Ten artykuł dotyczy pa?stwa w Europie. Zobacz te?: inne znaczenia tego słowa .

Republika Finlandii

Suomen tasavalta ( fi?. )
Republiken Finland ( szw. )

Flaga Herb
Hymn : Maamme ( Nasz kraju )
Konstytucja	Konstytucja Finlandii
J?zyk urz?dowy	fi?ski , szwedzki
Stolica	Helsinki
Ustroj polityczny	demokratyczny
Typ pa?stwa	republika ( system parlamentarno-gabinetowy )
Głowa pa?stwa	prezydent Alexander Stubb
Szef rz?du	premier Petteri Orpo
Powierzchnia  ? całkowita  ? wody ?rodl?dowe	338 145 [a] km² 33 672 km² (9,96%)
Liczba ludno?ci (2021)  ? całkowita   ?  g?sto?? zaludnienia	5 531 000 [1] 16 osob/km²
PKB (2023)  ? całkowite   ? na osob?	301,67 mld [1] USD 54 351 [1] USD
PKB ( PSN ) (2023)  ? całkowite   ? na osob?	338 mld [1] dolarow mi?dzynar. 60 897 [1] dolarow mi?dzynar.
Waluta	1 euro = 100 eurocentow (EUR, €)
Niepodległo??  - ogłoszona  - uznana	od Rosji 6 grudnia 1917 4 stycznia 1918
Religia dominuj?ca	luteranizm
Strefa czasowa	UTC +2 ? zima UTC +3 ? lato
Kod ISO 3166	FI
Domena internetowa	.fi
Kod samochodowy	FIN (wcze?niej SF)
Kod samolotowy	OH
Kod telefoniczny	+358
Terytoria autonomiczne	Wyspy Alandzkie
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodro?ach
Wiadomo?ci w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku

Finlandia , Republika Finlandii ( fi?.   Suomi, Suomen tasavalta ; szw.   Finland, Republiken Finland ) ? pa?stwo unitarne w Europie Połnocnej , b?d?ce republik? . Graniczy od zachodu ze Szwecj? , od połnocy z Norwegi? i od wschodu z Rosj? . Od zachodu i południa ma ponadto dost?p do Morza Bałtyckiego i do Zatoki Fi?skiej . Zaliczana do krajow nordyckich . Jej stolic? s? Helsinki , ktore wraz z miastami Espoo i Vantaa tworz? obszar metropolitalny ; kolejnym najwi?kszym obszarem miejskim jest Tampere , poło?one około 180 kilometrow na połnoc od Helsinek.

Niepodległa Finlandia powstała w 1917, po upadku caratu w Imperium Rosyjskim . Wcze?niej była pod obcym panowaniem ? szwedzkim od ?redniowiecza do roku 1809, a nast?pnie ponad 100 lat pod panowaniem rosyjskim jako autonomiczne Wielkie Ksi?stwo Finlandii ^[2] .

Członek licznych organizacji mi?dzynarodowych , mi?dzy innymi ONZ , Rady Europy , OBWE , OECD , Unii Europejskiej oraz NATO .

Geografia [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Geografia Finlandii .

Wi?kszo?? powierzchni kraju stanowi? niziny z młod? rze?b? polodowcow?. Naturalne zachodnie i południowe granice Finlandii wyznaczaj? Zatoka Botnicka i Zatoka Fi?ska , pomi?dzy ktorymi rozci?ga si? poprzecinane ci?gami wzniesie? morenowych Pojezierze Fi?skie zło?one z około 55 tys. jezior. Jeziora zajmuj? 18,8 tys. km², bardzo liczne s? bagna i torfowiska . W ?rodkowej cz??ci kraju ukształtowanie terenu ma cechy południowych pojezierzy i le??cych na połnoc wy?yn . Na połnoc od Koła Podbiegunowego rozci?ga si? Laponia Fi?ska , ktora stanowi przedgorze Gor Skandynawskich . Linia wybrze?a szkierowego , jest silnie rozwini?ta, z du?? liczb? małych wysepek .

Powierzchnia:

• l?d : 304 473 km²
• woda : 33 672 km²
• całkowita: 338 145 km²

Długo?? granicy l?dowej :

• Rosja : 1313 km
• Szwecja : 586 km
• Norwegia : 729 km
• całkowita: 2628 km

Długo?? wybrze?a :

• całkowita: 1250 km
  • Najwy?szy punkt: Haltiatunturi ? 1328 m n.p.m.
  • Najni?szy punkt: Morze Bałtyckie ? 0 m n.p.m.
  • Najdłu?sza rzeka: Kemijoki ? 550 km
  • Najwi?ksze jezioro: Saimaa ? 1377 km²
  • Powierzchnia lasow: 69%

Jeziora [ edytuj | edytuj kod ]

Poni?sza lista przedstawia 10 najwi?kszych jezior Finlandii:

Jezioro	Powierzchnia [km²]	Maks. gł?boko?? [m]	Obj?to?? [km³]
Saimaa (75,7 m n.p.m.)	1377,05	84,0	36,0
Paijanne (78,3 m)	1080,63	95,3	18,1
Inari (118,7 m)	1040,28	91,9	15,9
Pielinen (93,7 m)	894,21	93,7	8,5
Oulujarvi	887,09	38,0	6,0
Pihlajavesi	712,59	75,7	8,08
Orivesi	601,30	75,9	?
Haukivesi	562,31	75,8	?
Keitele	493,59	99,5	3,4
Kallavesi	472,76	82,0	?

W całym kraju wyst?puje 187 888 jezior ^[3] , ktore maj? powierzchni? wi?ksz? ni? 500 m².

Klimat [ edytuj | edytuj kod ]

Południowa cz??? Finlandii le?y w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego przej?ciowego. Natomiast połnoc (w tym Fi?ska Laponia ) jest w zakresie klimatu okołobiegunowego subpolarnego. ?rednie temperatury lipca na południu wynosz? od +17 do +18 °C i od +14 do +15 °C na połnocy (w najchłodniejszym miejscu pod Kilpisjarvi +12 °C). W styczniu ?rednie temperatury wynosz? ?2 °C na Wyspach Alandzkich, ?4 °C na południowym wybrze?u, w ?rodkowej cz??ci kraju od ?8 do ?10 °C i ?14 °C na połnocy. Długo?? okresu wegetacyjnego na południu wynosi 185?200 dni, na połnocy 120. Najwy?sz? temperatur? zanotowano w 1914 roku w Liperi, koło Joensuu i wynosiła ona +37,2 °C. Nieoficjalnie najni?sza temperatura wyst?piła w Kaaresuvanto (?54 °C). Okres zimowy wyst?puje zwykle od połowy grudnia do ko?ca marca na Wyspach Alandzkich, od ko?ca listopada do ko?ca marca na południowym wybrze?u, od połowy listopada do połowy kwietnia w ?rodkowej Finlandii i od ko?ca pa?dziernika do ko?ca kwietnia na połnocy. Liczba dni w roku z temperatur? powy?ej +25 °C waha si? od 20-25 na południu do 5-7 na połnocy (w gorskiej stacji Kilpisjarvi takie temperatury wyst?puj? ?rednio raz na 2 lata). Najwi?cej, tj. 48 takich dni zanotowano w mie?cie Kouvola w 2010 roku. Temperatury powy?ej +30 °C zdarzaj? si? rzadko i nie wyst?puj? co roku. Najwi?ksz? ich liczb? zaobserwowano w 2010 roku w Lappeenrancie (14 dni). Okres bez przymrozkow trwa od ko?ca kwietnia do połowy pa?dziernika na Wyspach Alandzkich, na południu kraju od pocz?tku maja do ko?ca wrze?nia, na połnocy od pocz?tku czerwca do ko?ca sierpnia, cho? sporadycznie przymrozki mog? wyst?powa? tak?e w lipcu. ?rednie roczne opady w Helsinkach wynosz? 650 mm, a najwi?ksze ich nat??enie przypada na sierpie?. Na połnocy suma opadow wynosi 500 mm.

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Historia Finlandii .

Kalendarium [ edytuj | edytuj kod ]

I wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 98 r. n.e. ? rzymski historyk Tacyt napisał o ?Fenni” , ludziach połnocy. Była to pierwsza pisemna wzmianka o Lapo?czykach.

IX wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• Fi?skie plemiona Suomi, Hame i Karelow tworz? zwi?zki przedpa?stwowe.

XII-XIII wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 1155 ? Krol szwedzki Eryk IX i angielski biskup Henryk z Uppsali poprowadzili pierwsz? wypraw? krzy?ow? do Finlandii, ktora ko?czy si? ?mierci? biskupa.
• 1249 ? szwedzki hrabia Birger prowadził drug? wypraw? krzy?ow?, od ktorej rozpoczyna si? stopniowy podboj ziem fi?skich przez Szwedow.
• 1280 ? rozpocz?cie budowy Katedry w Turku ( szw. Abo).
• Koniec wieku XIII ? budowa szwedzkich umocnie? w Turku, Hame i Viipuri .

XIV wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• Pocz?tek wieku XIV ? pierwsi fi?scy studenci zostali zapisani na Uniwersytet Paryski .
• 1323 ? pokoj w Pahkinasaari, podzielił Finlandi? mi?dzy Szwecj? i Nowogrod .
• 1362 ? Finowie zostali dopuszczeni do wyboru krola Szwecji.
• 1397 ? Krolestwa Danii , Szwecji i Norwegii poł?czyły si? w Unii Kalmarskiej .

XV wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 1475 ? szwedzki arystokrata Erik Axelsson Tott zało?ył zamek Olavinlinna we wschodniej Finlandii, w pobli?u Savo .
• 1493 ? pierwsza wzmianka o Finlandii na drukowanej mapie Europy autorstwa Niemca Hartmanna Schedla : ? Liber Chronicarum ” .

XVI wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 1523 ? koniec Unii Kalmarskiej, Gustaw I Waza został krolem Szwecji.
• 1527 ? ludno?? Finlandii przyj?ła protestantyzm .
• 1543 ? biskup Mikael Agricola napisał Abckiria, pierwsz? ksi?g? fi?skoj?zyczn?.

XVII wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 1617 ? po pokoju w Stolbova Szwecja stała si? imperium skandynawsko-bałtyckim, zajmuj?c cały teren Finlandii oraz Kareli? .
• 1630-1643 ? fi?scy kawalerzy?ci ( hakapelici ) byli jednymi z najlepszych ?ołnierzy szwedzkich w wojnie trzydziestoletniej .
• 1640 ? krolowa szwedzka Krystyna zało?yła uniwersytet w Turku (szw. Abo Akademi ).
• 1642 ? pojawiła si? pierwsza fi?skoj?zyczna Biblia ? Kristiinan Raamattu (Biblia Krystyny).
• 1696 ? wybucha kl?ska głodu, w wyniku ktorej umiera jedna trzecia ludno?ci kraju.

XVIII wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 1700-1721 ? wielka wojna połnocna .
• 1721 ? traktat pokojowy z Uusikaupunki pozbawił Szwecj? kontroli nad terenami dzisiejszych Estonii i Łotwy oraz nad uj?ciem Newy .
• 1747 ? Szwedzi rozpocz?li w pobli?u Helsinek budow? fortyfikacji o nazwie Sveaborg ( Zamek Szwecji , po?niej Suomenlinna ? Zamek Finlandii).
• 1765 ? fi?ski polityk i duchowny Anders Chydenius opublikował ksi??k? pod szwedzkim tytułem Den nationnale winsten , w ktorej zachwalał wolny handel (11 lat przed podobn? publikacj? Adama Smitha ).

XIX wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 1809 ? Szwecja przegrała z Imperium Rosyjskim wojn? o Finlandi?, ktora stała si? Wielkim Ksi?stwem Fi?skim z carem jako władc?. Rozpocz?ło si? 110-letnie panowanie rosyjskie w Finlandii.
• 1812 ? nale??ce do Rosji terytoria znane jako ?Stara Finlandia” ( Vanha Suomi ) zostały przył?czone do Wielkiego Ksi?stwa; now? stolic? po Turku zostały Helsinki.
• 1835 ? pierwsza publikacja Kalevali ? fi?skiego eposu narodowego.
• 1848 ? pierwsze publiczne wykonanie hymnu narodowego ? Maamme (Nasz L?d). Ukazał si? pierwszy tom Fanrik Stals sagner , zbioru poematow Johana Runeberga .
• 1853-1867 ? Zacharis Topelius opublikował Faltskarns berattelser , zbior nowel historycznych.
• 1860 ? Wielkie Ksi?stwo Fi?skie zast?piło ruble rosyjskie markkami fi?skimi, ktore stanowiły walut? obiegow? do czasu wprowadzenia euro; pocz?tek uprzemysłowienia kraju ? powstało wiele stolarni, fabryk papierniczych czy meblarskich.
• 1863 ? car Aleksander II Romanow wydał rozporz?dzenie o zrownaniu j?zyka fi?skiego ze szwedzkim.
• 1870 ? Aleksis Kivi wydał pierwsz? fi?sk? powie?? Seitseman veljesta .
• 1882 ? pierwsza Finka ? Emma Irene Astrom ? uko?czyła uniwersytet w Turku.
• 1900 ? fi?scy arty?ci, architekci Armas Lindgren , Herman Gesellius , Eliel Saarinen , Akseli Gallen-Kallela i malarze Gallen-Kallela, Albert Edelfelt , Eero Jarnefelt , Pekka Halonen odnie?li wiele sukcesow na Wielkiej ?wiatowej Wystawie w Pary?u.

XX wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 1902 ? 23 tys. Finow wyemigrowało do Stanow Zjednoczonych i Kanady . Była to najwi?ksza fala wyjazdow w nowo?ytnej historii kraju; od 1864 do 1914 wyjechało do Ameryki ponad 320 000 osob.
• 1906 ? powstał parlament Finlandii ? Eduskunta . Był to pierwszy na ?wiecie parlament dopuszczaj?cy do uczestniczenia w ?yciu politycznym kobiety.
• 1917 ? 15 listopada Eduskunta podj?ła decyzj? o przej?ciu władzy w dotychczasowym Wielkim Ksi?stwie. 6 grudnia Finowie ogłosili niepodległo??. Bolszewicy uznali ten fakt 31 grudnia (wi?cej na temat odzyskania niepodległo?ci zobacz: Krolestwo Finlandii ).
• 1918 ? w styczniu wybuchła wojna domowa w Finlandii .
• 1919 ? 17 lipca uchwalono, a 19 lipca wszedł w ?ycie nowy Akt o formie rz?du ? Finowie przyj?li ustroj republika?ski z rz?dem parlamentarnym; pierwszym prezydentem został Kaarlo Juho Stahlberg .
• 1919 ? w Finlandii wprowadzono prohibicj? .
• 1920 ? Finlandia podpisała w Tartu pokoj z Rosj? bolszewick?, odzyskuj?c dost?p do Morza Barentsa i miasto Petsamo ; fi?ski biegacz Paavo Nurmi zdobył swoj pierwszy medal olimpijski na Igrzyskach w Antwerpii ; Finlandia wst?piła do Ligi Narodow .
• 1921 ? fi?ski parlament przyj?ł ustaw? przyznaj?c? Finlandii opiek? nad Autonomicznym Regionem Wysp Alandzkich .
• 1922 ? parlament przyj?ł ustawy o wolno?ci religijnej, obowi?zkowej edukacji i słu?bie wojskowej.
• 1924 ? Paavo Nurmi zdobył cztery złote medale na Igrzyskach Olimpijskich w Pary?u.
• 1929-1932 ? powstanie faszystowskiego Ruchu Lapua .
• 1932 ? Finlandia i ZSRR podpisały pakt o nieagresji .
• 1935 ? budowa biblioteki miejskiej w Viipuri ( Wyborg ), dzieła architekta Alvara Aalto .
• 1939 ? III Rzesza i ZSRR podpisały pakt Ribbentrop-Mołotow . Pozwalał on ZSRR na zaj?cie republik nadbałtyckich, wschodniej Polski i cz??ci Finlandii oraz Rumunii; Frans Sillanpaa zdobył nagrod? Nobla w dziedzinie literatury.
• 1939-1940 ? Armia Czerwona zaatakowała Finlandi?, rozpoczynaj?c 105-dniow? kampani? wojny zimowej . Dowodc? wojsk fi?skich był marszałek Mannerheim.
• 1941 ? tzw. wojna kontynuacyjna ? po bombardowaniu miast fi?skich przez lotnictwo sowieckie w dniach 25?26 czerwca wypowiedzenie wojny przez Finlandi? i wznowienie walk, tym razem we wspołdziałaniu z Niemcami; do 1944 Finowie odzyskali tereny utracone w wojnie zimowej .
• 1944 ? w lipcu wojska sowieckie wkroczyły do Finlandii, ale nie okupowały kraju dzi?ki zr?cznej dyplomacji Mannerheima; podpisano zawieszenie broni, Finowie utracili jednak Kareli? i Petsamo. Musieli te? przez kilka nast?pnych lat płaci? odszkodowania wojenne i udost?pni? flocie ZSRR na 50 lat port w Porkkala .
• 1945 ? A.I. Virtanen zdobył nagrod? Nobla w dziedzinie chemii. Ukazało si? tak?e pierwsze wydanie Muminkow Tove Jansson . W tym?e roku, w wyniku przegranej wojny prawie 500 tys. Finow zostało przesiedlonych z terenow zaj?tych przez ZSRR w gł?b Finlandii. Dzi?ki wsparciu władz fi?skich wi?kszo?? z nich wkrotce zamieszkała we własnym domu.
• 1948 ? Traktat o Przyja?ni i Wspołpracy Gospodarczej z ZSRR.
• 1951 ? projektant Tapio Wirkkala otrzymał Grand Prix w Mediolanie .

• 1952 ? Letnie Igrzyska Olimpijskie 1952 w Helsinkach
• 1954 ? pisarz Vaino Linna wydał swoj? powie?? wojenn? ?Tuntematon sotilas” (Nieznany ?ołnierz).
• 1955 ? Finlandia wst?piła do ONZ i Rady Nordyckiej .
• 1956 ? ZSRR oddał baz? morsk? Porkkala Finlandii. Urho Kekkonen został po raz pierwszy wybrany prezydentem.
• 1958 ? ZSRR probował wpłyn?? na skład rz?du fi?skiego; wydarzenie przeszło do historii jako ?kryzys mro?nej nocy” .
• 1961 ? Finlandia wst?piła do EFTA ; ZSRR ponownie probował wpłyn?? na sytuacj? polityczn? Finlandii, tym razem przy okazji wyborow prezydenckich.
• 1970 ? Finowie wprowadzili 40-godzinny tydzie? pracy.
• 1971 ? otwarcie Finlandiatalo w Helsinkach, zaprojektował j? Alvar Aalto.
• 1973 ? podpisanie umowy o wolnym handlu z EEC.
• 1981 ? po 25-letniej karierze politycznej Urho Kekkonen przeszedł na emerytur?.
• 1989 ? Finlandia stała si? członkiem Rady Europy.
• 1991-1993 ? po upadku ZSRR fi?ska gospodarka prze?ywała okres gł?bokiego kryzysu.
• 1992 ? Finlandia zdecydowała si? na przyst?pienie do Unii Europejskiej.
• 1994 ? Finowie w referendum narodowym opowiedzieli si? za przyst?pieniem do UE ^[4] .
• 1995 ? Finlandia stała si? członkiem UE ^{[5] [6]} .
• 1999 ? przyj?to warunki wej?cia do strefy euro ^[7] .
• 2000 ? w marcu wprowadzona została nowa konstytucja

XXI wiek [ edytuj | edytuj kod ]

• 2002 ? 1 stycznia, Finlandia ^[8] i jedena?cie innych pa?stw UE przyjmuj? walut? euro ^[9] .
• 2022 ? 18 maja, Finlandia zło?yła wniosek o przyj?cie do NATO ^[10] .
• 2023 ? 4 kwietnia, Finlandia doł?czyła do NATO ^[11] .

Demografia [ edytuj | edytuj kod ]

Populacja Finlandii, 1750?2000 ^[12]

Rok	Populacja	Rok	Populacja
1750	421 000	1880	2 060 800
1760	491 000	1890	2 380 100
1770	561 000	1900	2 655 900
1780	663 000	1910	2 943 400
1790	705 600	1920	3 147 600
1800	832 700	1930	3 462 700
1810	863 300	1940	3 695 617
1820	1 177 500	1950	4 029 803
1830	1 372 100	1960	4 446 222
1840	1 445 600	1970	4 598 336
1850	1 636 900	1980	4 787 778
1860	1 746 700	1990	4 998 478
1870	1 768 800	2000	5 181 000
		2010	5 375 276

Populacja [ edytuj | edytuj kod ]

Liczba ludno?ci Finlandii w 2016 roku wynosiła 5 503 297 obywateli ^[13] . ?rednia g?sto?? zaludnienia wynosi 17 mieszka?cow na kilometr kwadratowy ^[14] , co czyni z Finlandii trzecie (po Norwegii i Islandii) najrzadziej zaludnione pa?stwo Europy. Południowa cz??? zawsze była g??ciej zamieszkana ni? połnocna. Ta dysproporcja wzrosła wraz z post?puj?c? urbanizacj? w XX wieku. Najwi?kszymi miastami Finlandii s? Helsinki , Espoo , Tampere i Vantaa . Inne du?e znacz?ce miasta to Turku i Oulu .

W Finlandii nie prowadzi si? oficjalnych statystyk etnicznych. Dost?pne s? jednak statystyki ludno?ci fi?skiej według j?zyka, obywatelstwa i pochodzenia. W 2018 roku 92,7% ludno?ci miało pochodzenie fi?skie, a pozostałe 7,3% to obcokrajowcy. Szacuje si?, ?e 3,9% mieszka?cow ma pochodzenie europejskie inne ni? fi?skie (głownie z Estonii , Rosji , krajow byłej Jugosławii , a nawet Turcji ), 2,1% ma pochodzenie azjatyckie (głownie z Iraku , Chin , Wietnamu , Afganistanu , Tajlandii i Iranu ), 0,94% afryka?skie (głownie z Somalii ) i 0,21% ameryka?skie . Pozostałe 0,15% miało inne pochodzenie, b?d? nieokre?lone ^[15] .

Miasta [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Miasta w Finlandii .

Najwi?ksze miasta (2016) ^[16] :

Miasto	Liczba ludno?ci	Region
Helsinki	634 940	Uusimaa
Espoo	273 627	Uusimaa
Tampere	228 125	Pirkanmaa
Vantaa	218 663	Uusimaa
Oulu	200 232	Ostrobotnia Połnocna
Turku	187 433	Varsinais-Suomi
Jyvaskyla	138 800	Finlandia ?rodkowa
Lahti	119 341	Paijat-Hame
Kuopio	113 028	Sawonia Połnocna

J?zyki [ edytuj | edytuj kod ]

Dla wi?kszo?ci Finow (92%) ^[17] j?zyk fi?ski jest j?zykiem ojczystym. J?zyk ten nale?y do j?zykow bałtycko-fi?skich , podgrupy j?zykow uralskich . Morfologicznie rzecz bior?c, jest to j?zyk aglutynacyjny . Oznacza to odmian? form rzeczownikow, przymiotnikow, zaimkow, liczebnikow i czasownikow w zale?no?ci od ich roli w zdaniu. W praktyce oznacza to stosowanie przyrostkow i zło?e? , zamiast przyimkow i zrostkow . Szacuje si?, ?e około 65% wszystkich fi?skich słow to zło?enia ^[18] . Bardzo blisko z nim spokrewniony jest j?zyk esto?ski . J?zyki te (fi?ski i esto?ski), wraz z w?gierskim i baskijskim s? najpopularniejszymi j?zykami nie indoeuropejskimi w Europie. Finlandia jest jednym z trzech pa?stw, w ktorych j?zyk uralski jest u?ywany przez wi?kszo?? mieszka?cow. Pozostałe dwa to Estonia i W?gry.

Drugim pod wzgl?dem popularno?ci j?zykiem w Finlandii jest j?zyk szwedzki (w tym osobna fi?ska odmiana j?zyka szwedzkiego ), ktorym posługuje si? około 5,6% ludno?ci. U?ywane s? tak?e j?zyki: rosyjski (0,8%), esto?ski (0,3%), fi?sko-romski oraz fi?ski j?zyk migowy (przez około 5000 osob) ^[19] . Na połnocy kraju, w Laponii , zamieszkuje około 7000 Lapo?czykow . Około jedna czwarta z nich u?ywa j?zykow lapo?skich jako ojczystych. Prawo ka?dej z mniejszo?ci w Finlandii do piel?gnowania swych odr?bnych tradycji i kultury jest chronione przez fi?sk? konstytucj? ^[20] .

W 2005 w badaniach przeprowadzonych w ramach Eurobarometru dotycz?cych j?zykow Unii Europejskiej 60% dorosłych obywateli deklarowało znajomo?? angielskiego, 38% szwedzkiego (41% w 2008), a 17% niemieckiego ^[21] . Ta liczba ludzi znaj?cych angielski umie?ciła Finlandi? na pi?tym miejscu za Malt? (89%), Holandi? (86%), Szwecj? (85%) i Dani? (83%). J?zyk niemiecki jest w Finlandii znacznie bardziej znany ni? francuski i hiszpa?ski.

Religia [ edytuj | edytuj kod ]

Religia w Finlandii [22]
Rok	Ewangelicko-Lutera?ski Ko?cioł Finlandii	Fi?ski Ko?cioł Prawosławny	Inne	Bez wyznania
1950	95,7%	1,7%	0,4%	2,7%
1980	90,3%	1,1%	0,7%	7,8%
1990	87,9%	1,1%	0,9%	10,2%
2000	85,1%	1,1%	1,1%	12,7%
2010	78,3%	1,1%	1,4%	19,2%
2015	73,0%	1,1%	1,6%	24,3%
2016	72,0%	1,1%	1,6%	25,3%
2017	70,9%	1,1%	1,6%	26,3%
2018	69,8%	1,1%	1,7%	27,4%
2019	68,7%	1,1%	1,7%	28,5%
2020	67,8%	1,1%	1,7%	29,4%
2021	66,6%	1,1%	1,8%	30,6%
2022	65,2%	1,1%	1,8%	32,0%

  Osobny artykuł: Religia w Finlandii .

Religi? dominuj?c? w Finlandii jest protestantyzm .

Głowne wyznania ^[23] :

• luteranie ? 3,60 mln,
• zielono?wi?tkowcy ? 50 do 100 tys. ^{[24] [25]} (w tym ok. 13,2 tys. zarejestrowanych),
• prawosławni ? 58,5 tys.,
• muzułmanie ? 50 do 60 tys. ^[26] (w tym ok. 22,3 tys. zarejestrowanych),
• ?wiadkowie Jehowy ? 18,2 tys. ^[27] (w tym ok. 16,2 tys. zarejestrowanych),
• Wolny Ko?cioł Finlandii ( ewangelikalni ) ? 14,6 tys.,
• katolicy ? 15,0 tys.,
• buddy?ci ? ponad 10 tys. ^[28] (w tym 1,9 tys. zarejestrowanych),
• inne grupy wyznaniowe (w tym: adwenty?ci dnia siodmego ? 3,1 tys., mormoni ? 3,1 tys., bapty?ci ? 2,4 tys., metody?ci ? 1,3 tys., ?ydzi ? 1,1 tys.).

Od 1923 roku fi?ska konstytucja gwarantuje wolno?? religijn?. Fi?ski Ko?cioł Ewangelicko-Lutera?ski i Fi?ski Ko?cioł Prawosławny maj? status Ko?ciołow narodowych. Dzi?ki temu maj? specjalne przywileje, wierni płac? na ich rzecz podatki w wysoko?ci 1% lub 2% dochodow. Tylko 2% luteran chodzi do ko?cioła co tydzie?, a 10% co miesi?c. Odsetek osob wierz?cych w Boga i uznaj?cych podstawowe prawdy religii chrze?cija?skiej jest wy?szy, ni? w innych pa?stwach nordyckich; cz?stsze s? te?, pomimo niskiego uczestnictwa w nabo?e?stwach, prywatne praktyki religijne ^[29] .

Wi?kszo?? fi?skich dzieci jest chrzczona (55,7% w 2022) i konfirmowana (74,0% w 2022) ^[30] . Wi?kszo?? pogrzebow jest chrze?cija?ska. Wi?kszo?? luteran chodzi do ko?cioła tylko przy specjalnej okazji jak np. ?luby, pogrzeby i ?wi?ta ^[31] . Według bada? Eurobarometru z 2010 r. 33% Finow twierdziło, ?e ?wierzy w istnienie Boga”, 42% stwierdziło, ?e ?wierzy w istnienie jakiej? siły wy?szej”, a 22%, ?e ?nie wierzy w Boga ani ?adn? inn? sił? wy?sz?” ^[32] .

Struktura rodzinna [ edytuj | edytuj kod ]

?ycie rodzinne w Finlandii odpowiada modelowi rodziny nuklearnej . Relacje z dalsz? rodzin? s? raczej rzadkie i przypadki ł?czenia si? ludzi w formie rodziny wielopokoleniowej raczej si? nie zdarzaj?. Zgodnie z raportem UNICEF -u, Finlandia zajmuje bardzo wysokie, czwarte miejsce na ?wiecie pod wzgl?dem zapewnienia dziecku odpowiednich warunkow ?ycia ^[33] .

Opieka zdrowotna [ edytuj | edytuj kod ]

Na ka?de 307 osob przypada jeden lekarz ^[34] . Około 18,9% funduszy przeznaczonych na opiek? zdrowotn? pochodzi z sektora prywatnego, a 76,6% z publicznego. Najwa?niejszymi instytucjami s? Ministerstwo Zdrowia oraz Narodowy Publiczny Instytut Zdrowia . Według szwedzkich bada?, przeprowadzonych w 16 pa?stwach, Finlandia posiada najwydajniejszy system opieki zdrowotnej ^[35] .

Przewidywana długo?? ?ycia wynosi 82 lata dla kobiet i 75 dla m??czyzn ^[36] . Jeszcze w latach 70. XX wieku Finlandia miała jeden z najwy?szych odsetkow zgonow spowodowanych chorobami serca. Od tego czasu zacz?to propagowa? zdrowe od?ywianie si? oraz ?wiczenia fizyczne, co przyniosło bardzo dobry efekt. Odsetek osob pal?cych jest bardzo niski i wynosi 26% w przypadku m??czyzn i 19% w przypadku kobiet ^[37] .

Całkowite roczne spo?ycie alkoholu jest ni?sze ni? w innych europejskich pa?stwach, pomimo tego, ?e w weekendy bardzo popularne s? zabawy z du?? ilo?ci? trunkow ^[38] . W?rod ludno?ci w wieku produkcyjnym choroby i wypadki spowodowane przez alkohol stały si? w ostatnim czasie najcz?stsz? przyczyn? ?mierci ^[39] .

Narodowy Publiczny Instytut Zdrowia twierdzi, ?e 54% m??czyzn i 38% kobiet ma nadwag?, inne ?rodła podaj? wy?sze warto?ci, odpowiednio 70% i 50%. Przewiduje si?, ?e odsetek osob chorych na cukrzyc? wzro?nie do 15% w 2015 roku ^[40] . Finlandia ma najwy?szy odsetek chorych na cukrzyc? typu 1 .

Polityka [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Ustroj polityczny Finlandii .

Finlandia była do 2000 roku republik? połprezydenck?, owcze?nie przyj?ta konstytucja, uchylaj?c t? z roku 1919, zast?piła ten system parlamentarno-gabinetowym.

Głow? pa?stwa jest prezydent (od 1 marca 2024 roku ten urz?d sprawuje Alexander Stubb ), wybierany przez społecze?stwo w bezpo?rednich wyborach na sze?cioletni? kadencj? i mo?e by? wybrany na najwy?ej dwie nast?puj?ce po sobie kadencje. W kompetencjach prezydenta le?y, mi?dzy innymi, mianowanie premiera i na jego wniosek ministrow. Mianuje kanclerza sprawiedliwo?ci, przewodnicz?cego i członkow S?du Najwy?szego oraz Naczelnego S?du Administracyjnego, a tak?e arcybiskupa i biskupow Ko?cioła ewangelicko-augsburskiego. Posiada mo?liwo?? rozwi?zania parlamentu, prawo kontroli administracji, prawo inicjatywy ustawodawczej i veta ustawodawczego. Jest rownie? najwy?szym zwierzchnikiem sił zbrojnych.

Parlament (Eduskunta) jest wybierany przez społecze?stwo na czteroletni? kadencj? i liczy 200 osob.

Rz?d ( Rada Pa?stwa )

Konstytucja

Do 1 marca 2000 roku w skład konstytucji wchodziło pi?? ustaw konstytucyjnych:

• Akt o Formie Rz?du (1919)
• Akt o prawie parlamentu do badania zgodno?ci z prawem czynno?ci urz?dowych Rady Pa?stwa, Kanclerza Sprawiedliwo?ci i Ombudsmana (1922)
• Akt o Parlamencie (1928)
• Akt o Trybunale Stanu (1922)
• Akt o Samorz?dzie Wysp Alandzkich (1951)

1 marca 2000 roku weszła w ?ycie nowa konstytucja, zaakceptowana przez Eduskunt? wymagan? wi?kszo?ci? 2/3 głosow dwukrotnie w 1999 roku (zmiana konstytucji musi zosta? uchwalona i potwierdzona przez nowo wybrany parlament).

  Z tym tematem zwi?zana jest kategoria: Partie i ugrupowania w Finlandii .

• Partia Centrum
• Koalicja Narodowa
• Liga Zielonych
• Socjaldemokratyczna Partia Finlandii

Podział administracyjny [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Podział administracyjny Finlandii .

Od 1 stycznia 2011 Finlandia jest podzielona na 19 regionow, regiony s? podzielone na 70 podregionow, podregiony dziel? si? na 320 gmin. Dawny podział na 6 prowincji stracił swe znaczenie 1 stycznia 2010 r.

Siły zbrojne [ edytuj | edytuj kod ]

Finlandia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych : wojskami l?dowymi , marynark? wojenn? oraz siłami powietrznymi ^[41] . Uzbrojenie sił l?dowych Finlandii składało si? w 2014 roku z: 270 czołgow, 1392 opancerzonych pojazdow bojowych, 72 dział samobie?nych , 70 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 689 zestawow artylerii holowanej ^[41] . Marynarka wojenna Finlandii dysponowała w 2014 roku 19 okr?tami obrony przybrze?a oraz 19 okr?tami obrony przeciwminowej ^[41] . Fi?skie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 54 my?liwcow , 11 samolotow transportowych , 57 samolotow szkolno-bojowych oraz 21 ?migłowcow ^[41] .

Według rankingu Global Firepower (2023) fi?skie siły zbrojne liczyły 42 tys. ?ołnierzy zawodowych oraz 900 tys. rezerwistow, stanowi?c 51. sił? militarn? na ?wiecie, z rocznym bud?etem na cele obronne w wysoko?ci niemal 6,4 mld dolarow ( USD ) ^[42] .

  Z tym tematem zwi?zana jest kategoria: Wojsko fi?skie .

Gospodarka [ edytuj | edytuj kod ]

Do XX wieku Finlandia była krajem zacofanym. Po II wojnie ?wiatowej gospodarka kraju była silnie zwi?zana z gospodark? ZSRR . Z drugiej strony jednak Finlandia dzi?ki s?siedztwu Szwecji i Norwegii, stała si? pa?stwem socjalnym z prywatn? własno?ci?, ale wysokimi podatkami. Podatki stanowi? 45% PKB ^[43] i jest to poziom najwy?szy na ?wiecie po innych krajach skandynawskich , ktore maj? podatki nieco wy?sze ni? 50% PKB. Najbardziej znan? fi?sk? firm? jest Nokia , ktora jeszcze do 2008 roku posiadała 35% ?wiatowego rynku telefonii komorkowej (wowczas 1. miejsce na ?wiecie). Fi?skie, nominalne PKB per capita w 2005 wynosiło 40 197 dolarow, daj?c Finlandii 12. miejsce na ?wiecie, a PKB per capita zmierzone parytetem siły nabywczej 34 tys. 819 dolarow, daj?c jej tak?e 12. miejsce na ?wiecie. Eksport wynosił nieco ponad 80 mld dolarow. Wska?nik Giniego , czyli poziom rozpi?to?ci w dochodach, wynosi 26,9 i jest jednym z najni?szych na ?wiecie.

Wydobywa si? rudy miedzi , cynku , ?elaza , chromu i niklu . Podstawowe gał?zie przemysłu, to przemysł:

• drzewny i celulozowo-papierniczy
• metalowy
• maszynowy
• hutnictwo ?elaza i metali nie?elaznych.

Rolnictwo to przede wszystkim hodowla bydła typu mlecznego, a na połnocy reniferow oraz le?nictwo (zob. lasy Finlandii ).

Stopa bezrobocia wynosi 8,2% ^[44] , ?rednia długo?? ?ycia: m??czy?ni 78 lat, kobiety 84 lata ^[45] .

W 2004 r. Finlandia zaj?ła pierwsze miejsce w rankingu konkurencyjno?ci ?wiatowego Forum Ekonomicznego .

Finlandia produkuje tak?e samochody ci??arowe, wojskowe i specjalistyczne samochody Sisu .

Telekomunikacja [ edytuj | edytuj kod ]

Około 79% fi?skiego społecze?stwa u?ywa Internetu, a wszystkie fi?skie szkoły i biblioteki publiczne posiadaj? ł?cza internetowe. W pa?dzierniku 2009 fi?ski minister transportu i komunikacji zobowi?zał si? do zapewnienia od połowy 2010 roku ka?demu mieszka?cowi kraju dost?pu do Internetu z przepustowo?ci? nie mniejsz? ni? 1 Mbps ^[46] .

Transport [ edytuj | edytuj kod ]

Długo?? sieci drogowej Finlandii wynosi 79 390 km (1.01.2015 ^[47] ). 8603 km z nich stanowi? drogi krajowe (fi?. Valtatiet ), z czego 810 km to autostrady.

Sie? kolejowa ma długo?? 5919 km. W Finlandii obowi?zuje rozstaw szyn 1524 mm . Jest to o 4 mm wi?cej ni? w s?siedniej Rosji, ale poci?gi mog? bez zmiany je?dzi? po obu rozstawach. Finlandia posiada cztery kolejowe przej?cia graniczne z Rosj? oraz jedno ze Szwecj? w Tornio .

Najwi?kszym lotniskiem w kraju jest port lotniczy Helsinki-Vantaa . W 2017 roku obsłu?ył 18,9 mln pasa?erow na 22,9 mln pasa?erow w całym kraju. Drugim co do wielko?ci lotniskiem jest Oulu (923 tys. pasa?erow) ^[48] .

Finlandia posiada dobre poł?czenia promowe z Estoni?, Szwecj?, Niemcami i Polsk?. Przewo?nik Finnlines obsługuje poł?czenie z Gdyni do Helsinek. Najpopularniejsza trasa promowa to trasa z Estonii przez Zatok? Fi?sk?: Tallinn ? Helsinki ^[49] .

Turystyka [ edytuj | edytuj kod ]

W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,622 mln turystow (4% mniej ni? w roku poprzednim), generuj?c dla niego przychody na poziomie 2,750 mld dolarow ^[50] . Przychody z turystyki stanowi? około 2,5% fi?skiego PKB ^[51] . Stwarza ona miejsca pracy dla 140 tysi?cy osob ^[51] .

Finlandia jest najch?tniej odwiedzana przez turystow z Rosji , Szwecji i Niemiec ^{[51] [52] [53]} .

Edukacja [ edytuj | edytuj kod ]

W 2003 roku w studiach PISA , prowadzonych przez OECD , fi?scy uczniowie we wszystkich dziedzinach poza matematyk?, w ktorej byli drudzy, zaj?li pierwsze miejsca na ?wiecie ^[54] . Fi?ski system edukacji został zreformowany na pocz?tku lat 70. z modelu niemieckiego, ktory został uznany za niewydajny. Prawie wszystkie szkoły w Finlandii to szkoły pa?stwowe, a za szkoły niepa?stwowe nie płaci si?, gdy? finansuje je pa?stwo. Rownie? wszystkie uniwersytety s? pa?stwowe, kilka z istniej?cych obecnie uniwersytetow to upa?stwowione uniwersytety, ktore kiedy? znajdowały si? w r?kach prywatnych. W fi?skich szkołach nie stawia si? ocen przez pierwsze 3 lata kształcenia, nie praktykowane jest pozostawianie ucznia na drugi rok w tej samej klasie (w szkole podstawowej, je?eli rodzice si? nie zgadzaj?), istnieje zakaz dyskryminacji z jakiegokolwiek powodu: pochodzenia, stanu maj?tkowego rodzicow itd. Bardzo podobny system z ograniczon? liczb? egzaminow istniał przez pewien czas w Zwi?zku Radzieckim ^[55] .

Od poziomu szkoły podstawowej obowi?zkowa jest nauka j?zyka angielskiego, od gimnazjum dodatkowo nauka j?zyka szwedzkiego. W gimnazjum mo?na wybra? trzeci j?zyk, a w liceum panuje w tej kwestii dowolno?? (nauka angielskiego i szwedzkiego jest kontynuowana).

W szkołach organizuje si? zaj?cia wychowania fizycznego, edukacji zdrowotnej oraz gotowania. Je?li chodzi o wychowanie fizyczne, to fi?skie szkoły zajmuj? jedno z ostatnich miejsc w Unii Europejskiej, przeznaczaj?c na nie najmniej czasu. Według Narodowego Publicznego Instytutu Zdrowia tylko jedna trzecia dorosłych wystarczaj?co du?o ?wiczy ^[40] .

Kultura [ edytuj | edytuj kod ]

Fi?scy laureaci Nagrody Nobla :

• Frans Sillanpaa (1939) ( literatura )
• Artturi Virtanen (1945) (chemia)
• Ragnar Granit (1967) (medycyna)
• Martti Ahtisaari (2008) (Pokojowa Nagroda Nobla)

Fi?ski epos narodowy:

• Kalevala

Najpopularniejszy utwor dzieci?cy:

• Muminki autorstwa Tove Jansson

Sport [ edytuj | edytuj kod ]

Za narodowy sport Finlandii uznaje si? pesapallo , gr? zespołow? zbli?on? swoimi zasadami do ameryka?skiego baseballu . Du?? popularno?ci? ciesz? si? tak?e sporty zimowe, a w szczegolno?ci hokej na lodzie oraz biegi narciarskie . Do niedawna Finowie uchodzili za jednych z najlepszych skoczkow narciarskich na ?wiecie, jednak w ostatnich latach coraz cz??ciej mowi si? o kryzysie w tej dyscyplinie ^[56] , co spowodowane jest wysokimi kosztami zwi?zanymi z trenowaniem tego sportu, wycofywaniem si? dotychczasowych sponsorow oraz brakiem utalentowanych zawodnikow na miar? Matti Nykanena czy Janne Ahonena , a tak?e brakiem ogolnego zainteresowania t? dyscyplin? sportu w?rod fi?skiej młodzie?y.

Poza zimowymi uznanie zyskuj? tak?e sporty motorowe . Finowie Keke Rosberg , Mika Hakkinen oraz Kimi Raikkonen zdobywali tytuł mistrza ?wiata Formuły 1 . Popularna jest tak?e fi?ska liga ?u?lowa .

W Helsinkach odbyły si? XV Letnie Igrzyska Olimpijskie ^{[57] [58] [59]} . Najwybitniejszym fi?skim lekkoatlet? pozostaje do dzisiaj biegacz Paavo Nurmi , wielokrotny złoty medalista olimpijski ^[60] .

Finlandia to jeden z niewielu krajow europejskich, w ktorym szerokiej popularno?ci nie zdobyła piłka no?na . Mimo i? reprezentanci Finlandii grywali w silnych europejskich klubach, to dru?ynie narodowej długo nie udało si? zakwalifikowa? do ?adnego mi?dzynarodowego turnieju. Dopiero 15 listopada 2019 reprezentacja Finlandii, pokonuj?c 3:0 reprezentacj? Liechtensteinu, uzyskała pierwszy historyczny awans na Mistrzostwa Europy. Tam pokonała 1:0 reprezentacj? Danii , przegrała 0:1 z reprezentacj? Rosji i przegrała 0:2 z reprezentacj? Belgii , odpadaj?c po fazie grupowej.

Galeria [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

• Karelo-Fi?ska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Jokamiehenoikeus ? prawo do korzystania z natury
• j?zyk fi?ski
• Finowie
• Fi?skie Stowarzyszenie Biznesu ( Finnish Trade Guild ) w Warszawie
• Laponia

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• thisisFinland (dawniej Wirtualna Finlandia) ( ang.  ?  niem.  ?  hiszp.  ?  fr.  ?  ros. )
• Discover Finland with Suomifani.com . suomifani.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-29)]. ( ang. ) .
• Finlandia . finlandia.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-19)].
• Finlandia ? kraj o wielu obliczach