng v?t thi nhi?u khu v?c c?a chau Au, đa ph?n cac loai đ?ng v?t l?n va cac loai thu ?n th?t hang đ?u đa b? s?n t?i tuy?t ch?ng. Loai voi mamut co long va bo r?ng chau Au ( aurochs ) đa tuy?t ch?ng tr??c cu?i th?i k? đa M?i . Ngay nay, cho soi ( ?n th?t ) va g?u ( ?n t?p ) đang b? đe d?a tuy?t ch?ng. Co th?i nh?ng loai nay co m?t tren kh?p chau Au. Tuy nhien, vi?c pha r?ng đa khi?n cac loai nay m?t d?n. Vao th?i Trung C? thi moi tr??ng s?ng c?a cac loai g?u ch? con trong cac vung đ?i nui kho đ?n v?i r?ng r?m bao ph?. Ngay nay, g?u nau s?ng ch? y?u trong ban đ?o Balkans , ? B?c Au va Nga ; m?t s? nh? c?ng con ? m?t s? n??c chau Au ( Ao , Pyrene, v.v.), tuy th? t?i nh?ng n?i nay s? l??ng g?u nau b? phan tan va cho ra ria vi moi tr??ng s?ng c?a chung b? pha ho?i. ? c?c b?c chau Au, co th? th?y g?u b?c c?c . Cho soi la loai ph? bi?n th? hai ? chau Au sau g?u nau c?ng đ??c tim th?y ch? y?u t?i đong Au va vung Balkans.

Cac loai ?n th?t quan tr?ng ? chau Au la meo r?ng Au A ( Eurasian lynx ), meo hoang chau Au, cao (đ?c bi?t la cao đ? ), cho r?ng ( jackal ) va cac loai ch?n marten , nhim Au , cac lo?i r?n ( r?n viper , r?n c? ...), cac loai chim ( cu , di?u hau va cac loai chim s?n m?i ).

Cac loai ?n c? quan tr?ng ? chau Au la ?c sen , cac loai l??ng c? , ca , cac lo?i chim , cac lo?i đ?ng v?t co vu , nh? cac loai g?m nh?m , h??u , ho?ng ( roe deer ), l?n r?ng , c?ng nh? con marmot , de r?ng vung Alps ( steinbock ), s?n d??ng ( chamois ) la nh?ng loai s?ng trong nui.

đ?ng v?t bi?n c?ng đong vai tro quan tr?ng trong h? đ?ng th?c v?t chau Au. Th?c v?t bi?n ch? y?u la t?o đ?n bao troi n?i ( phytoplankton ). Cac loai đ?ng v?t quan tr?ng s?ng trong moi tr??ng bi?n chau Au la giap xac troi n?i ( zooplankton ), đ?ng v?t than m?m ( molluscs ), đ?ng v?t da gai ( echinoderms ), cac loai tom , m?c ?ng va b?ch tu?c , cac lo?i ca, ca heo , va ca m?p .

M?t s? loai s?ng trong hang nh? proteus va d?i

Dan c? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đa s? ng??i chau Au đ?nh c? ? đay tr??c ho?c trong th?i k? B?ng ha cu?i cung cach đay kho?ng 10.000 n?m. Ng??i Neanderthal va ng??i hi?n đ?i s?ng chung v?i nhau it vao m?t giai đo?n nao đo c?a th?i k? nay. Vi?c xay d?ng cac con đ??ng La Ma đa pha tr?n cac gi?ng ng??i chau Au b?n đ?a.

T? th?i xa x?a, con ng??i ? đay co s? phat tri?n v??t b?c, bi?t ch? t?o c?ng nh? phat minh nhi?u th? đ? ph?c v? cho đ?i s?ng. Khi sang th? k? XX , s? dan chau Au la h?n 600 tri?u ng??i, nh?ng hi?n nay s? dan đang vao giai đo?n gi?m d?n vi cac nhan t? xa h?i khac nhau.

Trong n?m 2016 , dan s? c?a chau Au ??c tinh la 741 tri?u ng??i theo Tri?n v?ng Dan s? Th? gi?i , ch? b?ng 1/9 dan s? toan c?u. 1 th? k? tr??c, dan s? chau Au chi?m g?n 1/4 dan s? th? gi?i [98] . Dan s? chau Au đa t?ng tr??ng nhanh trong th? k? qua, nh?ng ? cac khu v?c khac tren th? gi?i (đ?c bi?t la chau Phi va chau A ) dan s? đa t?ng nhanh h?n r?t nhi?u [99] . Trong s? cac chau l?c, chau Au co m?t đ? dan s? t??ng đ?i cao, ch? đ?ng sau chau A. Monaco la n??c co m?t đ? dan s? cao nh?t th? gi?i.

Chau Au la n?i co s? l??ng ng??i nh?p c? nhi?u nh?t tren toan c?u v?i 70,6 tri?u ng??i, bao cao c?a IOM cho bi?t [100] .

Chinh tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?n đ? chinh tr? c?a chau Au co ngu?n g?c đang k? t? vi?c t? ch?c l?i chau Au sau Chi?n tranh Napoleon n?m 1815 . Hinh th?c ph? bi?n c?a cac chinh ph? ? chau Au la dan ch? ngh? vi?n , trong h?u h?t cac tr??ng h?p d??i hinh th?c C?ng hoa; 11 qu?c gia c?a chau Au hi?n nay la nh?ng n?n Quan ch? l?p hi?n .

Chinh tr? chau Au hi?n đ?i ch?u s? chi ph?i m?nh m? b?i Lien minh chau Au , k? t? s? s?p đ? c?a B?c man s?t va s? s?p đ? c?a cac qu?c gia C?ng s?n. Sau khi k?t thuc Chi?n tranh L?nh , EU m? r?ng v? phia đong, bao g?m k?t n?p them cac n??c C?ng s?n c?. Tinh đ?n n?m 2017, EU co 28 qu?c gia thanh vien.

Kinh t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?n kinh t? c?a chau Au hi?n la l?n nh?t trong s? cac chau l?c tren Trai đ?t. C?ng nh? cac chau l?c khac, chau Au co s? phan hoa l?n v? s? giau co gi?a cac qu?c gia c?a no. Cac n??c phat tri?n co t?p trung ? Tay Au va B?c Au ; m?t s? n?n kinh t? Trung va đong Au v?n đang n?i len t? s? s?p đ? c?a Lien Xo va s? s?p đ? c?a Nam T? .

Chau Au trong n?m 2010 co GDP danh ngh?a la 19.920 t? đo la (chi?m 30,2% c?a th? gi?i). N?n kinh t? l?n nh?t chau Au la đ?c , co GDP danh ngh?a đ?ng th? 4 toan c?u, va đ?ng th? 5 n?u tinh theo s?c mua t??ng đ??ng; n?n kinh t? đ?ng th? 2 la V??ng qu?c Anh , x?p th? 5 toan c?u theo GDP danh ngh?a va x?p th? 6 theo s?c mua t??ng đ??ng. Ti?p theo la Phap , x?p h?ng th? 6 tren toan c?u theo GDP danh ngh?a, ti?p theo la Y , đ?ng th? 7 tren toan c?u v? GDP danh ngh?a, ti?p theo la Nga x?p th? 10 tren toan c?u v? GDP danh ngh?a, sau đo la Tay Ban Nha x?p h?ng th? 13 tren toan c?u v? GDP danh ngh?a [101] .

Danh sach cac qu?c gia đ?c l?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Theo b?n đ? đ??ng bien gi?i chau l?c, l?c đ?a chau Au co mau xanh la cay

1,2,3 Armenia , Azerbaijan va Gruzia n?m m?t ph?n trong chau Au theo đ?nh ngh?a thong th??ng coi đ?nh c?a Caucasus la bien gi?i v?i chau A.
4 Lanh th? chau Au c?a Kazakhstan bao g?m m?t ph?n tay day Ural va song Emba.
5 Ph?n lanh th? c?a Nga n?m phia tay day Ural đ??c coi la trong chau Au.
6 Sip co th? coi la m?t ph?n c?a chau Au ho?c Tay Nam A, n??c nay co quan h? m?t thi?t v?i chau Au v? m?t l?ch s? va v?n hoa.
7 Lanh th? Th? Nh? K? ? chau Au bao g?m lanh th? v? phia tay va b?c c?a eo bi?n Bosporus va Dardanelles.

Dong Chi?n s? Toan quy?n Malta : M?t qu?c gia đ??c qu?c t? cong nh?n nh?ng khong co lanh th?, s? h?u cac b?t đ?ng s?n t?i chau Au.

Cac lanh th? ph? thu?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac lanh th? chau Au li?t ke d??i đay đ??c cong nh?n la co v?n hoa va đ?a ly xac đ?nh. đa ph?n đ?u co 1 m?c đ? t? tr? nh?t đ?nh. Ph?n trong ngo?c gi?i thich tinh tr?ng ph? thu?c c?a m?i lanh th?.

L?u y: đay khong ph?i la danh sach đ?y đ? cac lanh th? ph? thu?c cac n??c trong chau Au. Cac lanh th? ph? thu?c tren cac l?c đ?a khac khong đ??c li?t ke ? đay.

Cac lanh th? t? ly khai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đay la cac lanh th? đoi tach kh?i cac qu?c gia đ?c l?p. Cac vung lanh th? nay đa tuyen b? va gianh đ??c đ?c l?p chinh th?c tren th?c t? ( de facto ), nh?ng khong đ??c cac qu?c gia ma no thu?c tr??c đo ho?c ch? đ??c m?t vai qu?c gia đ?c l?p khac cong nh?n chinh th?c theo lu?t ( de jure ).

Lanh th? d??i s? qu?n ly c?a Lien H?p Qu?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac vung ngon ng? va v?n hoa trong chau Au [ s?a | s?a ma ngu?n ]

S? phan chia thanh cac vung v?n hoa va ngon ng? trong chau Au it mang tinh ch? quan h?n la phan chia v? m?t đ?a ly vi no th? hi?n m?i lien h? v? v?n hoa c?a con ng??i ? đay. Co th? chia ra lam 3 nhom chinh la:

Chau Au German [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chau Au German la n?i s? d?ng cac ngon ng? German . Khu v?c nay g?n nh? t??ng ?ng v?i Tay B?c chau Au va m?t s? ph?n c?a Trung Au . Ton giao chinh trong khu v?c nay la đ?o Tin Lanh , m?c du c?ng co m?t s? vung mi?n trong đo đa ph?n dan chung theo Cong giao (đ?c bi?t la Ao). Khu v?c nay bao g?m cac n??c: V??ng qu?c Anh , Iceland , đ?c , Ao , Ha Lan , đan M?ch , Th?y đi?n , Na Uy , Luxembourg , Liechtenstein , qu?n đ?o Faroe , vung Th?y S? noi ti?ng đ?c, vung Vlaanderen thu?c B? , vung noi ti?ng Th?y đi?n thu?c Ph?n Lan , khu t? tr? c?a Ph?n Lan , va vung Nam Tyrol thu?c Y .

Chau Au Latinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chau Au Latinh la n?i noi cac ngon ng? Roman . Khu v?c nay g?n nh? t??ng ?ng v?i Tay Nam chau Au, ngo?i tr? Romania va Moldova n?m ? đong Au. đa ph?n khu v?c nay theo Cong giao , ngoai tr? Romania va Moldova . Khu v?c nay bao g?m cac n??c: Y , Tay Ban Nha , B? đao Nha , Phap , Romania , Moldova , vung B? noi ti?ng Phap va vung Th?y S? noi ti?ng Phap, c?ng nh? vung Th?y S? noi ti?ng Y va ti?ng Romansh .

Chau Au Slav? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chau Au Slav? la n?i noi cac ngon ng? Slav? . Khu v?c nay g?n nh? t??ng ?ng v?i Trung va đong Au. Ton giao chinh la Chinh th?ng giao va Cong giao , c?ng nh? c? H?i giao . Khu v?c nay g?m cac n??c: Ukraina , Ba Lan , Nga , Belarus , C?ng hoa Sec , Slovakia , Slovenia , Bosna va Hercegovina , Croatia , Serbia , Montenegro , C?ng hoa Macedonia , Bulgaria .

Cac nhom khac [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ngoai 3 nhom chinh k? tren con co:

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ?c đi?m chinh c?a chau Au [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Danh sach va b?ng bi?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ghi chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ a b c An Chi. Rong ch?i mi?n ch? ngh?a, t?p 2. Nha xu?t b?n T?ng h?p Thanh ph? H? Chi Minh. Thanh ph? H? Chi Minh, n?m 2016. ISBN 9786045852118 . Trang 142.
  2. ^ Tr?n V?n Chanh, Le Anh Minh. Toan th? t? h?c ch? Han. Tai b?n l?n th? hai. Nha xu?t b?n T? đi?n Bach khoa. N?m 2013. Trang 220 va 221.
  3. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang XV-XVI.
  4. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang 1
  5. ^ Vy An. Nh?ng thanh ph? đ?m ch?t chau Au ben ngoai l?c đ?a gia . VnExpress .
  6. ^ The map shows one of the most commonly accepted delineations of the geographical boundaries of Europe, as used by National Geographic va Encyclopaedia Britannica . Whether countries are considered in Europe or Asia can vary in sources, for example in the classification of the CIA World Factbook or that of the BBC .
  7. ^ a b c d Norman Davies, Europe: a history , cac trang 132-151.
  8. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , cac trang 1-2.
  9. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , cac trang 109-122.
  10. ^ a b c d e Norman Davies, Europe: a history , cac trang 125-132.
  11. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , trang 98
  12. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang 15
  13. ^ Tom Holland, Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West , trang 371
  14. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , cac trang 102-104.
  15. ^ a b c Norman Davies, Europe: a history , cac trang 142-153.
  16. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , cac trang 158-182.
  17. ^ Hagen Schulze, Deborah Lucas Schneider, Germany: A New History , Harvard University Press, 2001, trang 1. ISBN 0-674-00545-7 .
  18. ^ a b c Norman Davies, Europe: a history , cac trang 189-203.
  19. ^ Norman Davies, The Isles: a history , cac trang 109-110.
  20. ^ Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, Theodosius: the empire at bay , trang 79
  21. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , cac trang 232-239.
  22. ^ Noel Emmanuel Lenski, The Cambridge companion to the Age of Constantine , T?p 13, trang 379
  23. ^ Noel Emmanuel Lenski, The Cambridge companion to the Age of Constantine , T?p 13, cac trang 111-112.
  24. ^ Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, Theodosius: the empire at bay , trang 31
  25. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , cac trang 253-259.
  26. ^ Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, Theodosius: the empire at bay , trang 72
  27. ^ Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, The Rome that did not fall: the survival of the East in the fifth century , trang 87
  28. ^ Stephen Williams, Gerard Friell, John Gerard Paul Friell, The Rome that did not fall: the survival of the East in the fifth century , trang 190
  29. ^ Robert Browning, The Byzantine Empire , cac trang 8-11.
  30. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 298-306.
  31. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 316-318.
  32. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 246
  33. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 320-326.
  34. ^ a b c Norman Davies, Europe: a history , cac trang 333-359.
  35. ^ Hagen Schulze, Deborah Lucas Schneider, Germany: A New History , trang 13
  36. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 400
  37. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 40
  38. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 408
  39. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 419-423.
  40. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 386-389.
  41. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 448
  42. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang XXVII
  43. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang 300
  44. ^ a b Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , cac trang 105-106.
  45. ^ Dennis E. Showalter, William J. Astore, The early modern world , cac trang XXI-XXII.
  46. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , cac trang 87-97.
  47. ^ Hagen Schulze, Deborah Lucas Schneider, Germany: A New History , trang 52
  48. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang XXV
  49. ^ a b c Norman Davies , Europe: a history , Oxford University Press, 1996. ISBN 0-19-820171-0 . cac trang 560-586.
  50. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , cac trang 63-67.
  51. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 471-476.
  52. ^ a b c d Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , cac trang 221-228.
  53. ^ David R. Stone, A military history of Russia: from Ivan the Terrible to the war in Chechnya , cac trang 11-13.
  54. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang 16
  55. ^ Norman Davies, God's playground: a history of Poland in two volumes , cac trang 347-348.
  56. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , cac trang 554-558.
  57. ^ David R. Stone, A military history of Russia: from Ivan the Terrible to the war in Chechnya , trang 32
  58. ^ Christopher Duffy , Siege Warfare: The fortress in the early modern world, 1494-1660 , trang 174
  59. ^ Dennis E. Showalter , William J. Astore, The early modern world , cac trang 12-13.
  60. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 566-567.
  61. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang 310
  62. ^ a b c d e f g Norman Davies, Europe: a history , cac trang 625-649.
  63. ^ Robert Oresko, G. C. Gibbs, Hamish M. Scott, Royal and republican sovereignty in early modern Europe: essays in memory of Ragnhild Hatton , trang 190
  64. ^ a b Christopher M. Clark , Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947 , cac trang 44-58.
  65. ^ Christopher M. Clark , Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947 , cac trang 86-93.
  66. ^ a b Christopher Duffy, Frederick the Great: A Military Life , cac trang XVI-XXVI.
  67. ^ Hamish M. Scott, The emergence of the Eastern powers, 1756-1775 , trang 59
  68. ^ a b c d Norman Davies, Europe: a history , cac trang 652-663.
  69. ^ a b Hamish M. Scott, The birth of a great power system, 1740-1815 , cac trang 20-28.
  70. ^ Theodor Schieder , Sabina Berkeley, Hamish M. Scott, Frederick the Great , trang 145
  71. ^ Theodor Schieder, Sabina Berkeley, Hamish M. Scott, Frederick the Great , trang 91
  72. ^ Dennis E. Showalter , The wars of Frederick the Great , trang 19
  73. ^ a b Rudolf Vierhaus, Germany in the Age of Absolutism , cac trang 136-140.
  74. ^ Theodore Ropp, War in the Modern World , trang 46
  75. ^ Dennis E. Showalter, The wars of Frederick the Great , trang 38
  76. ^ Reed Browning, The War of the Austrian Succession , trang 238
  77. ^ Reed Browning, The War of the Austrian Succession , trang 321
  78. ^ David Fraser , Frederick the Great: King of Prussia , trang 201
  79. ^ Gerhard Ritter , Frederick the Great: a historical profile , trang 92
  80. ^ David Fraser, Frederick the Great: King of Prussia , cac trang 366-377.
  81. ^ Christopher M. Clark, Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947 , cac trang 197-206.
  82. ^ Christopher M. Clark, Iron kingdom: the rise and downfall of Prussia, 1600-1947 , cac trang 206-211.
  83. ^ Hamish M. Scott, The birth of a great power system, 1740-1815 , trang 111
  84. ^ a b Hamish M. Scott, The birth of a great power system, 1740-1815 , cac trang 33-39.
  85. ^ Hamish M. Scott, The birth of a great power system, 1740-1815 , trang 1
  86. ^ Theodor Schieder, Sabina Berkeley, Hamish M. Scott, Frederick the Great , trang 137
  87. ^ Gerhard Ritter, Frederick the Great: a historical profile , trang IX
  88. ^ Norman Davies, God's playground: a history of Poland in two volumes , trang 389
  89. ^ Hamish M. Scott, The emergence of the Eastern powers, 1756-1775 , trang 38
  90. ^ Euan Cameron, Early modern Europe: an Oxford history , trang 319
  91. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 605
  92. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 629
  93. ^ a b Norman Davies, Europe: a history , cac trang 610-611.
  94. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 695
  95. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 823-837.
  96. ^ Norman Davies, Europe: a history , trang 811
  97. ^ Norman Davies, Europe: a history , cac trang 851-868.
  98. ^ World Population Growth, 1950?2050 . Population Reference Bureau. L?u tr? 2013-07-22 t?i Wayback Machine
  99. ^ “World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database” . UN ? Department of Economic and Social Affairs. B?n g?c l?u tr? ngay 7 thang 1 n?m 2010 . Truy c?p ngay 10 thang 6 n?m 2008 .
  100. ^ " Rich world needs more foreign workers: report L?u tr? 2016-01-20 t?i Wayback Machine ", FOXNews.com. ngay 2 thang 12 n?m 2008.
  101. ^ “List of countries by GDP (Official Exchange Rate) ? CIA World Factbook” . Cia.gov. B?n g?c l?u tr? ngay 2 thang 4 n?m 2015 . Truy c?p ngay 26 thang 4 n?m 2011 .

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

L?y t? “ https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chau_Au&oldid=71168344 ”