Wales
Ten b?n ng? Cymru ( ti?ng Wales )
C? Qu?c huy
Tieu ng? :  "Cymru am byth" ( ti?ng Wales ) "Wales Muon n?m" [1]
Qu?c ca :  " Hen Wlad Fy Nhadau " "M?nh đ?t t? tien"
V? tri c?a Wales (xanh đ?m) ? ?  chau Au  (xanh & xam đ?m) ? trong  Anh Qu?c  (xanh)
T?ng quan
V? th?	Qu?c gia c?u thanh V??ng qu?c Lien hi?p Anh va B?c Ireland
Th? đo	Cardiff 51°29′B 3°11′T  /  51,483°B 3,183°T  / 51.483; -3.183
Thanh ph? l?n nh?t	Cardiff
Ngon ng? c?a Wales	Ti?ng Wales Ti?ng Anh
Ten dan c?	Ng??i Wales
Chinh tr?
Chinh ph?	C? quan l?p phap Ngh? vi?n đ??c phat tri?n trong ch? đ? Quan ch? l?p hi?n Ngh? vi?n
?  Quan ch?	Charles III
?  B? tr??ng đ?u tien	Mark Drakeford
Qu?c h?i V??ng qu?c Lien hi?p Anh va B?c Ireland
?  B? tr??ng B? Ngo?i giao	Simon Hart
?  H? Ngh? vi?n	40 H? ngh? s? (tren 650)
L?p phap	Senedd Cymru ? Ngh? vi?n Wales Ngh? vi?n Anh Qu?c
L?ch s?
S? hinh thanh
? H?p nh?t b?i Gruffydd ap Llywelyn	1057 [2]
?  Quy ch? Rhuddlan [3]	3 thang 3 n?m 1284
?  Lu?t v? cac đ?o lu?t Wales [4]	1543
?  Phan quy?n [5]	31 thang 7 n?m 1998
Qu?c gia co ch? quy?n Th?m quy?n phap ly	Anh Qu?c Anh va Wales
đ?a ly
Di?n tich
? T?ng c?ng	20,779  km 2 8,022  mi 2
Dan s?
? ??c l??ng 2019	3,153,000 [6]
? đi?u tra 2011	3,063,456 [7]
?  M?t đ?	148/km 2
GVA	2018 [8] (??c tinh)
? T?ng s?	￡75 t? ($96B)
? Binh quan đ?u ng??i	￡23,900 ($31867)
381/mi 2
Kinh t?
đ?n v? ti?n t?	B?ng Anh ( GBP ;  ￡ )
Thong tin khac
HDI ?   (2018)	0.883 [9] r?t cao
Mui gi?	UTC ⁠ ( Gi? chu?n Greenwich )
? Mua he ( DST )	UTC +1 ( Gi? mua he Anh )
Cach ghi ngay thang	nn/tt/nnnn ( AD )
Giao thong ben	trai
Ma đi?n tho?i	+44
Ma ISO 3166	GB-WLS
Ten mi?n Internet	.wales .cymru [f]
Trang web wales .com

Wales hay X? Wales (phat am ti?ng Anh: / ? w e? l z / ^ⓘ ; ti?ng Wales : Cymru [?k?m.r?] ^ⓘ hay [?k?m.ri] ) la m?t qu?c gia thu?c V??ng qu?c Lien hi?p Anh va B?c Ireland va n?m tren đ?o Anh . ^[10] Wales co bien gi?i v?i Anh (England) v? phia đong, trong khi bi?n Ireland n?m v? phia b?c va tay, con eo bi?n Bristol n?m v? phia nam. Dan s? Wales đ?t h?n 3 tri?u ng??i vao n?m 2011, s?ng tren t?ng di?n tich 20.779 km². Wales co tren 2.700 km đ??ng b? bi?n va đ?a hinh ph?n l?n la vung nui, cac đ?nh nui cao n?m t?i cac khu v?c mi?n b?c va mi?n trung. Wales n?m trong vung on đ?i va co khi h?u đ?i d??ng hay bi?n đ?i.

B?n s?c dan t?c Wales xu?t hi?n trong nhom ng??i Briton Celt sau khi ng??i La Ma tri?t thoai kh?i đ?o Anh vao th? k? V va Wales đ??c nhin nh?n la m?t trong cac qu?c gia Celt hi?n đ?i. S? ki?n Llywelyn ap Gruffudd m?t vao n?m 1282 đanh d?u vi?c Qu?c v??ng Anh Edward I hoan thanh cu?c chinh ph?c Wales. Toan b? Wales đ??c h?p nh?t vao Anh va trong h? th?ng phap lu?t Anh theo đ?o lu?t n?m 1535?1542. Chinh tr? đ?c tr?ng c?a Wales phat tri?n trong th? k? XIX. Ch? ngh?a t? do xu?t hi?n vao đ?u th? k? XX, song b? thay th? khi ch? ngh?a xa h?i va Cong đ?ng phat tri?n. Tinh c?m dan t?c Wales phat tri?n theo th? k?; Plaid Cymru đ??c thanh l?p vao n?m 1925 va H?i Ngon ng? Wales đ??c thanh l?p vao n?m 1962. Qu?c h?i Wales đ??c thanh l?p vao n?m 1998, ch?u trach nhi?m v? m?t lo?t chinh sach đ??c phan quy?n.

Th?i gian đ?u Cach m?ng cong nghi?p , do cac nganh khai m? va luy?n kim phat tri?n nen Wales bi?n đ?i t? m?t xa h?i nong nghi?p thanh m?t qu?c gia cong nghi?p , khai thac vung m? than đa ? mi?n nam Wales khi?n dan s? Wales t?ng nhanh chong. Hai ph?n ba dan chung s?ng t?i Nam Wales, ch? y?u la trong n?i o va ngo?i o Cardiff (th? đo), Swansea , Newport va trong cac thung l?ng g?n đo. Hi?n nay, cac nganh cong nghi?p khai khoang va cong nghi?p n?ng truy?n th?ng c?a Wales d??ng nh? khong con ho?c đang suy thoai, kinh t? Wales ph? thu?c vao cac nganh cong nghi?p nh? va d?ch v? cung du l?ch. T?ng gia tr? gia t?ng (GVA) c?a Wales vao n?m 2010 la 45,5 t? b?ng Anh, GVA binh quan t??ng đ??ng 74% m?c trung binh toan Anh Qu?c .

T? nguyen va ten g?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T? "Wales" va "Welsh" trong ti?ng Anh b?t ngu?n t? cung g?c German (s? it Walh , s? nhi?u Walha ), no l?i co ngu?n g?c t? ten c?a m?t b? l?c Celt đ??c ng??i La Ma g?i la Volcae va đ??c am ch? b?a bai cho toan th? ng??i Celt. Ng??i Anglo-Saxon noi ti?ng Anh c? s? d?ng thu?t ng? Wælisc khi am ch? c? th? ng??i Briton Celt, va W?alas khi am ch? vung đ?t c?a h?. ^[11] Ten ng??i Wales t? g?i trong ti?ng Wales hi?n nay la Cymry , va Cymru la ten ti?ng Wales c?a Wales. Cac t? nay đ?u đ??c đ?c la [?k?m.r?] , va co ngu?n g?c t? combrogi trong ti?ng Brython, ngh?a la "đ?ng bao". ^[12] D?ng Latinh hoa c?a cac ten g?i nay la Cambrian , Cambric hay Cambria , la cac ten thay th? it dung đ? ch? Wales va ng??i Wales.

Trong ti?ng Vi?t, tr??c đay qu?c gia nay con g?i la Gan theo cach g?i Galles c?a ti?ng Phap . Truy?n thong ti?ng Vi?t hi?n t?i th??ng g?i la X? Wales vi quen mi?ng do trong l?ch s? Wales t?ng la m?t x? gi?ng nh? x? Sussex va x? Cambridge, gi?ng nh? " William, Than v??ng x? Wales " đa đ??c hi?u nh? v?y. Tuy nhien th?c t? Than v??ng William khong đ?i di?n cho Wales du la v? m?t bi?u t??ng hay phap ly. Va vai tro c?a Wales hi?n nay đa đ??c nang len t?m Qu?c gia c?u thanh V??ng qu?c Lien hi?p Anh va B?c Ireland , gi?ng nh? ba qu?c gia con l?i la Anh (England), Scotland va B?c Ireland , nen "X? Wales" la cach g?i khong chinh xac.

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ti?n s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales co ng??i hi?n đ?i c? tru t? it nh?t la 29.000 n?m tr??c. ^[13] Con ng??i c? tru lien t?c t? khi th?i k? b?ng ha cu?i cung k?t thuc, kho?ng 12.000 đ?n 10.000 n?m tr??c, khi nh?ng ng??i s?n b?n hai l??m thu?c th?i k? đ? đa gi?a t? Trung Au b?t đ?u di c? đ?n đ?o Anh. Khi đo, m?c n??c bi?n th?p h?n nhi?u so v?i ngay nay, nen đ?o Anh n?i li?n v?i l?c đ?a chau Au. Wales thoat kh?i b?ng ha vao kho?ng 10.250 n?m tr??c, khi h?u ?m len khi?n khu v?c co cay c?i r?m r?p. M?c n??c bi?n dang cao sau k? b?ng ha khi?n Wales va Ireland tach bi?t, t?o thanh bi?n Ireland . đ?n kho?ng 8.000 n?m tr??c, ban đ?o Anh tr? thanh m?t đ?o. ^{[14] [15]}

Nh?ng ng??i đ?nh c? th?i k? đ? đa m?i tich h?p v?i ng??i b?n đ?a, d?n d?n chuy?n đ?i ph??ng th?c sinh ho?t t? l?i s?ng du c? s?n b?n hai l??m thanh cac nong dan đ?nh c? vao kho?ng 6.000 n?m tr??c, trong cach m?ng đ? đa m?i. ^{[16] [17]} H? phat quang r?ng đ? t?o đ?ng c? va đ?t canh tac, phat tri?n cac k? thu?t m?i nh? s?n xu?t g?m va d?t v?i, xay d?ng cac m? đa nh? Pentre Ifan, Bryn Celli Ddu va ? đa dai Parc Cwm t? kho?ng 5.800  đ?n 5.500  n?m tr??c. ^{[18] [19] [20] [21]} Gi?ng nh? cac c? dan khac tren đ?o Anh, tr?i qua nhi?u th? k? c? dan s?ng t?i lanh th? nay la Wales đ?ng hoa cac di dan va trao đ?i cac y t??ng c?a v?n hoa Celt th?i k? đ? đ?ng va đ? s?t. Theo m?t s? h?c gi?, Wales vao th?i k? đ? đ?ng mu?n la b? ph?n c?a m?t v?n hoa m?ng l??i m?u d?ch hang h?i bao g?m c? cac qu?c gia Celt khac, Anh, Phap, Tay Ban Nha va B? đao Nha, la nh?ng n?i ngon ng? Celt phat tri?n. ^{[22] [23] [24] [25]} Quan đi?m nay trai ng??c v?i quan đi?m r?ng cac ngon ng? Celt co ngu?n g?c xa h?n v? phia đong va đi cung v?n hoa Hallstatt . ^[26] đ?n khi ng??i La Ma chinh ph?c đ?o Anh, khu v?c nay la Wales đa b? phan chia gi?a cac b? l?c Deceangli, Ordovices, Cornovii, Demetae va Silures trong nhi?u th? k?. ^[16]

Th?i k? La Ma [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ng??i La Ma b?t đ?u chinh ph?c Wales vao n?m 48 va m?t 30 n?m đ? hoan thanh, h? cai tr? Wales trong h?n 300 n?m. Ng??i La Ma cai tr? Wales theo hinh th?c chi?m đong quan s?, ngo?i tr? khu v?c duyen h?i phia nam c?a Nam Wales, phia đong ban đ?o Gower, t?i đo t?n t?i di s?n La Ma hoa. ^[27] Caerwent la đo th? duy nh?t do ng??i La Ma thanh l?p t?i Wales, no n?m t?i mi?n đong nam Wales. Caerwent va Carmarthen c?ng thu?c mi?n nam Wales tr? thanh cac civitas c?a La Ma. ^[28] Wales giau tai nguyen khoang s?n, ng??i La Ma s? d?ng k? thu?t cong trinh c?a h? đ? khai thac l??ng l?n vang, đ?ng va chi, c?ng nh? l??ng v?a ph?i m?t s? kim lo?i khac nh? thi?c va b?c. ^[29] Phat tri?n kinh t? th?i La Ma t?p trung t?i mi?n đong nam c?a đ?o Anh, va khong co cac nganh cong nghi?p quan tr?ng n?m t?i Wales. ^[29] M?c du ti?ng La tinh la ngon ng? chinh th?c t?i Wales, song dan chung co xu h??ng ti?p t?c noi ti?ng Brython. Du qua trinh La Ma hoa con xa m?i hoan thanh, song t?ng l?p th??ng l?u t?i Wales b?t đ?u t? nh?n la ng??i La Ma, đ?c bi?t la sau khi m?t chi?u ch? vao n?m 212 c?p quy?n cong dan La Ma cho toan b? nam gi?i t? do trong đ? qu?c. ^[30] La Ma đ?t đ??c ?nh h??ng sau h?n thong qua truy?n ba C? đ?c giao, ton giao nay thu hut nhi?u tin đ? t? khi no đ??c phep th? ph?ng t? do; ng?ng b? b?c h?i theo chi?u ch? c?a Hoang đ? Constantinus vao n?m 313. ^[30]

Cac s? gia th?i k? đ?u, trong đo co giao s? th? k? VI Gildas, ghi r?ng 383 la m?t m?c quan tr?ng trong l?ch s? Wales, ^[31] do đo la n?m b?t đ?u m?t vai tri?u đ?i trung c?. Trong n?m nay, T??ng quan Magnus Maximus c?a La Ma ki?m soat đ??c toan b? binh s? va quan l?i cao c?p t?i mi?n tay va mi?n b?c đ?o Anh, nh?m phat đ?ng tranh ch?p quy?n l?c đ? qu?c va k?t qu? la thanh cong; ong ti?p t?c cai tr? đ?o Anh t? Gaul trong than ph?n hoang đ?. ^{[32] [33]} Gildas vi?t vao kho?ng n?m 540 r?ng Maximus đem toan b? binh s? va quan l?i r?i đ?o, đ??ng h??ng th?c ti?n c?a ong la chuy?n giao quy?n l?c đ?a ph??ng cho t?ng l?p th?ng tr? đ?a ph??ng. Cac ph? h? s?m nh?t c?a Wales th? hi?n Maximus co vai tro la ong t? sang l?p m?t vai tri?u đ?i, bao g?m tri?u đ?i cac v??ng qu?c Powys va Gwent. ^{[34] [35]} Vi?c chuy?n giao quy?n l?c nay lam t?ng ni?m tin r?ng ong la t? tien c?a dan t?c Wales. ^[31]

Th?i k? h?u La Ma [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sau khi quy?n cai tr? c?a La Ma s?p đ? la giai đo?n 400 n?m kho gi?i thich nh?t trong l?ch s? Wales. ^[30] Sau khi ng??i La Ma r?i kh?i đ?o Anh vao n?m 410, ph?n l?n vung đ?t th?p c?a đ?o Anh thu?c phia đong va đong nam b? nhi?u dan t?c German xam chi?m. Tr??c khi co cac nghien c?u quy mo r?ng v? phan b? phan nhom đ?n b?i DNA nhi?m s?c th? Y R1b, m?t s? ng??i t?ng cho r?ng ng??i Briton b?n đ?a b? nh?ng ng??i xam chi?m thay th?. ^[36] Quan ni?m nay b? lo?i b? tr??c ch?ng c? r?ng ph?n l?n dan chung co ngu?n g?c th?i Hallstatt , song h?u nh? ch?c ch?n la ngu?n g?c đ? đa m?i mu?n, ho?c đ? đa gi?a s?m nh?t cung m?t ph?n nh? t? cac khu v?c kh?i ngu?n Anglo-Saxon. ^[37] đ?n n?m 500, vung đ?t ma nay la Wales b? phan chia thanh m?t s? v??ng qu?c n?m ngoai quy?n cai tr? c?a ng??i Anglo-Saxon. ^[30] Cac v??ng qu?c Gwynedd, Powys, Dyfed va Seisyllwg, Morgannwg va Gwent xu?t hi?n v?i v? th? la cac nha n??c k? th?a đ?c l?p c?a ng??i Wales. ^[30]

Powys đ? m?t ph?n l?n khu v?c ma nay la vung West Midlands cho Mercia c?a ng??i Anglo-Saxon vao th? k? VI va đ?u th? k? VII, song h? h?i sinh vao cu?i th? k? VII va giup c?n b??c ti?n c?a Mercia. Qu?c v??ng Aethelbald c?a Mercia phong th? lanh th? m?i gianh đ??c b?ng cach xay d?ng l?y Wat. Theo John Davies, n? l?c nay co th? đ??c th?c hi?n theo th?a thu?n v?i Qu?c v??ng Elisedd ap Gwylog c?a Powys. ^[38] Tuy nhien, thuy?t khac cho r?ng l?y t?n t?i t? 300 n?m tr??c đo, th? l?c xay d?ng co th? la nh?ng ng??i th?ng tr? c?a Wroxeter th?i h?u La Ma. ^[39] Qu?c v??ng Offa c?a Mercia cho xay d?ng m?t l?y l?n h?n mang ten la l?y Offa ( Clawdd Offa ). Davies vi?t v? nghien c?u c?a Cyril Fox r?ng k? ho?ch co th??ng ngh? ? m?c đ? v?i cac qu?c v??ng c?a Powys va Gwent. ^[38] L?y Offa ph?n l?n v?n la bien gi?i gi?a Wales va Anh. đ?n th? k? VIII, cac bien gi?i phia đong v?i ng??i Anglo-Saxon xac đ?nh đ??c ph?n l?n.

N?m 853, ng??i Viking t?p kich đ?o Anglesey, song đ?n n?m 856 Rhodri Mawr đanh b?i va gi?t th? l?nh c?a h? la Gorm. ^[40] Ng??i Briton t?i Wales sau đo l?p hoa binh v?i ng??i Viking va Anarawd ap Rhodri lien minh v?i ng??i Norse nh?m chi?m đong Northumbria đ? chinh ph?c mi?n b?c đ?o. ^[41] Lien minh nay sau đo tan v? va Anarawd đ?t đ??c m?t th?a thu?n v?i Qu?c v??ng Alfred c?a Wessex , h? chi?n đ?u ch?ng l?i mi?n tay c?a Wales. Theo Annales Cambriae , vao n?m 894, Anarawd đi cung ng??i Anglo tan pha Ceredigion va Ystrad Tywi." ^[42]

Trung C? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T? n?m 800 tr? đi, m?t lo?t cu?c lien hon gi?a cac tri?u đ?i d?n đ?n vi?c Rhodri Mawr k? th?a Gwynedd va Powys. Cac con ong l?n l??t thanh l?p ba tri?u đ?i l?n (Aberffraw c?a Gwynedd, Dinefwr c?a Deheubarth va Mathrafal c?a Powys). Chau n?i c?a Rhodri la Hywel Dda (tr? vi 900?50) hinh thanh Deheubarth t? cac v??ng qu?c Dyfed va Seisyllwg k? th?a t? ben ngo?i va ben n?i vao n?m 930, r?i l?t đ? tri?u đ?i Aberffraw kh?i Gwynedd va Powys va so?n th?o lu?t Wales trong th?p nien 940. ^[43] Maredudd ab Owain (tr? vi 986?99) c?a Deheubarth (chau n?i c?a Hywel) c?ng l?t đ? t?m th?i dong Aberffraw kh?i quy?n ki?m soat Gwynedd va Powys.

Ch?t ngo?i c?a Maredudd la Gruffydd ap Llywelyn (tr? vi 1039?63) chinh ph?c lanh đ?a c?a h? hang t? c?n c? t?i Powys, va th?m chi con banh tr??ng quy?n th? sang Anh. S? gia John Davies cho r?ng Gruffydd la qu?c v??ng ng??i Wales duy nh?t cai tr? toan b? lanh th? Wales trong giai đo?n 1057-1063. ^[2] Owain Gwynedd (1100?70) thu?c dong Aberffraw la quan ch? ng??i Wales đ?u tien s? d?ng hi?u la princeps Wallensium (than v??ng c?a ng??i Wales). ^[44]

Trong vong b?n n?m sau tr?n Hastings n?m 1066, ng??i Norman hoan toan chinh ph?c Anh. ^[2] William I c?a Anh l?p ra hang lo?t lanh đ?a quy t?c, phan b? cac chi?n binh m?nh nh?t c?a minh d?c bien gi?i v?i Wales. ^[45] Khu v?c bien gi?i nay va cac lanh đ?a quy t?c do ng??i Anh n?m gi? t?i Wales đ??c g?i la Marchia Wallie (bien thuy Wales), t?i đo cac lanh chua bien thuy khong ph?i tuan theo phap lu?t Anh c?ng nh? Wales. ^[46] Khu v?c bien thuy bi?n đ?i theo v?n m?nh h?ng suy c?a cac lanh chua bien thuy va than v??ng Wales. ^[47] Bien thuy Wales b? bai b? theo đ?o lu?t Lien hi?p vao n?m 1536. ^[48]

Chau n?i c?a Owain Gwynedd la Llywelyn Fawr (1173?1240) gianh đ??c nh??ng b? thong qua Magna Carta vao n?m 1215 va nh?n đ??c cam k?t trung thanh t? cac lanh chua ng??i Wales khac vao n?m 1216 trong h?i đ?ng t?i Aberdyfi, tr? thanh Than v??ng Wales đ?u tien. ^[49] Chau n?i c?a ong la Llywelyn ap Gruffudd c?ng đ??c cong nh?n t??c hi?u Than v??ng Wales t? Henry III c?a Anh theo Hi?p đ?nh Montgomery vao n?m 1267. ^[50] Tuy nhien, sau đo co m?t lo?t tranh ch?p, c?c đi?m la cu?c xam chi?m l?n đ?u c?a Qu?c v??ng Edward I c?a Anh . ^[51] Do th?t b?i v? quan s?, Llywelyn cam k?t trung thanh v?i Anh vao n?m 1277. ^[51] Edward I l?i ti?n hanh chinh ph?c Wales vao n?m 1282, k?t qu? la quy?n cai tr? c?a cac than v??ng Wales k?t thuc v?nh vi?n. Do Llywelyn m?t con em trai la Than v??ng Dafydd b? hanh quy?t, vai lanh chua ng??i Wales con l?i th?n ph?c Edward I. Th? c?p c?a Llywelyn b? đ?a đ?n Luan đon, con gai ong la Gwenllian b? nh?t trong tu vi?n đ?n ch?t. ^[52]

Nh?m giup duy tri quy?n th?ng tr?, Edward I cho xay d?ng m?t lo?t thanh l?n b?ng đa: Beaumaris , Caernarfon va Conwy . Con trai ong la Qu?c v??ng Edward II t??ng lai đ??c sinh t?i thanh Caernarfon vao n?m 1284. ^[53] Edward II la ng??i Anh đ?u tien gi? t??c Than v??ng Wales. T??c hi?u c?ng đi kem v?i l?i t?c t? ph?n tay b?c c?a Wales mang ten Than v??ng qu?c Wales , va sau đ?o lu?t Lien hi?p n?m 1536 thi thu?t ng? "than v??ng qu?c" khi đ??c s? d?ng s? co ngh?a la toan b? Wales. ^{[54] [55] [56]} Madog ap Llywelyn ti?n hanh kh?i ngh?a vao n?m 1294?95 song th?t b?i, cu?c kh?i ngh?a l?n ti?p theo la c?a Owain Glynd?r vao n?m 1400?1415 nh?m ch?ng l?i Henry IV c?a Anh . N?m 1404, Owain đ??c cho la đ?ng c? lam Than v??ng Wales v?i s? hi?n di?n c?a cac s? gi? c?a Phap, Tay Ban Nha va Scotland. ^[57] Cu?c kh?i ngh?a th?t b?i, va hoa binh đ??c khoi ph?c v? c? b?n t?i Wales vao n?m 1415. Du Quy ch? Rhuddlan vao n?m 1284 t?o c? s? hi?n phap cho chinh ph? h?u chinh ph?c c?a than v??ng qu?c t?i mi?n b?c c?a Wales t? n?m 1284 cho đ?n n?m 1536, song đ?n n?m 1536 thi Wales va Anh m?i chinh th?c lien hi?p. ^[55] Ngay sau đo, lu?t Wales b? lu?t Anh thay th? hoan toan, theo m?t qua trinh đ??c g?i la đ?o lu?t Lien hi?p. ^[58]

Th?i k? cong nghi?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tr??c cach m?ng cong nghi?p t?i Anh Qu?c (cu?i th? k? XVIII đ?n đ?u th? k? XIX), t?i Wales co d?u hi?u c?a cong nghi?p quy mo nh? n?m r?i rac. ^[59] Chung bao g?m cac nganh cong nghi?p lien quan đ?n nong nghi?p nh? xay xat ho?c d?t len, cho đ?n khai m? va khai thac đa. ^[59] đ?n tr??c cach m?ng cong nghi?p, Wales luon d?a vao nong s?n đ? t?o ra c?a c?i va vi?c lam, va cac nganh kinh doanh cong nghi?p luc ban đ?u co quy mo nh? va mang tinh đ?a ph??ng. ^[59] Giai đo?n cong nghi?p b?t đ?u đ?u xung quanh vi?c phat tri?n luy?n đ?ng t?i khu v?c Swansea . Do đ??c ti?p c?n tai nguyen than đa đ?a ph??ng, cung m?t h?i c?ng giup co th? t?n d?ng cac m? đ?ng c?a Cornwall, c?ng nh? khai thac tai nguyen đ?ng t? m? đ?ng l?n nh?t th? gi?i khi đo t?i nui Parys tren đ?o Anglesey, nen Swansea phat tri?n thanh m?t trung tam l?n c?a th? gi?i v? luy?n kim mau trong th? k? XIX. ^[59] Nganh cong nghi?p kim lo?i th? nhi phat tri?n t?i Wales la luy?n s?t, va ch? t?o s?t tr? nen ph? bi?n t?i c? mi?n b?c va mi?n nam. ^[60] Trong th?p nien 1820, ch? rieng mi?n nam Wales chi?m t?i 40% s? gang th?i s?n xu?t t?i Anh Qu?c. ^[60]

đ?n cu?i th? k? XVIII, khai thac đa b?ng b?t đ?u phat tri?n nhanh chong, đang chu y nh?t la t?i mi?n b?c Wales. M? đa Penrhyn m? c?a vao n?m 1770, va no s? d?ng 15.000 ng??i vao cu?i th? k? XIX, ^[61] no cung v?i m? đa Dinorwic chi ph?i nganh đa b?ng c?a Wales. M?c du khai thac đa b?ng đ??c mo t? la nganh cong nghi?p Wales co tinh Wales nh?t, ^[62] song khai thac than tr? thanh nganh cong nghi?p duy nh?t đ?ng ngh?a v?i Wales va ng??i Wales. Ban đ?u, cac v?a than đ??c khai thac đ? cung c?p n?ng l??ng cho nganh kim lo?i đ?a ph??ng, tuy nhien đ?n khi m? cac h? th?ng kenh va sau đo la m? đ??ng s?t thi nganh khai thac than c?a Wales ch?ng ki?n bung n? v? nhu c?u. Vung m? than Nam Wales ch? y?u n?m t?i cac thung l?ng th??ng du quanh Aberdare va sau nay la Rhondda , khi vung m? đ??c khai thac thi cac c?ng Swansea, Cardiff va sau nay la Penarth phat tri?n thanh nh?ng n?i xu?t kh?u than đa ra th? gi?i, đi cung v?i đo la bung n? dan s?. đ?n khi đ?t đ?nh vao n?m 1913, Wales s?n xu?t g?n 61 tri?u t?n than đa. Mi?n b?c Wales c?ng co m?t vung than đang k? t?i phia đong b?c, đ?c bi?t la quanh Wrexham . ^[63] Do Wales d?a vao s?n xu?t hang hoa t? b?n h?n la hang tieu dung, h? co m?t vai th? th? cong va ngh? nhan lanh ngh? trong cac x??ng t?i Birmingham hay Sheffield t?i Anh va co m?t vai nha may s?n xu?t thanh ph?m - m?t đ?c đi?m quan tr?ng c?a h?u h?t cac khu v?c co lien quan đ?n cach m?ng cong nghi?p. ^[60] Tuy nhien, ngay cang co nhi?u ?ng h? r?ng cach m?ng cong nghi?p d?a vao khai thac n?ng l??ng va nguyen li?u do Wales cung c?p, theo h??ng đo thi Wales co t?m quan tr?ng chinh y?u. ^[60]

Th?i k? hi?n đ?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

S? gia Kenneth Morgan mo t? Wales vao tr??c chi?n tranh th? gi?i th? nh?t la "m?t qu?c gia t??ng đ?i yen t?nh, t? tin va thanh cong". S?n l??ng t? cac vung m? than ti?p t?c t?ng len, thung l?ng Rhondda ghi nh?n đ?nh cao la 9,6 tri?u t?n than khai thac vao n?m 1913. ^[64] Khi đ?i chi?n bung phat, Wales tham chi?n v?i t? cach la b? ph?n c?a Anh Qu?c. T?ng c?ng co 272.924 ng??i Wales ph?c v? trong chi?n tranh, chi?m 21,5% s? l??ng nam gi?i. ^[65] Trong s? đo, kho?ng 35.000 ng??i thi?t m?ng. ^[65] Hai tr?n đanh n?i ti?ng nh?t ma l?c l??ng Wales tham gia la t?i Somme thu?c Phap va t?i Passchendaele thu?c B?. ^[66]

M?t ph?n t? đ?u c?a th? k? XX c?ng ch?ng ki?n m?t b??c chuy?n đ?i v? hoan c?nh chinh tr? c?a Wales. T? n?m 1865, đ?ng T? do gi? th? đa s? trong s? đ?i bi?u c?a Wales t?i ngh? vi?n, song sau t?ng tuy?n c? n?m 1906 ch? co m?t thanh vien T? do la đ?i bi?u c?a Wales trong ngh? vi?n t?i Westminster. ^[67] B?t đ?ng v? cong nghi?p va đ?u tranh chinh tr? b?t đ?u lam xoi mon đ?ng thu?n c?a đ?ng T? do t?i cac vung m? than mi?n nam. ^[67] N?m 1916, David Lloyd George tr? thanh ng??i dan t?c Wales đ?u tien tr? thanh th? t??ng c?a Anh Qu?c, ong đ?ng đ?u m?t chinh ph? lien minh. ^[68] Trong thang 12 n?m 1918, Lloyd George tai c? lam ng??i đ?ng đ?u m?t chinh ph? lien minh do đ?ng B?o th? chi ph?i, va cach x? ly y?u kem c?a ong trong cu?c đinh cong c?a th? m? than vao n?m 1919 la m?t y?u t? quan tr?ng khi?n s? ?ng h? cho đ?ng T? do t?i mi?n nam Wales b? tieu tan. ^[69] Cac cong nhan t?i Wales b?t đ?u chuy?n h??ng sang m?t t? ch?c chinh tr? m?i đ?m b?o đ?i di?n cho t?ng l?p lao đ?ng, t? ch?c nay hi?n nay mang ten la Cong đ?ng . ^[70] đ?n n?m 1922, m?t n?a s? gh? c?a Wales trong Qu?c h?i Anh thu?c v? cac chinh tr? gia Cong đ?ng, kh?i đ?u th? ba ch? c?a Cong đ?ng t?i Wales va keo dai sang th? k? XXI. ^[70]

Sau giai đo?n t?ng tr??ng vao hai th?p nien đ?u c?a th? k? XX, cac nganh cong nghi?p ch? l?c c?a Wales ph?i ch?u kh?ng ho?ng keo dai t? đ?u th?p nien 1920 cho đ?n cu?i th?p nien 1930, d?n đ?n th?t nghi?p va ngheo kho lan r?ng t?i cac thung l?ng mi?n nam Wales. ^[71] L?n đ?u tien trong nhi?u th? k?, dan s? Wales suy gi?m, n?n th?t nghi?p ch? d?u đi khi co nhu c?u s?n xu?t t? chi?n tranh th? gi?i th? hai . ^[72] Trong đ?i chi?n nay, ng??i Wales chi?n đ?u tren toan b? cac m?t tr?n chinh, va co kho?ng 15.000 ng??i thi?t m?ng. ^[73] Khong quan đ?c oanh t?c gay thi?t h?i l?n v? nhan m?ng khi h? nh?m m?c tieu la cac b?n tau t?i Swansea, Cardiff va Pembroke. ^[73] Sau n?m 1943, 10% linh ngh?a v? tu?i 18 t?i Wales đ??c đ?a đ?n lam vi?c trong cac m? than do thi?u lao đ?ng; h? đ??c g?i la Bevin Boys. ^[73] S? l??ng ng??i theo ch? ngh?a hoa binh trong hai th? chi?n la kha th?p, đ?c bi?t la th? chi?n l?n hai do đ??c nhin nh?n la chi?n đ?u ch?ng phat xit . ^[73] Trong s? cac chinh đ?ng ho?t đ?ng t?i Wales, ch? co Plaid Cymru gi? l?p tr??ng trung l?p v?i ly do r?ng đo la m?t cu?c "chi?n tranh đ? qu?c". ^[73]

Tinh c?m dan t?c Wales đ??c ph?c h?ng trong th? k? XX. Plaid Cymru đ??c thanh l?p vao n?m 1925, h? tim ki?m quy?n t? tr? l?n h?n ho?c đ?c l?p t? Anh Qu?c. ^[74] Thu?t ng? " Anh va Wales " tr? nen thong d?ng đ? mieu t? khu v?c ap d?ng lu?t Anh, va đ?n n?m 1955 thi Cardiff đ??c tuyen b? la thanh ph? th? đo c?a Wales. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (H?i Ngon ng? Wales) đ??c thanh l?p vao n?m 1962 nh?m ph?n ?ng tr??c cac lo ng?i t? lau r?ng ngon ng? b?n đ?a co th? bi?n m?t nhanh chong. ^[75] Tinh c?m dan t?c ch? ngh?a t?ng len sau khi thung l?ng Tryweryn b? cho ng?p vao n?m 1965 đ? t?o m?t h? ch?a cung c?p n??c cho thanh ph? Liverpool c?a Anh. ^[76] M?c du 35 trong s? 36 ngh? s? c?a Wales b? phi?u ch?ng d? lu?t, song Qu?c h?i v?n thong qua d? lu?t va lang Capel Celyn b? ng?p, neu b?t s? b?t l?c c?a Wales trong cac cong vi?c c?a minh tr??c s? l??ng ap đ?o cac ngh? vien c?a Anh trong Qu?c h?i. ^[77] Quan đ?i Wales T? do va Mudiad Amddiffyn Cymru (Phong trao Phong th? Wales, vi?t t?t la MAC) đ??c thanh l?p sau s? ki?n nay va h? ti?n hanh cac chi?n d?ch t? n?m 1963. ^[78] Trong nh?ng n?m tr??c khi Hoang t? Charles đ??c phong lam Than v??ng Wales vao n?m 1969, cac nhom nay ch?u trach nhi?m cho m?t s? v? đanh bom, pha ho?i đ??ng ?ng n??c, c? quan thu? va cac v?n phong khac va m?t ph?n đ?p t?i d? an h? ch?a Clywedog t?i Montgomeryshire nh?m cung c?p n??c cho khu v?c Midlands c?a Anh. ^{[79] [80]} Trong b?u c? b? sung n?m 1966, Plaid Cymru l?n đ?u co gh? trong Qu?c h?i Anh Qu?c. ^[81] đ?n n?m sau, đ?o lu?t Wales va Berwick 1746 b? bai b?, va đ?nh ngh?a phap ly v? Wales cung bien gi?i Wales-Anh đ??c cong b?. ^[82]

đ?n cu?i th?p nien 1960, chinh sach khu v?c v? vi?c đ?a doanh nghi?p đ?n cac khu v?c thi?t thoi c?a Wales thong qua khich l? tai chinh ch?ng t? r?t thanh cong trong đa d?ng hoa kinh t? cong nghi?p. ^[83] Chinh sach nay b?t đ?u vao n?m 1934, đ??c t?ng c??ng b?ng vi?c xay d?ng cac khu cong nghi?p va c?i thi?n giao thong lien l?c, ^[83] đang chu y nh?t la xa l? M4 lien k?t mi?n nam Wales th?ng t?i Luan đon. No đ??c cho la n?n t?ng c?a t?ng tr??ng kinh t? ?n đ?nh t?i Wales trong giai đo?n nay; song quan đi?m nay t? ra l?c quan qua m?c sau suy thoai đ?u th?p nien 1980 khi ph?n l?n c? s? s?n xu?t đ??c xay d?ng trong 40 n?m tr??c đo b? suy s?p. ^[84]

Trong cu?c tr?ng c?u dan y n?m 1979, đa s? l?n c? tri Wales khong tan thanh l?p m?t h?i ngh? l?p phap cho Wales. ^[85] Tuy nhien, trong cu?c tr?ng c?u dan y n?m 1997, v?n đ? nay đ??c tan thanh song v?i chenh l?ch m?ng manh. ^[85] Qu?c h?i Wales đ??c thanh l?p vao n?m 1999, co quy?n l?c đ??c xac đ?nh cach th?c chi tieu va qu?n ly ngan sach chinh ph? trung ??ng phan cho Wales, song Qu?c h?i Anh Qu?c duy tri quy?n ap đ?t h?n ch? đ?i v?i quy?n l?c c?a Qu?c h?i Wales.

Chinh ph? va chinh tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales la m?t qu?c gia thu?c V??ng qu?c Lien hi?p Anh va B?c Ireland. ^{[10] [86]} Theo hi?n phap, Anh Qu?c la m?t qu?c gia nh?t th? theo phap đ?nh, co ngh? vi?n va chinh ph? t?i Westminster. Trong H? ngh? vi?n Anh Qu?c, co 40 ngh? vien đ?i di?n cho Wales trong t?ng s? 650 đ?i bi?u. Co m?t v? b? tr??ng v? Wales trong n?i cac c?a Anh Qu?c va ch?u trach nhi?m đ?i di?n cho cac v?n đ? g?n li?n v?i Wales. B? Wales la m?t b? trong chinh ph? Anh Qu?c, ch?u trach nhi?m v? Wales. Alun Cairns la b? tr??ng k? t? thang 3 n?m 2016. ^[87]

Wales va Scotland t? ch?c tr?ng c?u dan y vao n?m 1997 đ? l?a ch?n thi?t l?p m?t hinh th?c t? qu?n. T?i Wales, qua trinh phan quy?n sau đo đ??c b?t đ?u b?ng đ?o lu?t Chinh ph? Wales 1998, l?p ra Qu?c h?i Wales (National Assembly for Wales). ^[88] Quy?n l?c c?a B? tr??ng Wales đ??c chuy?n giao cho chinh ph? phan quy?n vao ngay 1 thang 7 n?m 1999, trao cho Qu?c h?i quy?n quy?t đ?nh cach chi tieu va qu?n ly ngan sach chinh ph? Anh Qu?c trao cho Wales trong cac l?nh v?c đ??c phan quy?n. ^[89] đ?o lu?t Chinh ph? Wales n?m 2006 s?a đ?i đ?o lu?t n?m 1998, nang cao quy?n l?c c?a Qu?c h?i Wales, trao cho h? quy?n l?c l?p phap t??ng t? nh? c?a Ngh? vi?n Scotland va Ngh? h?i B?c Ireland. Qu?c h?i Wales co 60 thanh vien, đ??c b?u ra v?i nhi?m k? 4 n?m theo h? th?ng đ?i di?n t? l? thanh vien h?n h?p. 40 ngh? vien đ?i di?n cho cac khu v?c b?u c? theo h? th?ng đa s? gi?n đ?n. 20 ngh? vien con l?i đ?i di?n cho n?m vung b?u c?, m?i vung b?u c? co t? b?y đ?n chin khu v?c b?u c?, s? d?ng ph??ng phap D'Hondt c?a đ?i di?n t? l? . ^[90] Qu?c h?i b?u ra m?t b? tr??ng th? nh?t (th? hi?n), ng??i nay l?a ch?n cac b? tr??ng đ? thanh l?p Chinh ph? Wales. ^[91]

Cong đ?ng duy tri v? th? la đ?ng l?n nh?t trong Qu?c h?i Wales sau b?u c? n?m 2007, th?ng 26 trong s? 60 gh?. ^[92] Phan nhanh Wales c?a Cong đ?ng ti?p t?c la đ?ng l?n nh?t trong Qu?c h?i Wales sau b?u c? n?m 2011, gianh 30 trong s? 60 gh?. ^[93] Sau b?u c? n?m 2016, Cong đ?ng v?n la đ?ng l?n nh?t v?i 29 ngh? s?. ^[94] Khi b?u c? b? tr??ng th? nh?t, k?t qu? ban đ?u la cung s? phi?u gi?a nhan v?t đ??ng nhi?m Carwyn Jones (Cong đ?ng) va Leanne Wood (Plaid Cymru). ^[95] Sau th?o lu?n gi?a cac đ?ng, Carwyn Jones tai đ?c c?. ^[96]

Trong s? 20 l?nh v?c đ??c phan quy?n trach nhi?m cho Chinh ph? Wales, co nong nghi?p, phat tri?n kinh t?, giao d?c, y t?, nha ?, chinh quy?n đ?a ph??ng, d?ch v? xa h?i, du l?ch, giao thong va ngon ng? Wales. ^{[97] [98]} Khi đ??c thanh l?p vao n?m 1999, Qu?c h?i Wales khong co quy?n l?c l?p phap c?n b?n. ^[99] Tuy nhien, sau khi đ?o lu?t Chinh ph? Wales 2006 co hi?u l?c vao n?m 2007, Qu?c h?i co quy?n thong qua l?p phap c?n b?n v? m?t s? v?n đ? c? th? trong l?nh v?c đ??c phan quy?n trach nhi?m. đ?o lu?t n?m 2006 cho phep Qu?c h?i Wales co quy?n l?c l?p phap c?n b?n tren ph?m vi s? v? r?ng h?n trong khuon kh? cac l?nh v?c đ??c phan quy?n, v?i đi?u ki?n đ??c tan thanh trong tr?ng c?u dan y. ^[100] M?t cu?c tr?ng c?u dan y v? m? r?ng quy?n l?c l?p phap c?a Qu?c h?i Wales đ??c t? ch?c vao n?m 2011, sau đo Qu?c h?i Wales đ??c trao quy?n l?p phap tren toan b? cac v?n đ? trong cac l?nh v?c đ??c phan quy?n. ^[101]

Lu?t Anh la h? th?ng phap ly c?a Wales va Anh t? n?m 1536, ^[102] va ti?p t?c cho đ?n nay, song co m?t b? lu?t Wales đ??ng đ?i ngay cang l?n k? t? khi phan quy?n cho Wales vao n?m 1999. Lu?t Anh la m?t h? th?ng thong lu?t, khong co phap lu?t đ??c h? th?ng hoa ? m?c đ? l?n, va cac ti?n l? phap ly co tinh rang bu?c. đ?ng đ?u trong h? th?ng toa an la Toa an T?i cao Anh Qu?c, la c?p cao nh?t v? phuc th?m trong cac v? an hinh s? va dan s?. Cac toa an c?p cao c?a Anh va Wales la toa s? th?m cao nh?t va c?ng la m?t toa phuc th?m. Ba đ?n v? c?a no la Toa an Phuc th?m, Toa an T? phap c?p cao, va Toa an Hoang gia. Cac v? an nh? do toa an th?m phan ho?c toa an h?t phan x?. T? n?m 2007, Wales tr? thanh m?t đ?n v? t? phap rieng bi?t, song v?n la b? ph?n c?a khu v?c quy?n h?n Anh va Wales. ^[103] Wales co b?n l?c l??ng c?nh sat khu v?c la Dyfed-Powys, Gwent, North Wales va South Wales. ^[104] Wales co b?n nha tu, đ?u n?m t?i n?a phia nam. Wales khong co nha tu n?; n? tu nhan b? giam t?i Anh. ^{[105] [106]}

Wales la m?t khu b?u c? rieng bi?t c?a Anh Qu?c trong Ngh? vi?n chau Au, h? đ??c phan b?n gh? đ?i bi?u. ^[107] Qu?c h?i Wales c? cac phai vien rieng đ?n Hoa K?, ch? y?u nh?m xuc ti?n l?i ich kinh doanh c? th? c?a Wales. V?n phong chinh c?a Chinh ph? Wales t?i Hoa K? đ?t t?i đ?i s? quan Anh Qu?c, co cac chi nhanh t?i New York , Chicago , San Francisco va Atlanta . ^[108]

Hanh chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nh?m m?c đich qu?n ly đ?a ph??ng, Wales đ??c chia thanh 22 khu v?c h?i đ?ng k? t? n?m 1996. Cac "khu v?c chinh" nay ch?u trach nhi?m v? cung c?p t?t c? cac d?ch v? chinh quy?n đ?a ph??ng, bao g?m giao d?c, cong tac xa h?i, moi tr??ng va đ??ng sa. ^[109]

Blaenau Gwent † Bridgend ( Pen-y-bont ar Ogwr ) † Caerphilly ( Caerffili ) † Cardiff ( Caerdydd ) * Carmarthenshire ( Sir Gaerfyrddin ) Ceredigion Conwy † Denbighshire ( Sir Ddinbych ) Flintshire ( Sir y Fflint ) Gwynedd Isle of Anglesey ( Ynys Mon ) Merthyr Tydfil ( Merthyr Tudful ) † Monmouthshire ( Sir Fynwy ) Neath Port Talbot ( Castell-nedd Port Talbot ) † Newport ( Casnewydd ) † Pembrokeshire ( Sir Benfro ) Powys Rhondda Cynon Taf † Swansea ( Abertawe ) * Torfaen ( Tor-faen ) † Vale of Glamorgan ( Bro Morgannwg ) † Wrexham ( Wrecsam ) †

Cac khu v?c la h?t, tr? khi đanh d?u * (thanh ph?) ho?c † (th? xa). Ten ti?ng Wales đ??c ghi kem khi no khac so v?i ten ti?ng Anh.

Ghi chu: Wales co sau thanh ph?. Ngoai Cardiff, Newport va Swansea, cac c?ng đ?ng Bangor , St Asaph va St Davids c?ng co v? th? thanh ph? t?i Anh Qu?c.

đ?a ly [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales nhin chung la m?t qu?c gia nhi?u nui, n?m v? ben tay c?a trung nam đ?o Anh. ^[110] Wales co chi?u dai b?c-nam la 270 km va chi?u dai đong-tay la 97 km. ^[111] Di?n tich Wales th??ng đ??c ghi la kho?ng 20.779 km². ^{[112] [113]} Wales giap v?i Anh v? phia đong, cac m?t con l?i đ?u giap v?i bi?n: bi?n Ireland v? phia b?c va tay, eo bi?n St George va bi?n Celtic v? phia tay nam va eo bi?n Bristol v? phia nam. ^{[114] [115]} Wales co kho?ng 2.700 km đ??ng b? bi?n (d?c theo m?c tri?u cao trung binh), tinh c? ph?n đ?i l?c va cac đ?o. ^[116] Co tren 50 đ?o n?m ngoai kh?i đ?i l?c Wales, l?n nh?t trong đo la Anglesey .

Ph?n l?n c?nh quan c?a Wales la nui, đ?c bi?t la t?i mi?n b?c va mi?n trung. Cac day nui t?o thanh t? th?i k? b?ng ha cu?i cung. Cac nui cao nh?t t?i Wales thu?c vung Snowdonia ( Eryri ), trong đo co 5 nui cao tren 1.000 m. đ?nh nui cao nh?t la Snowdon ( Yr Wyddfa ) v?i 1.085 m. ^{[117] [118]} 14-15 nui t?i Wales co đ? cao tren 3.000 foot (910 met) đ??c g?i chung la " Welsh 3000s " va n?m trong m?t khu v?c nh? t?i phia tay b?c. ^[119] đ?nh cao nh?t ngoai khu v?c nay la Aran Fawddwy v?i 905 met (2.969 foot), n?m t?i phia nam c?a Snowdonia. ^[120] Brecon Beacons n?m t?i mi?n nam (đ?nh cao nh?t la Pen y Fan v?i 886 m), va li?n v?i day Cambrian t?i Trung Wales. đ?nh cao nh?t c?a day Cambrian la Pumlumon v?i 752 m.

Wales co ba v??n qu?c gia: Snowdonia , Brecon Beacons va Pembrokeshire Coast . N?i đay co 5 khu c?nh đ?p t? nhien n?i b?t (AONB): Anglesey , day Clwydian va thung l?ng Dee , ban đ?o Gower , ban đ?o Ll?n , va thung l?ng Wye . ^[121] Ban đ?o Gower la khu v?c đ?u tien t?i Anh Qu?c đ??c xac đ?nh la m?t AONB, vao n?m 1956. 42% đ??ng b? bi?n phia nam va phia tay c?a Wales đ??c xac đ?nh la b? bi?n di s?n, co 13 d?i b? bi?n đ??c xac đ?nh c? th?. ^[122] M?c du co cac bai bi?n di s?n va đ??c đanh gia cao; b? bi?n phia nam va phia tay c?a Wales, cung v?i b? bi?n Ireland va Cornwall, th??ng xuyen b? t?n h?i do gio tay đ?i Tay D??ng/gio tay nam, chung c?ng đa lam chim va đ?m nhi?u tau thuy?n. đem ngay 25 thang 10 n?m 1859, co tren 110 tau b? pha h?y ngoai kh?i Wales khi m?t c?n bao th?i đ?n t? đ?i Tay D??ng. ^[123] Tai h?a l?n nh?t la s? ki?n chim tau Royal Charter ngoai kh?i đ?o Anglesey vao n?m 1859 khi?n 459 ng??i ch?t. ^[124] S? l??ng tau đ?m quanh b? bi?n Wales đ?t đ?nh vao th? k? XIX khi trung binh m?i n?m t?n th?t tren 100 tau va kho?ng 78 th?y th?. ^[125]

B?y k? quan c?a Wales ( Seven Wonders of Wales ) la m?t danh sach d??i d?ng bai ve v? b?y đ?a danh đ?a ly va v?n hoa t?i Wales, co l? đ??c sang tac vao cu?i th? k? XVIII d??i ?nh h??ng c?a du l?ch t? Anh. ^[126] Toan b? cac "k? quan" đ?u n?m t?i mi?n b?c c?a Wales: Snowdon (đ?nh cao nh?t), chuong Gresford (trong nha th? Cac Thanh t? th?i Trung C?), c?u Llangollen (xay n?m 1347 qua song Dee), gi?ng St Winefride (m?t đi?m hanh h??ng) t?i Holywell , Flintshire , thap chuong Wrexham (t? th? k? XVI, t?i Nha th? St Giles, Wrexham ), cac cay th?y tung Overton (co t? th?i c? đ?i, t?i khuon vien Nha th? St. Mary thu?c Overton-on-Dee) va Pistyll Rhaeadr ? m?t thac n??c co đ? cao 73 m. ^[127]

Khi h?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales
Bi?u đ? khi h?u ( gi?i thich )
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12     159     7 1     114     7 1     119     9 2     86     11 3     81     15 6     86     17 9     78     19 11     106     19 11     124     16 9     153     13 7     157     9 4     173     7 2 Trung binh t?i đa va t?i thi?u. Nhi?t đ? tinh theo °C T?ng l??ng giang th?y tinh theo mm Ngu?n: Met Office
đ?i ra h? đo l??ng Anh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12     6.2     44 34     4.5     44 34     4.7     47 36     3.4     52 38     3.2     58 43     3.4     62 47     3.1     66 52     4.2     66 51     4.9     61 48     6     55 44     6.2     49 39     6.8     45 36 Trung binh t?i đa va t?i thi?u. Nhi?t đ? tinh theo °F T?ng l??ng giang th?y tinh theo inch

Wales n?m trong vung on đ?i b?c; co khi h?u đ?i d??ng, hay thay đ?i, va la m?t trong nh?ng qu?c gia m?a nhi?u nh?t t?i chau Au. ^{[128] [129]} Th?i ti?t Wales th??ng co nhi?u may, m?a va gio, v?i mua he ?m va mua đong d?u. ^{[128] [130]} Do Wales co v? đ? cao t?i B?c ban c?u, th?i gian ban ngay dai vao mua he va ng?n vao mua đong. Aberystwyth n?m gi?a b? bi?n phia tay va co g?n 17 ti?ng ban ngay vao h? chi. Th?i gian ban ngay vao gi?a đong ch? h?n b?y ti?ng r??i. ^[131] Wales co bi?n thien r?ng v? đ?a ly, gay ra khac bi?t đ?a ph??ng v? anh n?ng, m?a va nhi?t đ?. Nhi?t đ? trung binh n?m t?i duyen h?i đ?t đ?n 10,5 °C, cac khu v?c n?i l?c ? m?c kem h?n 1 °C. Nhi?t đ? mat h?n theo đ? cao, nhi?t đ? trung binh n?m gi?m trung binh kho?ng 0,5 °C m?i 100 m. Do đo, ph?n cao c?a vung Snowdonia co nhi?t đ? trung binh n?m la 5 °C. ^[128] Nhi?t đ? t?i Wales v?n cao h?n so v?i nh?ng n?i khac cung v? đ?, nguyen nhan la do dong B?c đ?i Tay D??ng thu?c h?i l?u Gulf Stream . Dong ch?y đ?i d??ng mang n??c ?m đ?n nh?ng n?i co v? đ? cao ? phia b?c, no co tac đ?ng t??ng t? len h?u h?t ph?n tay-b?c chau Au. Ngoai tac đ?ng đ?n cac khu v?c duyen h?i c?a Wales, khong khi đ??c lam ?m t? Gulf Stream con th?i sau h?n vao n?i l?c. ^[132]

? nh?ng vung th?p, mua he co xu h??ng ?m va n?ng. Nhi?t đ? cao nh?t trung binh la t? 19 va 22 °C (66 va 72 °F). Mua đong co xu h??ng kha ?m, song m?a hi?m khi qua nhi?u va nhi?t đ? th??ng ? tren m?c đong b?ng. Mua xuan va mua thu co c?m giac kha t??ng t? va nhi?t đ? co xu h??ng tren 14 °C. ^[133]

Th?i gian ng?n nh?t trong n?m co xu h??ng la gi?a thang 5 va thang 8. B? bi?n tay-nam la n?i n?ng nh?t t?i Wales, trung binh co tren 1.700 gi? n?ng m?i n?m. Th?i gian am u nh?t trong n?m co xu h??ng la gi?a thang 11 va thang 1. Khu v?c it n?ng nh?t la vung nui, m?t s? n?i trung binh co it h?n 1.200 gi? n?ng m?i n?m. ^{[128] [129]} Gio th?nh hanh co h??ng tay-nam. Cac khu v?c b? bi?n co nhi?u gio nh?t, gio m?nh xu?t hi?n th??ng xuyen nh?t vao mua đong, trung binh 15 đ?n 30 ngay m?i n?m tuy theo đ?a đi?m. T?i n?i l?c, gio m?nh trung binh xu?t hi?n it h?n sau ngay m?i n?m. ^[128]

Mo hinh l??ng m?a cho th?y co khac bi?t đang k?. Xa v? phia tay, l??ng m?a d? ki?n s? cao h?n, len t?i 40%. ^[129] T?i vung th?p, khong th? d? bao tr??c m?a t?i b?t k? th?i gian nao trong n?m, song vao mua he cac tr?n m?a co xu h??ng ng?n h?n. ^[133] Vung cao c?a Wales co nhi?u m?a nh?t, thong th??ng co tren 50 ngay m?a trong cac thang mua đong (thang 12, 1, 2), gi?m xu?ng con 35 ngay m?a vao cac thang mua he (thang 6, 7, 8). L??ng m?a hang n?m t?i Snowdonia trung binh la t? 3.000 mm đ?n 5.000 mm. ^[129] Co kh? n?ng x?y ra m?a đa ho?c tuy?t khi nhi?t đ? d??i 5 °C, va tuy?t co xu h??ng n?m tren m?t đ?t trung binh 30 ngay m?i n?m. Tuy?t r?i vai l?n trong mua đong t?i cac vung n?i l?c, song quanh b? bi?n thi t??ng đ?i hi?m. L??ng m?a hang n?m binh quan t?i cac khu v?c nay co th? d??i 1.000 mm. Swansea la thanh ph? m?a nhi?u nh?t t?i đ?o Anh, v?i 1.360,8 mm. ^[130] Trong khi Cardiff la thanh ph? m?a nhi?u th? n?m t?i đ?o Anh, v?i 908 mm. ^[130] Rhyl la th? tr?n kho nh?t t?i Wales, co l??ng m?a hang n?m trung binh la 640 mm. ^{[128] [129]}

• Nhi?t đ? cao k? l?c: 35,2 °C tren c?u Hawarden, Flintshire vao ngay 2 thang 8 n?m 1990. ^[134]
• Nhi?t đ? th?p k? l?c: -23,3 °C t?i Rhayader , Radnorshire (nay la Powys ) vao ngay 21 thang 1 n?m 1940. ^[134]
• S? gi? n?ng t?i đa trong m?t thang: 354,3 gi? t?i Phao đai Dale Fort, Pembrokeshire trong thang 7 n?m 1955. ^[135]
• S? gi? n?ng t?i thi?u trong m?t thang: 2,7 gi? t?i Llwynon, Brecknockshire trong thang 1 n?m 1962. ^[135]
• L??ng m?a t?i đa trong m?t ngay (0900 UTC ? 0900 UTC): 211 mm t?i Rhondda , Glamorgan, vao ngay 11 thang 11 n?m 1929. ^[136]
• N?i m?a nhi?u nh?t ? trung binh 4.473 mm m?i n?m t?i nui Crib Goch thu?c Snowdonia, Gwynedd (c?ng la n?i m?a nhi?u nh?t t?i Anh Qu?c). ^[137]

đ?ng th?c v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sinh v?t hoang da c?a Wales mang đ?c tr?ng Anh Qu?c v?i m?t s? đi?m đ?c bi?t. Do co đ??ng b? bi?n dai, Wales đa d?ng v? chim bi?n. B? bi?n va cac đ?o xung quanh la n?i s?ng c?a cac b?y chim đien, h?i au Man , h?i au c? r?t , mong bi?n rissa , c?c mao va c?t . T??ng t?, do 60% di?n tich Wales n?m phia tren đ??ng đ?ng m?c 150 m, qu?c gia nay đa d?ng v? chim vung cao, trong đo co qu? va hoet vong . ^{[138] [139]} Cac loai chim s?n m?i g?m c?t l?ng xam , di?u m??p va di?u hau đ? - m?t bi?u tr?ng qu?c gia c?a đ?ng v?t hoang da Wales. ^[140] T?ng c?ng, co tren 200 loai chim khac nhau đ??c tim th?y t?i khu d? tr? RSPB thu?c Conwy , bao g?m cac loai chim di tru theo mua. ^[141]

Cac loai thu l?n t?i Wales b? tieu vong trong giai đo?n Norman, bao g?m g?u nau, soi va meo r?ng. ^[142] Ngay nay, cac loai thu đang chu y g?m chu?t chu, chu?t đ?ng, l?ng, rai ca, nhim gai va cac loai d?i. ^[142] Hai loai g?m nh?m nh? la chu?t c? vang va chu?t soc nau la cac loai chu y đ?c bi?t c?a Wales, chung đ??c phat hi?n t?i khu v?c bien gi?i khong b? xao tr?n trong qua kh?. ^[142] Cac loai đ?ng v?t đang chu y khac la rai ca, ch?n ecmin va ch?n. Th?nh tho?ng ng??i ta trong th?y ch?n thong chau Au , song loai nay ch?a đ??c ghi nh?n chinh th?c t? th?p nien 1950. Ch?n hoi b? đ?y t?i ch? g?n tuy?t ch?ng t?i đ?o Anh, song v?n con t?i Wales va nay lan r?ng nhanh chong. Co th? trong th?y de hoang da t?i Snowdonia. ^[143]

Cac vung bi?n tay-nam Wales la Gower, Pembrokeshire va Cardigan Bay thu hut cac đ?ng v?t h?i d??ng, bao g?m ca nham ph?i n?ng , h?i c?u xam đ?i Tay D??ng, rua da , ca heo , ca heo chu?t , s?a, cua va tom hum. Pembrokeshire va Ceredigion đ??c cong nh?n la khu v?c quan tr?ng qu?c t? v? ca heo mom chai , va New Quay co n?i tru ?n mua he duy nh?t cho ca heo mom chai t?i Anh Qu?c. Cac loai ca song đang chu y g?m co ca h?i ch?m h?ng , ca chinh , ca h?i , ca moi ch?m , ca ?t me va ca h?i B?c c?c , trong khi gwyniad ( Coregonus pennantii ) la loai đ?c h?u t?i Wales, ch? phat hi?n th?y trong h? Bala. ^[144] Wales c?ng n?i ti?ng v?i cac loai so h?n nh? so n?a , sao sao , trai va ?c m? . ^[144] Ca trich , ca thu va ca tuy?t la cac loai ca bi?n ph? bi?n t?i Wales. ^[144]

Ph?n vung cao phia b?c c?a Snowdonia nuoi d??ng cac loai th?c v?t ti?n b?ng ha con sot l?i nh? loai hu? tay Snowdon co tinh bi?u t??ng ? Gagea serotina ? va cac loai nui cao khac nh? Saxifraga cespitosa , Saxifraga oppositifolia va Silene acaulis . Wales con co m?t s? loai th?c v?t khong phat hi?n th?y t?i nh?ng n?i khac c?a Anh Qu?c nh? hoa h?ng đa đ?m Tuberaria guttata tren đ?o Anglesey va Draba aizoides ^[145] t?i Gower.

Kinh t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong vong 250 n?m qua, Wales ban đ?u chuy?n đ?i t? m?t qu?c gia do nong nghi?p chi ph?i thanh m?t qu?c gia cong nghi?p, va nay la m?t n?n kinh t? h?u cong nghi?p. ^{[147] [148]} K? t? chi?n tranh th? gi?i th? hai, l?nh v?c d?ch v? chi?m ph?n l?n s? cong vi?c, đay la đ?c đi?m đi?n hinh c?a cac n?n kinh t? ti?n b? nh?t. ^[149] T?ng gia tr? gia t?ng (GVA) t?i Wales vao n?m 2010 la 45,5 t? b?ng, t?c 15.145 b?ng/ng??i; 74,0% m?c trung binh c?a toan Anh Qu?c, va la m?c GVA binh quan th?p nh?t t?i Anh Qu?c. ^[150]

T? gi?a th? k? XIX cho đ?n th?i k? h?u chi?n, khai m? va xu?t kh?u than đa la nganh chi ph?i t?i Wales. Vao đ?nh đi?m s?n l??ng trong n?m 1913, co g?n 233.000 nam gi?i va n? gi?i lam vi?c trong vung m? than mi?n nam Wales, khai thac 56 tri?u t?n than đa. ^[151] Cardiff t?ng la c?ng xu?t kh?u than đa l?n nh?t th? gi?i, va trong vai n?m tr??c th? chi?n I n?i đay t?ng v?n chuy?n kh?i l??ng tr?ng t?i hang hoa nhi?u h?n Luan đon hay Liverpool. ^{[152] [153]} Trong th?p nien 1920, tren 40% nam gi?i Wales lam vi?c trong nganh cong nghi?p n?ng. ^[154] Theo Giao s? Phil Williams, đ?i kh?ng ho?ng "tan pha Wales", mi?n b?c c?ng nh? mi?n nam, do n?i đay "ph? thu?c qua l?n vao than va thep". ^[154] T? gi?a th?p nien 1970, kinh t? Wales đ?i di?n v?i tai c? c?u quy mo l?n khi l??ng l?n cong vi?c trong nganh cong nghi?p n?ng truy?n th?ng b? m?t đi va cu?i cung b? thay th? b?ng cac cong vi?c m?i trong nganh cong nghi?p nh? va trong d?ch v?. Vao cu?i th?p nien 1970 va đ?u th?p nien 1980, Wales thanh cong trong vi?c thu hut đ?u t? n??c ngoai khi đ?t t? l? cao h?n binh quan trong Anh Qu?c. ^[155] Tuy nhien, ph?n l?n nganh cong nghi?p m?i v? c? b?n la m?t lo?i hinh "nha may chi nhanh", t?c nha may ch? t?o ho?c trung tam lien h? đ?t t?i Wales song h?u h?t vi?c lam đ??c tr? l??ng cao trong cong ty la ? n?i khac. ^{[156] [157]}

Do đ?t đai co ch?t l??ng kem, ph?n l?n Wales khong phu h?p cho tr?ng tr?t, tr?ng tam nong nghi?p t? lau t?p trung vao ch?n nuoi. Wales thu hut l??ng l?n du khach nh? c?nh quan (co ba v??n qu?c gia) va 45 bai bi?n Blue Flag, c?ng nh? v?n hoa đ?c đao, du l?ch gi? vai tro s?ng con đ?c bi?t trong kinh t? c?a cac khu v?c nong thon. ^{[158] [159]} Wales n? l?c phat tri?n ho?c thu hut cong vi?c gia tr? gia t?ng cao trong cac l?nh v?c nh? tai chinh hay nghien c?u va phat tri?n, song Wales thi?u m?t trung tam vung đo th? l?n. ^[157] Thi?u h?t cong vi?c gia tr? gia t?ng cao đ??c ph?n anh trong hi?u su?t kinh t? th?p theo đ?u ng??i so v?i cac khu v?c khac t?i Anh Qu?c. ^[157]

B?ng Anh la ti?n t? đ??c s? d?ng t?i Wales. M?t s? ngan hang Wales phat hanh gi?y b?c rieng c?a h? trong th? k? XIX. Ngan hang cu?i cung trong s? đo đong c?a vao n?m 1908; t? đo d?u cho cac ngan hang t?i Scotland va B?c Ireland ti?p t?c co quy?n phat hanh gi?y b?c t?i qu?c gia c?a h?, song Ngan hang Anh đ??c đ?c quy?n v? phat hanh gi?y b?c t?i Wales. ^{[160] [161] [162] [163]}

Giao thong [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tr?c đ??ng b? chinh d?c b? bi?n mi?n nam Wales la Xa l? M4, no lien k?t đ?n mi?n nam Anh va đi?m cu?i la t?i Luan đon. đo?n xa l? do Chinh ph? Wales qu?n ly ch?y t? c?u Second Severn Crossing đ?n c?ng Abraham, Carmarthenshire, lien k?t cac thanh ph? Newport, Cardiff va Swansea. Xa l? A55 co vai tro t??ng t? d?c b? bi?n mi?n b?c Wales, lien k?t Holyhead va Bangor v?i Wrexham va Flintshire. No c?ng lien k?t t?i tay-b?c Anh, ch? y?u la Chester . Lien k?t chinh gi?a mi?n b?c va mi?n nam Wales la xa l? A470, ch?y t? Cardiff đ?n Llandudno .

San bay qu?c t? Cardiff la san bay qu?c t? va san bay l?n duy nh?t t?i Wales. San bay co lien k?t đ?n cac đ?a đi?m t?i chau Au, chau Phi va B?c M?, no n?m cach trung tam thanh ph? 19 km v? phia tay nam. Cac chuy?n bay n?i b? Wales đ??c v?n hanh gi?a Anglesey (Valley) va Cardiff, do hang Manx2 c?a đ?o Man v?n hanh ^[164] Cac chuy?n bay qu?c n?i khac lien k?t v?i mi?n b?c Anh, Scotland va B?c Ireland.

Chinh ph? Wales qu?n ly cac đo?n n?m t?i Wales c?a m?ng l??i đ??ng s?t Anh Qu?c. Cardiff la ga đ??ng s?t nh?n nh?p nh?t t?i Wales, g?p h?n b?n l?n s? hanh khach c?a b?t k? ga nao khac t?i Wales. ^[165] Khu v?c Cardiff co m?ng l??i đ??ng s?t đo th? rieng. Cac cu?c c?t gi?m Beeching trong th?p nien 1960 khi?n h?u h?t m?ng l??i con l?i ph?c v? v?i đ?nh h??ng qua l?i đong-tay đ? lien k?t v?i cac c?ng tren bi?n Ireland r?i đi pha đ?n Ireland. Cac d?ch v? đ??ng s?t gi?a mi?n b?c va mi?n nam Wales đ??c v?n hanh qua cac th? tr?n Chester va Shrewsbury c?a Anh. Toan b? tau h?a t?i Wales s? d?ng đ?ng c? diesel, song khong co cac tuy?n đ??c đi?n khi hoa. Tuy nhien, nhanh South Wales Main Line thu?c Great Western Main Line đang đ??c đi?n khi hoa, cung c?p d?ch v? t? London Paddington đ?n Cardiff va Swansea. ^{[166] [167]}

Wales co b?n c?ng pha th??ng m?i. Cac d?ch v? pha th??ng l? đ?n Ireland v?n hanh t? Holyhead , Pembroke va Fishguard . D?ch v? t? Swansea đ?n Cork b? ng?ng vao n?m 2006, đ??c ph?c h?i vao n?m 2010, va l?i ng?ng vao n?m 2012. ^{[168] [169]}

Giao d?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales phat tri?n m?t h? th?ng giao d?c rieng bi?t. ^[171] Giao d?c chinh th?c b?t đ?u tr??c th? k? XVIII song danh rieng cho t?ng l?p tinh hoa. Cac tr??ng ng? phap đ?u tien đ??c thanh l?p trong cac th? tr?n nh? Ruthin , Brecon va Cowbridge. ^[171] M?t trong cac h? th?ng tr??ng h?c thanh cong nh?t la do Griffith Jones kh?i đ?u, ong t? ch?c cac tr??ng h?c l?u đ?ng trong th?p nien 1730; đ??c cho la đa d?y m?t n?a dan s? Wales bi?t đ?c. ^[172] Trong th? k? XIX, khi nha n??c gia t?ng can d? vao giao d?c, Wales bu?c ph?i ch?p thu?n h? th?ng giao d?c mang đ?c tinh Anh. ^[172] Trong m?t s? tr??ng khi đo, nh?m đ?m b?o tr? em Wales noi ti?ng Anh trong tr??ng, chinh sach khong noi ti?ng Wales đ??c s? d?ng. ^[173] Theo đo, tr? s? b? tr?ng ph?t n?u noi ti?ng Wales trong tr??ng. ^{[174] [175]}

University College of Wales m? t?i Aberystwyth vao n?m 1872. Cardiff va Bangor xu?t hi?n sau đo, va ba đ?i h?c cung nhau hinh thanh đ?i h?c Wales vao n?m 1893. ^[172] đ?o lu?t Giao d?c Trung h?c Wales 1889 l?p ra 95 tr??ng trung h?c. C? quan Giao d?c Wales đ??c hinh thanh vao n?m 1907, la l?n đ?u tien Wales đ??c phan quy?n đang k? v? giao d?c. ^[172] M?t cu?c h?i sinh c?a cac tr??ng h?c ti?ng Wales vao n?a cu?i th? k? XX ? c?p m?m non va ti?u h?c cho th?y thai đ? chuy?n sang h??ng gi?ng d?y b?ng ti?ng Wales. ^[176] Trong cac tr??ng h?c co ti?ng Anh la ngon ng? th? nh?t, ti?ng Wales la mon h?c b?t bu?c cho đ?n n?m 16 tu?i. ^[177] Du ch?a t?ng co h?c vi?n ch? gi?ng d?y b?ng ti?ng Wales, song giao d?c b?c đ?i h?c b?ng ti?ng Wales đ??c phan b? thong qua cac đ?i h?c rieng l?. N?m 2006, Wales co 33 nha tr?, 1.555 tr??ng ti?u h?c, 244 tr??ng trung h?c toan di?n va 43 tr??ng đ?c bi?t cung 46 tr??ng đ?c l?p. N?m 2004, Wales co 505.208 h?c sinh va 27.378 giao vien. ^[178]

Nhan kh?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Dan s? Wales t?ng g?p đoi t? 587.000 vao n?m 1801 len 1.163.000 vao n?m 1851 va đ?t đ?n 2.421.000 vao n?m 1911. H?u h?t l??ng gia t?ng la t?i cac vung khai thac than, đ?c bi?t la Glamorganshire khi t?ng t? 71.000 vao n?m 1801 len 232.000 vao n?m 1851 va 1.122.000 vao n?m 1911. ^[179] M?t ph?n gia t?ng la nh? chuy?n đ?i nhan kh?u gi?ng nh? h?u h?t cac qu?c gia cong nghi?p hoa, do t? l? t? gi?m va t? l? sinh đ??c duy tri. Tuy nhien, c?ng co di c? quy mo l?n đ?n Wales trong cach m?ng cong nghi?p. Ng??i Anh la nhom đong nh?t, song c?ng co l??ng đang k? ng??i Ireland va l??ng nh? cac nhom dan t?c khac, ^{[180] [181]} trong đo co ng??i Y di c? t?i mi?n nam c?a Wales. ^[182] Wales c?ng ti?p nh?n di dan t? nhi?u n?i thu?c Th?nh v??ng chung trong th? k? XX, va cac c?ng đ?ng ng??i Phi-Caribe va ng??i A gop ph?n vao pha tr?n dan t?c-v?n hoa, đ?c bi?t la t?i đo th?. Nhi?u ng??i trong s? h? t? nh?n la ng??i Wales. ^[183]

Theo đi?u tra nhan kh?u n?m 2011, dan s? Wales đ?t 3.063.456, la con s? cao nh?t trong l?ch s?. ^[184] N?m 2011, 27% (837.000) t?ng dan s? Wales khong sinh t?i Wales, ^[185] trong đo 636.000 ng??i (21% t?ng dan s? Wales) sinh t?i Anh. ^[186] Cac khu v?c dan c? va cong nghi?p chinh n?m t?i mi?n nam Wales, bao g?m cac thanh ph? Cardiff, Swansea va Newport cung cac thung l?ng lan c?n, m?t l??ng dan s? đang k? khac s?ng t?i mi?n đong-b?c quanh Wrexham va Flintshire .

Theo đi?u tra nhan kh?u n?m 2001, 96% c? dan la ng??i Anh Qu?c da tr?ng, va 2,1% khong ph?i la ng??i da tr?ng (ch? y?u la g?c Nam A). ^[187] H?u h?t cac nhom khong ph?i da tr?ng t?p trung t?i Cardiff, Newport va Swansea. Cac c?ng đ?ng ng??i A va ng??i Phi t?i Wales phat tri?n ch? y?u thong qua di c? sau chi?n tranh th? gi?i th? hai. ^[188] Vao đ?u th? k? XXI, nhi?u n?i t?i Wales ch?ng ki?n gia t?ng s? l??ng di dan đ?nh c? t? cac qu?c gia m?i gia nh?p Lien minh chau Au nh? Ba Lan. ^[189]

đi?u tra nhan kh?u Anh Qu?c n?m 2001 b? ch? trich t?i Wales do khong đ?a ra l?a ch?n 'ng??i Wales' trong mo t? nh?n d?ng dan t?c. ^[190] M?t ph?n vi nguyen nhan nay, đi?u tra nhan kh?u n?m 2011 co m?t danh sach l?a ch?n bao g?m ng??i Wales. K?t qu? la 57,5% dan s? Wales bi?u th? h? ch? co b?n s?c dan t?c Wales, 7,1% khac bi?u th? h? la ng??i Wales đ?ng th?i la ng??i Anh Qu?c. Ng??i khong nh?n la dan t?c Wales chi?m 34,1%. T? l? t? nh?n d?ng dan t?c ch? la ng??i Anh Qu?c đ?t 16,9%, va co them 9,4% nh?n la ng??i Anh Qu?c đ?ng th?i v?i dan t?c khac. Ng??i khong nh?n la dan t?c Anh Qu?c chi?m 73,7%. 11,2% bi?u th? h? ch? la ng??i Anh va co them 2,6 nh?n la ng??i Anh va m?t dan t?c khac. ^{[191] [192] [193]}

Theo đi?u tra nhan kh?u n?m 2011, Wales kem đa d?ng v? dan t?c so v?i t?t c? cac vung ben Anh: ^[194] 93,2% t? phan lo?i la ng??i Anh Qu?c da tr?ng (g?m ng??i Wales, ng??i Anh, ng??i Scotland, ng??i B?c Ireland), 2,4% nh?n la "ng??i da tr?ng khac" (bao g?m ng??i Ireland), 2,2% la ng??i g?c A, 1% la ng??i h?n ch?ng, va 0,6% la ng??i da đen (ng??i Phi, Caribe, hay ng??i Anh da đen). T? l? ng??i Anh Qu?c da tr?ng th?p nh?t la t?i Cardiff v?i 80,3%. ^{[193] [195]}

N?m 2001, m?t ph?n t? dan s? Wales sinh ben ngoai Wales, ch? y?u la t?i Anh; kho?ng 3% đ??c sinh ben ngoai Anh Qu?c. T? l? sinh t?i Wales thay đ?i theo vung, m?c cao nh?t la t?i cac thung l?ng mi?n nam Wales va th?p nh?t la t?i mi?n trung Wales va b? ph?n c?a mi?n đong-b?c. T?i c? Blaenau Gwent va Merthyr Tydfil , 92% c? dan sinh t?i Wales, so v?i ch? 51% va 56% t?i cac h?t bien gi?i Flintshire va Powys . ^[196] Co tren 1,75 tri?u ng??i M? t? nh?n co t? tien Wales, h?n 440 nghin ng??i Canada c?ng nh?n nh? v?y theo đi?u tra n?m 2006 c?a Canada. ^{[197] [198]}

T?ng t? su?t sinh t?i Wales đ?t 1,9 vao n?m 2011, ^[199] th?p h?n m?c sinh thay th? la 2,1. đa s? ca sinh la c?a cac n? gi?i ch?a k?t hon (58% ca sinh vao n?m 2011 la ngoai hon nhan). ^[200] Kho?ng m?t trong m??i ca sinh (10,7%) trong n?m 2011 la c?a ba m? sinh t?i n??c ngoai, t?ng so v?i 5,2% vao n?m 2001. ^[201]

M?t nghien c?u vao n?m 2010 ??c tinh r?ng 35% dan s? Wales mang h? co ngu?n g?c Wales (5,4% dan s? Anh va 1,6% dan s? Scotland c?ng mang h? g?c Wales). ^[202] Tuy nhien, nhi?u h? hi?n nay b?t ngu?n t? cac ten rieng Wales c? th?c ra la xu?t hi?n t?i Anh. ^[203]

x t s Thanh th? l?n nh?t c?a Wales Office for National Statistics 2011 Census [204]
	H?ng	Ten	Khu v?c h?i đ?ng	Dan s?	H?ng	Ten	Khu v?c h?i đ?ng	Dan s?
Cardiff Swansea	1	Cardiff	City & County of Cardiff	335.145	11	Caerphilly	Caerphilly County Borough	41.402	Newport Wrexham
	2	Swansea	City & County of Swansea	239.000	12	Port Talbot	Neath Port Talbot	37.276
	3	Newport	Newport City	128.060	13	Pontypridd	Rhondda Cynon Taf	30.457
	4	Wrexham	Wrexham County Borough	61.603	14	Aberdare	Rhondda Cynon Taf	29.748
	5	Barry	Vale of Glamorgan	54.673	15	Colwyn Bay	Conwy County Borough	29.405
	6	Neath	Neath Port Talbot	50.658	16	Pontypool	Torfaen	28.334
	7	Cwmbran	Torfaen	46.915	17	Penarth	Vale of Glamorgan	27.226
	8	Bridgend	Bridgend County Borough	46.757	18	Rhyl	Denbighshire	25.149
	9	Llanelli	Carmarthenshire	43.878	19	Blackwood	Caerphilly County Borough	24.042
	10	Merthyr Tydfil	Merthyr Tydfil	43.820	20	Maesteg	Bridgend County Borough	18.888

Ngon ng? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong cu?n sach Archaeologia Britannica n?m 1707, Edward Lhuyd nh?n th?y t??ng đ?ng gi?a hai nhom ngon ng? Celt : Briton hay P?Celt ( Breton , Cornwall va Wales); va Gael hay Q?Celt ( Ireland , Man va Scotland ). Ong cho r?ng cac ngon ng? Briton b?t ngu?n t?i Gaul (Phap), va cac ngon ng? Gael b?t ngu?n t?i ban đ?o Iberia . Lhuyd k?t lu?n r?ng cac ngon ng? co ngu?n g?c Celt, ng??i noi cac ngon ng? nay la ng??i Celt. (Theo m?t gi? thuy?t g?n đay h?n, cac ngon ng? Gael va Briton đ??c g?i chung la Celt đ?o, ti?n hoa tach bi?t m?t th?i gian v?i cac ngon ng? Celt l?c đ?a nh? Gaul va Celt Iberia.) T? th? k? XVIII, c? dan Brittany , Cornwall , Ireland , đ?o Man , Scotland va Wales ngay cang hay đ??c g?i la ng??i Celt, va nay h? đ??c đ? c?p la cac dan t?c Celt hi?n đ?i. ^{[205] [206]}

đ?o lu?t Ngon ng? Wales 1993 va đ?o lu?t Chinh ph? Wales 1998 quy đ?nh ti?ng Anh va ti?ng Wales đ??c đ?i đai tren c? s? binh đ?ng, c? hai đ??c s? d?ng lam ngon ng? lam vi?c trong Qu?c h?i. ^[207] C? ti?ng Anh va ti?ng Wales cung la ngon ng? chinh th?c, ^[208] ti?ng Wales con đ??c cong nh?n theo lu?t la co "đ?a v? chinh th?c". ^[209] H?u h?t m?i ng??i t?i Wales noi ti?ng Anh, đay la ngon ng? chinh t?i h?u kh?p đ?t n??c. Chuy?n đ?i qua l?i gi?a hai ngon ng? la đi?u ph? bi?n t?i t?t c? cac n?i c?a Wales va đ??c g?i b?ng nhi?u thu?t ng?, song khong cai nao đ??c cac nha ngon ng? h?c chuyen nghi?p cong nh?n. ^[210] Ph??ng ng? ti?ng Anh Wales ch?u ?nh h??ng đang k? t? ng? phap ti?ng Wales va co cac t? v?ng g?c ti?ng Wales. Theo John Davies, ph??ng ng? ti?ng Anh Wales "la đ?i t??ng mang thanh ki?n l?n h?n b?t k? đi?u gi ma ng??i Wales ph?i ch?u". ^{[211] [212]} Mi?n b?c va mi?n tay c?a Wales con l?i nhi?u khu v?c ma đa s? c? dan noi ti?ng Wales nh? ngon ng? th? nh?t, t?i đo ti?ng Anh đ??c h?c v?i v? th? la ngon ng? th? nhi. Theo đi?u tra nhan kh?u n?m 2011, co 562.016 ng??i, t?c 19% dan s? Wales co th? noi ti?ng Wales, gi?m so v?i 20,8% theo đi?u tra vao n?m 2001. ^{[213] [214]} M?c v?n ti?p t?c co tr? em Wales đ?n ng?, song đ?n ng? tr?n đ?i ti?ng Wales la đi?u ch? co trong qua kh?. ^[215]

Bi?n bao đ??ng b? t?i Wales th??ng đ??c ghi b?ng ti?ng Anh va ti?ng Wales, khi ten đ?a danh khac nhau trong hai ngon ng?, hai phien b?n s? đ??c s? d?ng (nh? "Cardiff" va "Caerdydd"), ti?ng nao đ??c ghi tr??c la do nha c?m quy?n đ?a ph??ng quy?t đ?nh. ^[216] Trong th? k? XX, xu?t hi?n m?t s? c?ng đ?ng nh? noi cac ngon ng? khac nh? ti?ng Bengal va ti?ng Qu?ng đong, đay la k?t qu? c?a di c?.

Ton giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ton giao l?n nh?t t?i Wales la C? đ?c giao, 57,6% dan s? t? nh?n la tin đ? C? đ?c giao trong đi?u tra nhan kh?u n?m 2011. ^[217] Giao h?i Anh giao t?i Wales co 56.000 tin đ?, la giao phai đong đ?o nh?t. ^[218] Wales la m?t giao khu c?a C?ng đ?ng Anh giao, va la b? ph?n c?a Giao h?i Anh cho đ?n khi tach ra vao n?m 1920. Nha th? đ?c l?p đ?u tien t?i Wales đ??c William Wroth thanh l?p t?i Llanvaches vao n?m 1638. Giao h?i Tr??ng Lao Wales s?n sinh t? ph?c h?ng Giam Ly Wales trong th? k? XVIII va ly khai Giao h?i Anh vao n?m 1811. ^[219]

Giao phai đong đ?o th? nhi t?i Wales la Cong giao La Ma, ??c tinh co 43.000 tin đ?. ^[218] Cac ton giao phi C? đ?c co quy mo nh?, chi?m kho?ng 2,7% dan s?. ^[217] đi?u tra nhan kh?u n?m 2011 ghi nh?n 32,1% c? dan tuyen b? la khong ton giao, trong khi 7,6% khong tr? l?i. ^[217] Thanh b?o tr? c?a Wales la Thanh David , va Ngay Thanh David đ??c t? ch?c th??ng nien vao 1 thang 3. ^[220]

N?m 1904, di?n ra m?t cu?c ph?c h?ng ton giao kh?i đ?u thong qua truy?n ba phuc am c?a Evan Roberts, va ch?ng ki?n l??ng l?n c? dan c?i đ?o sang C? đ?c giao phi qu?c giao va Anh giao, th?nh tho?ng la toan th? c?ng đ?ng. ^[221] Phong cach thuy?t giao c?a Roberts tr? thanh b?n thi?t ch? cho cac th?c th? ton giao m?i nh? Ng? Tu?n va Tong đ?. ^[222]

H?i giao la ton giao phi C? đ?c l?n nh?t t?i Wales, co tren 24.000 (0,8%) đ??c ghi nh?n la ng??i H?i giao trong đi?u tra nhan kh?u n?m 2011. ^[217] Ph? 2 Glynrhondda t?i Cathays , Cardiff, đ??c th?a nh?n la co thanh đ??ng H?i giao đ?u tien t?i Anh Qu?c ^{[223] [224] [225]} Cac c?ng đ?ng ?n đ? giao va Sikh giao ch? y?u hi?n di?n trong cac thanh ph? mi?n nam Wales la Newport, Cardiff va Swansea, tin đ? Ph?t giao t?p trung nhi?u nh?t t?i h?t nong thon mi?n tay Ceredigion . ^[226] Do Thai giao la giao phai phi C? đ?c đ?u tien thi?t l?p t?i Wales, t? th?i La Ma, song đ?n n?m 2001 c?ng đ?ng nay suy gi?m con kho?ng 2.000 ng??i. ^[227]

V?n hoa [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales co ba di s?n th? gi?i UNESCO : Cac lau đai va t??ng thanh th?i vua Edward I t?i Gwynedd ; C?u mang Pontcysyllte ; va C?nh quan Cong nghi?p Blaenavon . ^[228]

Th?n tho?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tan d? th?n tho?i Celt b?n đ?a c?a ng??i Briton th?i ti?n C? đ?c giao đ??c l?u truy?n nh? truy?n kh?u, va co hinh th?c thay đ?i nhi?u, b?i cac cynfeirdd (cac nha th? ban đ?u). ^[229] M?t s? tac ph?m c?a h? t?n t?i trong cac b?n th?o ti?ng Wales trung đ?i xu?t hi?n lau sau đo, mang ten la: Sach đen Carmarthe va Sach Aneirin (đ?u trong th? k? XIII); Sach Taliesin va Sach tr?ng Rhydderch (đ?u trong th? k? XIV); va Sach đ? Hergest (kho?ng 1400). ^[229] Cac cau chuy?n v?n xuoi t? sach tr?ng va đ? đ??c g?i la Mabinogion , m?t tieu đ? do d?ch gi? đ?u tien la Charlotte Guest đ?t ra, va cac d?ch gi? sau c?ng s? d?ng. ^[230] Cac bai th? nh? Cad Goddeu (tr?n chi?n c?a cay c?i) va cac v?n b?n li?t ke theo tri nh? nh? Welsh Triads va Thirteen Treasures of the Island of Britain , c?ng ch?a cac ch?t li?u th?n tho?i. ^{[231] [232] [233]} Cac v?n b?n nay c?ng bao g?m hinh th?c s?m nh?t v? th?n tho?i Arthur va l?ch s? truy?n th?ng c?a đ?o Anh h?u La Ma. ^[229]

Cac ngu?n v?n hoa dan gian Wales khac bao g?m tai li?u l?ch s? b?ng ti?ng Latinh t? th? k? IX mang ten Historia Britonum va bien nien s? b?ng ti?ng Latinh mang ten Historia Regum Britanniae vao th? k? XII, c?ng nh? v?n h?c dan gian sau đo nh? The Welsh Fairy Book c?a W. Jenkyn Thomas. ^{[234] [235]}

V?n h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales co th? co m?t trong cac truy?n th?ng v?n h?c khong b? gian đo?n lau đ?i nh?t t?i chau Au. ^[236] Truy?n th?ng v?n h?c Wales co t? th? k? VI va co Geoffrey x? Monmouth va Gerald x? Wales , h? đ??c s? gia John Davies cho la n?m trong cac tac gia Latinh xu?t s?c nh?t th?i Trung C?. ^[236] Cac b? th? Wales đ?u tien c?a cac nha th? Taliesin va Aneirin khong con t?n t?i ? d?ng ban đ?u, ma la trong phien b?n th?i Trung C? va tr?i qua bi?n đ?i ngon ng? đang k?. ^[236] Th? cung tri th?c va ki?n th?c b?n đ?a Wales t?n t?i qua Th?i k? T?m t?i, sang th?i "th? c?a cac v??ng h?u" (Poets of the Princes, kho?ng 1100 ? 1280) r?i th?i "th? c?a gi?i than s?" (Poets of the Gentry, kho?ng 1350 ? 1650). ^[237] Trong giai đo?n nay, s?n sinh m?t trong cac thi nhan v? đ?i nh?t c?a Wales la Dafydd ap Gwilym . ^[238] Sau khi gi?i than s? b? Anh hoa, truy?n th?ng nay b? suy thoai. ^[237]

M?c du khong con cac nha th? chuyen nghi?p, song vi?c h?i nh?p c?a gi?i tinh hoa b?n đ?a vao m?t th? gi?i v?n hoa r?ng h?n giup đem l?i cac l?i ich v?n h?c khac. ^[239] Cac nha nhan h?c nh? William Salesbury va John Davies đem theo cac t? t??ng Ph?c H?ng t? cac đ?i h?c c?a Anh khi h? tr? v? Wales. ^[239] N?m 1588, William Morgan tr? thanh ng??i đ?u tien d?ch Kinh Thanh sang ti?ng Wales, t? b?n ti?ng Hy L?p va Hebrew. ^[239] T? th? k? XVI tr? đi, vi?c n?y n? th? th? t? do tr? thanh b??c phat tri?n quan tr?ng nh?t c?a th? Wales, song t? gi?a th? k? XVII m?t lo?t lu?t v?n tr?ng am t? Anh tr? nen r?t ph? bi?n. ^[239] đ?n th? k? XIX, vi?c sang tac m?t s? thi Wales tr? thanh đi?u am ?nh đ?i v?i cac nha v?n ti?ng Wales. ^[240] Tac ph?m t? giai đo?n nay phong phu v? s? l??ng song khong đ?ng đ?u v? ch?t l??ng. ^[241]

Cac b??c phat tri?n chinh c?a v?n h?c Wales th? k? XIX g?m co vi?c Charlotte Guest d?ch b? truy?n v?n xuoi Mabinogion v? th?n tho?i Celt c?a Wales sang ti?ng Anh. Trong n?m 1885, Rhys Lewis c?a Daniel Owen đ??c phat hanh, đ??c cho la ti?u thuy?t đ?u tien vi?t b?ng ti?ng Wales. Trong th? k? XX, di?n ra m?t b??c chuy?n đ?i quan tr?ng r?i xa kh?i v?n xuoi Wales th?i Victoria v?n khoa tr??ng va dai dong, Thomas Gwynn Jones d?n đ?u h??ng đi nay v?i tac ph?m Ymadawiad Arthur c?a ong vao n?m 1902. ^[240] S? gi?t choc trong cac chi?n hao th?i Th? chi?n I gay tac đ?ng sau s?c đ?n v?n h?c Wales b?ng m?t phong cach bi quan h?n c?a T. H. Parry-Williams va R. Williams Parry . ^[240] Qua trinh cong nghi?p hoa mi?n nam Wales c?ng gay ra nhi?u chuy?n đ?i h?n n?a v?i nh?ng ng??i nh? Rhydwen Williams , ong s? d?ng ch?t th? va lu?t v?n thon da Wales x?a c? song trong b?i c?nh cong nghi?p. Saunders Lewis chi ph?i giai đo?n gi?a hai th? chi?n, do cac quan đi?m chinh tr? c?ng nh? tac ph?m va l?i phe binh c?a ong. ^[240]

S? nghi?p c?a m?t s? nha v?n th?p nien 1930 ti?p t?c sau Th? chi?n II, nh? Gwyn Thomas , Vernon Watkins , va Dylan Thomas , tac ph?m n?i ti?ng nh?t c?a Dylan Thomas la k?ch truy?n thanh Under Milk Wood đ??c phat song l?n đ?u vao n?m 1954. Thomas la m?t trong cac nha v?n Wales đang chu y va n?i ti?ng nh?t trong th? k? XX va la m?t trong cac nha th? sang t?o nh?t trong th?i đ?i c?a ong. ^[242] Gwyn Thomas tr? thanh ti?ng noi c?a cac thung l?ng Wales Anh ng? v?i s? hai h??c trong cu?c s?ng ac nghi?t.

Thai đ? c?a th? h? nha v?n Wales Anh ng? th?i h?u chi?n v? Wales khac bi?t v?i th? h? tr??c, h? co c?m tinh h?n v?i ch? ngh?a dan t?c Wales va v?i ti?ng Wales. Chuy?n bi?n nay co th? lien quan đ?n nhi?t tinh dan t?c do Saunders Lewis phat đ?ng va s? soi n?i c?a tr??ng phai Bombing tren ban đ?o Lleyn vao n?m 1936, cung v?i m?t c?m giac kh?ng ho?ng do Th? chi?n. ^[243] V? th?, R. S. Thomas (1913?2000) la nhan v?t quan tr?ng nh?t trong su?t n?a sau c?a th? k? XX. Du ong "khong h?c ti?ng Wales cho đ?n n?m 30 tu?i va vi?t t?t c? cac bai th? c?a minh b?ng ti?ng Anh", ^[244] song ong mu?n ti?ng Wales đ??c đ?a thanh ngon ng? th? nh?t c?a Wales va chinh sach song ng? chinh th?c b? bai b?. Emyr Humphreys la m?t ti?u thuy?t gia l?n trong n?a sau th? k? XX, trong s? nghi?p c?a minh ong cho xu?t b?n tren 20 ti?u thuy?t, co n?i dung nghien c?u l?ch s? chinh tr? va v?n hoa c?a Wales trong th? k? XX. ^[245] Ti?u thuy?t gia khac th?i h?u chi?n la Raymond Williams , ong ti?p t?c truy?n th?ng vi?t t? quan đi?m t? khuynh v? c?nh t??ng cong nghi?p Wales trong ba tac ph?m " Border Country " (1960), "Second Generation" (1964), va "The Fight for Manod" (1979).

B?o tang va th? vi?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?o tang Qu?c gia Wales đ??c thanh l?p vao n?m 1907 va nay la m?t c? quan đ??c Chinh ph? Wales b?o tr?. B?o tang Qu?c gia Wales co b?y đ?a đi?m tren toan qu?c, trong đo co B?o tang Qu?c gia Cardiff , B?o tang L?ch s? Qu?c gia St Fagans va B?o tang Than đa Qu?c gia Big Pit . Thang 4 n?m 2001, cac đi?m tham quan g?n v?i B?o tang Qu?c gia đ??c vao c?a mi?n phi theo quy?t đ?nh c?a Qu?c h?i, đ?ng thai nay khi?n s? du khach t?ng 87,8% trong giai đo?n 2001-2002 len 1.430.428. ^[246]

Aberystwyth la đ?a đi?m đ?t Th? vi?n Qu?c gia Wales , c? quan nay l?u gi? m?t s? b? s?u t?p vao hang quan tr?ng nh?t t?i Wales, g?m co b? s?u t?p Sir John Williams va b? s?u t?p Lau đai Shirburn . ^[247] Ngoai cac b? s?u t?p in ?n, th? vi?n con l?u gi? cac b? s?u t?p ngh? thu?t quan tr?ng c?a Wales bao g?m cac tranh chan dung va ?nh, b?u thi?p, ap phich va cac b?n đ? c?a C?c đo đ?c đ?a hinh Anh Qu?c. ^[247]

Ngh? thu?t th? giac [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nhi?u tac ph?m ngh? thu?t Celt đ??c phat hi?n t?i Wales. ^[248] Vao s? k? Trung C?, C? đ?c giao Celt t?i Wales la b? ph?n c?a ngh? thu?t h?i đ?o tren qu?n đ?o Anh. M?t s? b?n th?o minh h?a t? Wales v?n t?n t?i, trong s? đo sach Phuc am Hereford va sach Phuc am Lichfield t? th? k? VIII la tr? danh nh?t. Sach thanh ca Ricemarch (nay ? Dublin ) nh?t đ?nh la t? Wales, đ??c lam t?i St Davids , va th? hi?n phong cach h?i đ?o mu?n v?i ?nh h??ng Viking b?t th??ng. ^{[249] [250]}

Nh?ng h?a s? Wales gi?i nh?t th? k? XVI-XVIII co xu h??ng đ?n n?i khac lam vi?c, nhi?u ng??i chuy?n đ?n Luan đon ho?c Y . Richard Wilson (1714?82) đ??c cho la h?a s? phong c?nh l?n đ?u tien c?a Anh Qu?c. M?c du ong co ti?ng h?n v?i quang c?nh Y, song ong c?ng v? m?t s? phong c?nh Wales. đ?n cu?i th? k? XVIII, tinh ph? bi?n c?a ngh? thu?t c?nh quan đ??c phat tri?n va xu?t hi?n khach hang trong cac đo th? l?n c?a Wales, cho phep nhi?u h?n h?a s? Wales ? l?i que h??ng. Cac h?a s? t? ben ngoai Wales c?ng b? thu hut đ?n v? c?nh quan Wales, đ?u tien la do Ph?c h?ng Celt . Khi đo la đ?u th? k? XIX, cac cu?c chi?n Napoleon ng?n h? ti?n hanh cac chuy?n l? hanh l?n đ?n chau Au l?c đ?a, do đo đ?n Wales đ??c cho la kh? d? h?n. ^{[251] [252]}

M?t đ?o lu?t vao n?m 1857 cho phep thanh l?p m?t s? tr??ng m? thu?t tren kh?p Anh Qu?c, va Tr??ng M? thu?t Cardiff m? c?a vao n?m 1865. Nh?ng ng??i t?t nghi?p v?n r?t th??ng hay r?i Wales đ? lam vi?c, song Betws-y-Coed tr? thanh m?t trung tam đ??c ?a thich đ?i v?i cac h?a s? va cac khu h?a s? c?a no giup hinh thanh Vi?n M? thu?t Hoang gia Cambria vao n?m 1881. ^[253] Nha đieu kh?c William Goscombe John t?o ra nhi?u tac ph?m cho cac ?y ban c?a Wales, song ong đ?nh c? t?i Luan đon. Christopher Williams co ch? đ? h?u h?t la v? Wales, song ong c?ng đ?t c? s? t?i Luan đon. Thomas E. Stephens va Andrew Vicari co đ??c s? nghi?p thanh cong v? chan dung l?n l??t t?i Hoa K? va Phap. ^{[254] [255]}

Nhi?u h?a s? Wales b? thu hut v? cac th? đo m? thu?t c?a chau Au. Augustus John va ch? gai ong la Gwen John s?ng ch? y?u t?i Luan đon va Paris. Tuy nhien, co nh?ng h?a s? phong c?nh nh? Kyffin Williams va Peter Prendergast s?ng h?u h?t cu?c đ?i t?i Wales, trong khi v?n ch?m đ?n th? gi?i m? thu?t r?ng h?n. Ceri Richards r?t v??ng b?n v?i b?i c?nh m? thu?t Wales v?i t? cach m?t giao vien t?i Cardiff va th?m chi la sau khi chuy?n đ?n Luan đon. Nhi?u h?a s? l?i chuy?n đ?n Wales, nh? Eric Gill , David Jones hay nha đieu kh?c Jonah Jones . The Kardomah Gang la m?t nhom tri th?c t?p trung quanh cac ngh? s? Dylan Thomas va Vernon Watkins t?i Swansea, c?ng nh? Alfred Janes . ^[256]

Mi?n nam Wales co m?t s? x??ng g?m tr? danh, m?t trong s? cac đ?a đi?m quan tr?ng đ?u tien la x??ng g?m Ewenny t?i Bridgend , n?i b?t đ?u s?n xu?t đ? đ?t nung vao th? k? XVII. ^[257] Trong th? k? XVIII va XIX, do co cac ph??ng th?c khoa h?c ti?n b? cao h?n, cac đ? g?m tinh t? h?n đ??c s?n xu?t t?i x??ng g?m Cambrian (1764?1870, con g?i la "x??ng g?m Swansea") va sau đo la x??ng g?m Nantgarw g?n Cardiff, ho?t đ?ng t? 1813 đ?n 1822 đ? s?n xu?t đ? s? tinh x?o va sau đo la đ? g?m th?c d?ng cho đ?n n?m 1920. ^[257]

Bi?u tr?ng qu?c gia [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Qu?c k? Wales k?t h?p bi?u tr?ng r?ng đ? c?a V??ng t? Cadwalader cung cac mau l?c va tr?ng c?a tri?u đ?i Tudor . ^[258] No đ??c Henry VII s? d?ng trong tr?n Bosworth n?m 1485, sau đo đ??c treo tren Nha th? chinh toa Thanh Paul . ^[258] R?ng đ? sau đo đ??c them vao phu hi?u hoang gia Tudor đ? bi?u th? ngu?n g?c Wales c?a h?. No đ??c chinh th?c cong nh?n la qu?c k? Wales vao n?m 1959. ^[259]

Th?y tien va t?i tay c?ng la cac bi?u tr?ng c?a Wales. Ngu?n g?c c?a t?i tay co th? truy đ?n th? k? XVI, trong khi th?y tien tr? nen ph? bi?n trong th? k? XIX, do đ??c David Lloyd-George khuy?n khich. ^[260] đi?u nay đ??c quy cho la nh?m l?n (ho?c lien t??ng) gi?a vi?c ten g?i trong ti?ng Wales c?a t?i tay la cenhinen con th?y tien la cenhinen Bedr . ^[110] M?t bao cao vao n?m 1916 ?u tien cho t?i tay, loai nay xu?t hi?n tren đ?ng xu b?ng Anh. ^[260]

Phu hi?u c?a Than v??ng Wales th?nh tho?ng c?ng đ??c s? d?ng đ? t??ng tr?ng cho Wales. Huy hi?u đ??c g?i la long v? c?a Than v??ng Wales, g?m co ba long v? tr?ng xu?t hi?n t? m?t m? mi?n mau vang. M?t d?i b?ng ben d??i m? mi?n mang kh?u hi?u ti?ng đ?c Ich dien (ta ph?ng s?). M?t s? đ?i tuy?n đ?i di?n cho Wales s? d?ng huy hi?u nay, ho?c m?t phien b?n cach đi?u hoa c?a no. Than v??ng Wales tuyen b? r?ng ch? co ong m?i co quy?n s? d?ng bi?u tr?ng nay. ^[261]

" Hen Wlad fy Nhadau " (M?nh đ?t t? tien) la qu?c ca c?a Wales, no đ??c ch?i trong cac s? ki?n nh? thi đ?u bong đa hay rugby co đ?i tuy?n Wales tham gia, c?ng nh? khi khai m?c Qu?c h?i Wales va cac d?p chinh th?c khac. ^{[262] [263]} " God Save the Queen " la qu?c ca c?a Anh Qu?c, no đoi khi đ??c ch?i cung v?i Hen Wlad fy Nhadau trong cac s? ki?n chinh th?c co lien h? đ?n hoang gia. ^[264]

Th? thao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tren 50 th? ch? qu?n ly c?p qu?c gia đi?u hanh va t? ch?c cac mon th? thao c?a h? t?i Wales. ^[265] H?u h?t trong s? đo lien quan đ?n l?a ch?n, t? ch?c va qu?n ly cac ca nhan ho?c đ?i tuy?n đ?i di?n cho qu?c gia trong cac s? ki?n qu?c t? ho?c thi đ?u v?i qu?c gia khac. Wales t?ng co đ?i di?n trong cac s? ki?n th? thao th? gi?i l?n nh? Gi?i vo đ?ch bong đa th? gi?i , gi?i vo đ?ch rugby th? gi?i , gi?i vo đ?ch rugby union th? gi?i , va đ?i h?i th? thao Th?nh v??ng chung . T?i Th? v?n h?i , cac v?n đ?ng vien Wales thi đ?u trong đ?i tuy?n Anh Qu?c. Bong đa va Bong b?u d?c la nh?ng mon th? thao ph? bi?n trong qu?n chung ? Wales

Du bong đa co truy?n th?ng la mon th? thao ph? bi?n h?n t?i mi?n b?c Wales , song rugby union đ??c nhin nh?n la m?t bi?u tr?ng cho b?n s?c Wales va bi?u th? y th?c dan t?c. ^[266] đ?i tuy?n rugby union qu?c gia Wales tham d? gi?i vo đ?ch sau qu?c gia th??ng nien va c?ng thi đ?u t?i m?i gi?i vo đ?ch rugby th? gi?i (tinh đ?n nay), va đ?ng cai mua gi?i n?m 1999. Wales co gi?i bong đa rieng, đo la gi?i Ngo?i h?ng Wales kh?i đ?u t? n?m 1992. ^[267] Do nguyen nhan l?ch s?, sau cau l?c b? bong đa c?a Wales thi đ?u trong h? th?ng gi?i c?a Anh : Cardiff City , Swansea City , Newport County , Wrexham , Colwyn Bay va Merthyr Town . ^[268] Cac c?u th? bong đa n?i ti?ng c?a Wales theo th?i gian g?m co John Charles , John Toshack , Ian Rush , Ryan Giggs va Gareth Bale . ^[269]

Trong cricket qu?c t?, Wales va Anh t?o thanh m?t đ?i tuy?n đ?i di?n duy nh?t, do ?y ban criket Anh va Wales qu?n ly, va đ??c g?i la đ?i tuy?n cricket Anh . ^[270] Th?nh tho?ng, m?t đ?i tuy?n Wales rieng bi?t thi đ?u h?n ch?. Cau l?c b? cricket Glamorgan County la đ?i di?n duy nh?t c?a Wales tham gia gi?i vo đ?ch c?p h?t Anh va Wales. ^[271]

Wales s?n sinh m?t s? v?n đ?ng vien đ?ng c?p th? gi?i nh? cac c? th? snooker Ray Reardon , Terry Griffiths , Mark Williams va Matthew Stevens . ^[272] Cac v?n đ?ng vien đi?n kinh ghi d?u ?n qu?c t? g?m co v?n đ?ng vien v??t rao Colin Jackson , la ng??i t?ng gi? k? l?c th? gi?i va gianh huy ch??ng th? v?n h?i. ^[273] Tay đua xe đ?p Nicole Cooke t?ng gianh huy ch??ng vang t?i đ?i h?i th? thao Th?nh v??ng chung, Th? v?n h?i va gi?i vo đ?ch th? gi?i. ^[274] Wales c?ng co cac vo s? quy?n Anh đ?ng c?p th? gi?i: Joe Calzaghe t?ng gianh m?t s? ch?c vo đ?ch h?ng sieu-trung. ^[275] Cac vo s? t?ng vo đ?ch th? gi?i khac la Enzo Maccarinelli, Freddie Welsh, Howard Winstone, Percy Jones, Jimmy Wilde, Steve Robinson va Robbie Regan. ^[276] Wales t?ng đ?ng cai m?t s? s? ki?n th? thao qu?c t?, ^[277] trong đo co đ?i h?i Th? thao đ? qu?c va Th?nh v??ng chung Anh 1958, ^[278] gi?i vo đ?ch Rugby th? gi?i 1999 va gi?i Ryder Cup 2010. ^[277]

Truy?n thong [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Toan b? phat song truy?n hinh t?i Wales s? d?ng k? thu?t s?. Tr?m phat song analog cu?i cung ng?ng phat song vao thang 4 n?m 2010, va Wales tr? thanh qu?c gia truy?n hinh k? thu?t s? đ?u tien c?a Anh Qu?c. ^[279] Cardiff la tr? s? s?n xu?t truy?n hinh c?a Wales. BBC Cymru Wales la đai qu?c gia. ^[280] đai nay co tr? s? t?i Cardiff, s?n xu?t cac ch??ng trinh truy?n hinh b?ng ti?ng Anh va ti?ng Wales đ?nh h??ng v? Wales cho cac kenh BBC ONE Wales , BBC TWO Wales va S4C . ^[281] BBC Cymru Wales c?ng s?n xu?t cac ch??ng trinh nh? Life on Mars , Doctor Who va Torchwood , đ??c trinh chi?u toan c?u. ^{[280] [282]} ITV la đai th??ng m?i l?n c?a Anh Qu?c, h? co m?t d?ch v? đ?nh h??ng đ?n Wales v?i nhan la ITV Wales, co tr??ng quay đ?t t?i Culverhouse Cross, Cardiff. ^[283] S4C co tr? s? t?i Cardiff, phat song l?n đ?u vao n?m 1982, trong gi? cao đi?m kenh nay h?u h?t phat b?ng ti?ng Wales, song vao cac th?i đi?m khac no chia s? n?i dung ti?ng Anh v?i Channel 4 . T? khi chuy?n đ?i k? thu?t s?, kenh ch? phat song b?ng ti?ng Wales. BBC Cymru Wales cung c?p cho S4C m??i ti?ng ch??ng trinh m?i tu?n. S?n ph?m con l?i đ??c ?y quy?n cho ITV va cac nha s?n xu?t đ?c l?p. ^[284]

BBC Cymru Wales la đai phat thanh qu?c gia duy nh?t c?a Wales. BBC Radio Wales la d?ch v? phat thanh ti?ng Anh c?a h?, phat song kh?p Wales b?ng ti?ng Anh. BBC Radio Cymru la d?ch v? phat thanh ti?ng Wales c?a h?, phat song kh?p Wales b?ng ti?ng Wales. ^[280] M?t s? đai phat thanh đ?c l?p phat song đ?n cac khu v?c c?a Wales, ch? y?u la b?ng ti?ng Anh. M?t s? đai phat thanh khu v?c phat b?ng ti?ng Wales. ^[285]

H?u h?t cac bao ban t?i Wales la bao phat hanh toan Anh Qu?c, trong khi t?i Scotland co nhi?u bao đ?i sang ten g?i th? hi?n co n?n t?ng Scotland. Western Mail la nh?t bao qu?c gia duy nh?t c?a Wales. ^[286] Cac nh?t bao khu v?c co n?n t?ng t?i Wales g?m: Daily Post (bao ph? mi?n b?c Wales); South Wales Evening Post (Swansea); South Wales Echo (Cardiff); va South Wales Argus (Newport). ^[286] Y Cymro la m?t bao ti?ng Wales, no phat hanh hang tu?n. ^[287] Wales on Sunday la bao ch? nh?t ti?ng Wales duy nh?t bao ph? toan b? Wales. ^[288]

H?i đ?ng Sach Wales (WBC) la c? c?u đ??c Chinh ph? Wales tai tr?, co nhi?m v? thuc đ?y v?n h?c Wales. ^[289] WBC cung c?p tr? c?p xu?t b?n cho cac xu?t b?n ph?m ti?ng Anh va ti?ng Wales đ? tieu chu?n. ^[290] Kho?ng 600?650 sach đ??c xu?t b?n m?i n?m t? hang ch?c nha xu?t b?n Wales. ^{[291] [292]} Cac nha xu?t b?n l?n t?i Wales g?m Gomer Press, Gwasg Carreg Gwalch, Honno, University of Wales Press va Y Lolfa. ^[291]

Cac t?p chi xu?t b?n b?ng ti?ng Wales va ti?ng Anh bao ph? cac ch? đ? t?ng th? va chuyen bi?t. Cambria la m?t t?p chi chuyen nganh t?i Wales phat hanh hai thang m?t b?n, co ng??i đ?t mua t?i nhi?u qu?c gia. ^[293] Cac t?p chi ti?ng Anh phat hanh m?i quy co Planet va Poetry Wales . ^{[294] [295]} Cac t?p chi ti?ng Wales bao g?m Golwg (hang tu?n) va Barn (hang thang). ^[287] Trong s? t?p chi chuyen nganh, Y Wawr đ??c t? ch?c n? gi?i qu?c gia Merched y Wawr phat hanh m?i quy. ^[287] Y Traethodydd la m?t xu?t b?n ph?m theo quy do Giao h?i Tr??ng Lao Wales phat hanh, xu?t hi?n l?n đ?u vao n?m 1845; la xu?t b?n ph?m Wales lau n?m nh?t v?n con đ??c in. ^[287]

?m th?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Kho?ng 78% di?n tich lanh th? c?a Wales đ??c s? d?ng cho nong nghi?p. ^[296] Tuy nhien, Wales co r?t it đ?t canh tac, đ?i đa s? đ?t đai la cac đ?ng c? ch?n th? gia suc nh? c?u va bo. M?c du bo th?t va bo s?a đ??c nuoi nhi?u, đ?c bi?t la t?i Carmarthenshire va Pembrokeshire, song Wales n?i ti?ng h?n v? ch?n nuoi c?u va do đo th?t c?u theo truy?n th?ng co lien h? v?i cach th?c n?u n??ng c?a Wales.

Cac mon ?n truy?n th?ng g?m co laverbread (lam t? laver ( Porphyra umbilicalis ), m?t lo?i rong bi?n); bara brith (banh mi qu?); cawl (th?t c?u ninh); cawl cennin (sup t?i tay); banh ng?t Wales ; va th?t c?u Wales . So n?a th?nh tho?ng gi? vai tro la b?a sang truy?n th?ng cung v?i th?t xong khoi va laverbread. ^[297]

M?c du Wales co th?c ph?m truy?n th?ng rieng, song h? h?p thu nhi?u đ?c đi?m ?m th?c Anh, đ? ?n Wales nay đ??c b? sung t? ?n đ? , Trung Qu?c va Hoa K? . ^[298] Ga tikka masala la mon ?n đ??c ?a thich t?i Wales con hamburger va cac mon t?m b?t chien Trung Qu?c c?ng ban ch?y. ^[298]

Am nh?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Wales th??ng đ??c g?i la "vung đ?t ti?ng hat", ^[299] va n?i ti?ng v?i cac ngh? s? đan h?c, h?p x??ng nam, va ngh? s? di?n đ?n. L? h?i thi ca chinh t?i Wales la National Eisteddfod đ??c t? ch?c th??ng nien. Llangollen International Eisteddfod ph?ng theo National Eisteddfod song t?o c? h?i cho cac ca s? va nh?c s? th? gi?i trinh di?n. Am nh?c va v? đ?o truy?n th?ng t?i Wales đ??c nhi?u h?i đoan h? tr?.

Cac nh?c c? truy?n th?ng c?a Wales g?m co telyn deires ( đan h?c ba ), v? c?m , crwth , pibgorn (?ng sao s?ng) va cac nh?c c? khac. ^{[300] [301] [302] [303]}

Dan nh?c giao h??ng qu?c gia BBC Wales trinh di?n t?i Wales va qu?c t?. đoan opera qu?c gia Wales co c? s? t?i Trung tam Thien nien k? Wales , trong khi Dan nh?c giao h??ng thanh nien qu?c gia Wales đi đ?u v? mo hinh nay tren th? gi?i. ^[304]

Wales co truy?n th?ng s?n sinh cac ca s? n?i danh, nh? Tom Jones , Bonnie Tyler , Dame Shirley Bassey , Duffy . Cac ban nh?c n?i ti?ng xu?t than t? Wales co Badfinger trong th?p nien 1960, Man va Budgie trong th?p nien 1970 va the Alarm trong th?p nien 1980. Nhi?u nhom n?i b?t trong th?p nien 1990, đi đ?u la Manic Street Preachers , ti?p theo la Stereophonics va Feeder ; n?i ti?ng trong giai đo?n nay co Catatonia , Super Furry Animals , va Gorky's Zygotic Mynci . Cac ban nh?c Wales thanh cong g?n đay g?m Lostprophets , Bullet for My Valentine , Funeral for a Friend va Kids in Glass Houses . San kh?u am nh?c truy?n th?ng va dan gian Wales đang h?i sinh v?i Carreg Lafar , Fernhill , Sian James va the Hennessys .

Nhi?u đ?i h?p x??ng nam n?i b?t trong th? k? XIX va ti?p t?c cho đ?n nay. Ban đ?u cac đ?i h?p x??ng nay đ??c hinh thanh v?i t? cach la đ?i nam cao va nam tr?m c?a đ?i h?p x??ng nha th?, va đi theo cac bai thanh ca th? t?c ph? bi?n hang ngay. ^[305] Nhi?u đ?i h?p x??ng l?ch s? t?n t?i cho đ?n ngay nay, h? hat h?n h?p cac bai truy?n th?ng va th?nh hanh. ^[305]

K?ch [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac v? k?ch Wales c? nh?t con t?n t?i la hai v? k?ch th?n bi th?i Trung C? Y Tri Brenin o Gwlen ("ba qu?c v??ng t? Koln ") va Y Dioddefaint a'r Atgyfodiad ("kh? hinh va ph?c sinh"). ^[307] M?t truy?n th?ng san kh?u Wales đ??c cong nh?n n?i len trong th? k? XVIII, d??i d?ng ti?t m?c chuy?n ti?p, trinh di?n trong h?i ch? va ch? th??ng. ^[308] Cac đo th? l?n t?i Wales b?t đ?u xay d?ng cac nha hat trong th? k? XVIII, va thu hut nh?ng ng??i nh? James Sheridan Knowles va William Charles Macready đ?n Wales. Cung v?i cac nha hat, con co cac cong ty l?u đ?ng trong cac h?i ch?, song t? n?m 1912 h?u h?t cac nha hat l?u đ?ng ?n đ?nh hoa, mua nha hat đ? trinh di?n.

K?ch phat tri?n m?nh vao đ?u th? k? XX, song Wales th?t b?i trong vi?c cho ra đ?i m?t cong ty san kh?u qu?c gia. Sau Th? chi?n II, s? l??ng cac cong ty nghi?p d? t?n t?i t? tr??c đ?i chi?n gi?m đ?n hai ph?n ba. ^[309] C?nh tranh gia t?ng t? truy?n hinh trong th?p nien 1950 va 1960 d?n đ?n nhu c?u tinh chuyen nghi?p l?n h?n trong san kh?u. ^[309] Do đo, cac v? k?ch c?a Emlyn Williams va Alun Owen va nh?ng ng??i khac đ??c dan d?ng, trong khi cac di?n vien Wales nh? Richard Burton , Rachel Roberts, Donald Houston va Stanley Baker kh?ng đ?nh b?n than la nh?ng ngh? s? tai n?ng. ^[309] Anthony Hopkins đong vai chinh trong cac phim c?a Hollywood . John Rhys-Davies c?ng la m?t di?n vien n?i ti?ng, đong vai Gimli trong Chua t? nh?ng chi?c nh?n va Sallah trong Indiana Jones . Cac di?n vien Wales khac v??n sang b? kia đ?i Tay D??ng trong th?i gian g?n đay la: Ioan Gruffudd ; Rhys Ifans ; Matthew Rhys ; Michael Sheen ; va Catherine Zeta-Jones . ^[310] Wales c?ng s?n sinh cac di?n vien hai k?ch n?i ti?ng nh? Tommy Cooper, Terry Jones, Harry Secombe, Rhod Gilbert va Paul Whitehouse. ^[311]

V? đ?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nh?y mua la m?t thu tieu khi?n ph? bi?n t?i Wales; cac v? đ?o truy?n th?ng g?m v? đ?o dan gian va clog. đ? c?p s?m nh?t v? v? đ?o t?i Wales la trong m?t ghi chep vao th? k? XII c?a Giraldus Cambrensis, song đ?n th? k? XIX đi?u nh?y truy?n th?ng g?n nh? bi?n m?t; đi?u nay đ??c cho la do ?nh h??ng c?a nh?ng ng??i phi giao đi?u ("Nonconformist") va đ?c tin c?a h? r?ng b?t k? tro tieu khi?n th? xac nao c?ng vo ngh?a va qu? quai, đ?c bi?t la nh?y h?n h?p. ^[312] Cac v? đi?u c? nay đ??c truy?n kh?u l?i, va g?n nh? đ??c m?t tay Lois Blake (1890?1974) gi?i c?u, ong ghi l?i chung v?i c? b??c va nh?c. ^[312] T??ng t?, v? đ?o clog đ??c b?o t?n va phat tri?n b?i nh?ng ng??i nh? Howel Wood (1882?1967). ^[313] V? đ?o Clog th?i x?a la m?t ngh? thu?t do nam gi?i chi ph?i, song nay la ph?n ph? bi?n trong l? h?i Wales. ^[313]

H?i v? đ?o dan gian Wales đ??c thanh l?p vao n?m 1949; ^[313] h? h? tr? m?t m?ng l??i cac đ?i v? đ?o nghi?p d? qu?c gia va phat cac cong c? h? tr?. V? đ?o đ??ng đ?i phat tri?n t?i Cardiff trong th?p nien 1970; m?t trong cac cong ty đ?u tien la Moving Being t? Luan đon đ?n Cardiff vao n?m 1973. ^[313] Cu?i cung, no tr? thanh Cong ty V? đ?o Qu?c gia Wales, nay ? trong Trung tam Thien nien k? Wales. ^[314]

L? h?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cung v?i nhi?u l? h?i ton giao truy?n th?ng c?a Anh Qu?c nh? Ph?c sinh va Giang sinh, Wales co cac ngay l? đ?c đao c?a minh. L? Mabsant co t? lau, khi cac giao x? đ?a ph??ng c? hanh tan d??ng thanh b?o tr? t?i nha th? c?a h?. ^[315] L? nay m?t đi trong th? k? XIX, b? thay th? b?ng ngay Thanh David, t? ch?c vao 1 thang 3 tren kh?p Wales va nh?ng ng??i Wales h?i ngo?i.

T??ng ni?m v? thanh b?o tr? c?a h?u ngh? va tinh ai đ??c g?i la Dydd Santes Dwynwen, g?n đay no ngay cang ph? bi?n. L? đ??c t? ch?c vao ngay 25 thang 1 theo cach th?c t??ng t? nh? l? Tinh nhan: trao đ?i thi?p va t? ch?c cac b?a ti?c va hoa nh?c. ^[316]

Calan Gaeaf đ??c cho la lien h? v?i sieu nhien va ng??i ch?t, đ??c c? hanh vao ngay 1 thang 11 (ngay Cac thanh). Tuy nhien, no ph?n l?n b? thay th? b?ng Hallowe'en. Cac l? h?i khac g?m co Calan Mai (qu?c t? lao đ?ng), l? kh?i đ?u mua he; Calan Awst (ngay h?i mua); va G?yl Fair y Canhwyllau (l? dang Chua vao đ?n thanh). ^[317]

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th? m?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Census 2001, 200 Years of the Census in... Wales (2001)
• Davies, John (1994). A History of Wales . Luan đon: Penguin. ISBN   0-14-014581-8 .
• Davies, John; Jenkins, Nigel ; Baines, Menna; Lynch, Peredur I. bien t?p (2008). The Welsh Academy Encyclopaedia of Wales . Cardiff: University of Wales Press. ISBN   978-0-7083-1953-6 . |title= tr?ng hay b? thi?u ( tr? giup )

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tim hi?u them v? Wales t?i cac d? an lien quan
	T? đi?n t? Wiktionary
	T?p tin ph??ng ti?n t? Commons
	Tin t?c t? Wikinews
	Danh ngon t? Wikiquote
	V?n ki?n t? Wikisource
	C?m nang du l?ch guide t? Wikivoyage
	Tai nguyen h?c t?p t? Wikiversity

• Chinh ph? Wales L?u tr? 2008-08-20 t?i Wayback Machine
• Qu?c h?i Wales
• Phap lu?t Wales tr?c tuy?n, Tr??ng Lu?t Cardiff
• BBC Wales
• D? li?u đ?a ly lien quan đ?n Wales t?i OpenStreetMap
• Wales tren DMOZ
• VisitWales.com H??ng d?n qu?c t? chinh th?c v? tham quan t?i Wales.
• VisitWales.co.uk H??ng d?n chinh th?c c?a Anh Qu?c v? tham quan t?i Wales.
• Wales ? Official Gateway to Wales
• Gathering the Jewels ? Welsh Heritage and Culture
• Photographs of Wales tren Geograph Britain and Ireland