Finnlando
(
finne
Suomi
,
svede
Finland
) estas parlamenta respubliko en Norda E?ropo. ?in limas Svedio, Norvegio, la
Rusa Federacio
kaj la
Balta Maro
. La historio de Finnlando estas proksime rilata al la historio de najbara Svedio.
La lando havas 5,6 milionojn da lo?antoj, kaj ?ia areo (sen maro) estas 338 462 km². Tiel ?i estas unu el la plej maldense lo?ataj landoj en E?ropo. La lo?antaro koncentri?as en la sudaj kaj sudokcidentaj partoj de la lando, kie situas anka? la ?efurba regiono
Helsinko
kun 1,3 milionoj da lo?antoj kaj la du sekve plej grandaj urboregionoj
Tampereo
(342 miloj) kaj
Turku
(278 miloj).
[1]
La konstitucio de Finnlando difinas egale la
finnan
(gepatra lingvo de 86,9 %
[2]
) kaj
svedan
(5,2 %) kiel la naciajn lingvojn kaj aldonas la rajtojn de
sameoj
kaj
romaoj
kaj aliaj grupoj vivteni siajn kulturojn kaj lingvojn. Aparta le?o difinas la uzosferojn de la lingvoj de la indi?ena popolo sameoj.
[3]
La insulara provinco
Alando
havas a?tonoman statuson, kaj ?ia sola oficiala lingvo estas la sveda.
En prahistorio, la unuaj homoj alvenis al la teritorio de la nuna Finnlando anta? ?. 10 000 jaroj, post la fino de la
glaciepoko
, kaj la lando restis da?re lo?ata ekde tiam.
Dum la unuaj jarcentoj de la dua jarmilo, la landon atingis kristanismo de okcidente kaj de oriente, kaj la teritorio i?is parto de la vasti?anta
Svedio
, ties orienta duono. Ekde la 18-a jarcento ?e la orienta limo pliforti?is premo de la
Rusa imperio
, kaj en 1809, post milito inter la
Re?lando Svedio
kaj la
Rusa Imperio
, la lando estis ligita al Rusio. Tie, kiel
Grandprinclando Finnlando
, ?i ?uis rimarkindan a?tonomecon.
La
?tatrenversaj
revolucioj
de la
Rusa Imperio
en 1917 ebligis al Finnlando aparti?on el la falinta imperio. La 6-an de decembro 1917 la
parlamento
akceptis
deklaron pri sendependeco de Finnlando
. La deklaron sekvis
interna milito
en januaro?majo 1918. En junio 1919 la parlamento definitive akceptis
respublikan
konstitucion.
Ekde 1955 Finnlando estas membro de
Unui?intaj Nacioj
. En 1995 la lando ali?is al
E?ropa Unio
kaj la 1-an de marto 2023 la
finnlanda parlamento
vo?donis favore al ali?o al
NATO
; ?i estis akceptita en la organizo la 4-an de aprilo 2023.
Pri la nomo de la lando
En la
finna
?i nomi?as
Suomi
, en la
sveda
Finland
. En multaj aliaj lingvoj la nomo estas, a? similas al, Fin(n)land(ia). En Esperanto la plej ofta nomo estas ≪Finnlando≫, en kiu ≪finn≫ estas la radiko (do la anoj de la ?efa etno nomi?as ≪
finnoj
≫); uzante la saman radikon, anka? eblas nomi la landon ≪Finnujo≫ a? ≪Finnio≫ (kvankam tiuj formoj maloftas).
?ar al kelkaj malpla?as neprononceblo de la duobla konsonanto en la radiko ≪finn≫
[4]
, iuj uzas la radikon ≪suom≫ anstata?e, do nomas la landon
Suomio
a?
Suomujo
. Tiu formo pla?as al iuj esperantistoj ? ne nur tial, ke ?i devenas de la finnlingva vorto
Suomi
anstata? el fremda fonto, sed precipe ?ar ?i evitigas la leksikan kolilizion de ≪Fin-lando≫ kaj la neprononceblon de ≪Fi
nnl
ando≫, ≪fi
nnl
ingva≫ kaj tiel plu.
Aliaj preferas uzi la radikon ≪finland≫ por la lando, do diri ≪Finlando≫; la lo?antoj tiam nomi?as ≪finlandanoj≫ (tio do malebligas facile distingi inter lo?antoj de Finnlando kaj la etnaj finnoj: ekzemple ?u la finnlandaj
sameoj
, kiuj ja estas ≪fi
nn
landanoj≫ kaj ≪suom
i
anoj≫, estas
fi
n
landanoj
?).
Geografio
Salpausselka
(elparolo: [?s?lpaus?selkæ]) estas la tri paralelaj altaj terkrestoj en Suda Finnlando.
?efaj urboj
Helsinki: luterana katedralo, urbdomo, venda placo, la Suda haveno, marto 2002
finna
nomo,
sveda
nomo
(nombro de lo?antoj)
- Helsinki
,
Helsingfors
(628 208; 2015-12-31)
- Espoo
,
Esbo
(269 802; 2015-12-31)
- Tampere
,
Tammerfors
(225 118; 2015-12-31)
- Vantaa
,
Vanda
(214 605; 2015-12-31)
Turku: la rivero Aura dum a?tuna alta akvonivelo
Pielinen
- Oulu
,
Uleaborg
( 200 071; 2016-09-19)
- Turku
,
Abo
(185 908; 2015-12-31)
- Jyvaskyla
(138 997; 2016-01-31)
- Lahti
,
Lahtis
(102 358; 2012-01-31)
- Kuopio
(97 552; 2012-01-31)
- Kouvola
(87 592; 2012-01-31)
- Pori
Bjorneborg
(83 510; 2014-09-30)
Administra divido
20
provincoj
(
maakunta
), 342 komunumoj (
kunta
).
Gubernioj
Pro reorganizo de la regiona ?tata administrado la gubernioj (finne
laani
) estis malfonditaj fine de 2009.
?is la
31-a de decembro
2009
estis ses gubernioj en Finnlando:
Lingvoj
La
naciaj lingvoj
(tiu termino estas praktike same ol
oficiala lingvo
en multaj aliaj landoj kaj
?eflingvo
en Svedio) de Finnlando estas la
finna
kaj la
sveda
, kiujn la konstitucio difinas la naciaj lingvoj. Specialan statuson havas anka? la
samea
en la kvar plej nordaj komunumoj de la lando. La konstitucio certigas la rajton de sameoj (kiel indi?ena popolo), ciganoj kaj aliaj grupoj vivteni kaj evoluigi sian lingvon kaj kulturon.
La sveda havas vere fortan pozicion en la finnlanda historio
. ?i estis en la lando plu fino de la 19-a jarcento la plej grava lingvo en la administro kaj la altkulturo. Relative ?i anka? havis multe pli denaskaj parolantoj ol nun. La finnlanda
sveda
parte malsimilas al la svedia sveda,
rikssvenska
("regna sveda").
La finna estas la gepatra a? ?efa lingvo de proksimume 92% de la lo?antaro
[5]
) kaj la sveda de 5,5%
[6]
). Aliaj lingvaj malplimultoj estas la rusa (?. 0,8%) kaj la estona (?. 0,3% de la lo?antaro). La
samean
lingvon denaske parolas proksimume kvarono el la pli ol 7 mil finnlandaj sameoj. Estas
cigana
komunumo de proksimume 10 000 homoj.
Multaj urboj havas oficialan nomon en amba? naciaj lingvoj: ekzemple la ?efurbo estas
Helsinki
en la finna,
Helsingfors
en la sveda, simile
Turku
/
Abo
,
Vaasa/Vasa
. En oficiale dulingvaj komunumoj anka? la stratnomoj kaj vojmontrilaj tekstoj estas dulingvaj. Por internacia uzo oni rekomendas unuavice la nomon uzatan en la lingvo de la plimulto, ekz.
Jakobstad
por la urbo, kies nomo en la finna estas
Pietarsaari
.
Konvencian esperantigitan nomon havas preska? nur la tri urboj, kie okazis Universala Kongreso de Esperanto, kaj la urbo de la 36-a Internacia Junulara Kongreso:
Helsinko
,
Tampereo
,
Lahtio
kaj
Ra?mo
. Komence de la 20-a jarcento estis uzata anka? la esperanta nomo
Helsingforso
por Helsinko. En la praktiko la uzado ankora? varias, kaj oni ofte vidas anka? la neadaptitajn nomojn
Helsinki
,
Tampere
kaj
Lahti
. Esperantigoj de aliaj urbonomoj estas tre maloftaj.
Municipo estas oficiale dulingva en Finnlando, se almena? 3 000 personoj a? 8% de la lo?antaro parolas la malplimultan lingvon. En la insulara provinco
Alando
tamen nur la sveda lingvo estas oficiale uzata.
Unu el la konkurencaj avanta?oj en Finnlando estis la scipovo de lingvoj. ?is la mezlernejo ?iuj lernas almena? du fremdlingvojn, ?efe la anglan kaj devige la finnan a? la svedan. La? okazinta en
2005
studo (
Eurobarometer
), 60% de la finnlanda lo?antaro asertis, ke ili scipovas paroli la anglan, 38% la svedan kaj 17% la germanan
[7]
.
Ekonomio
Naturo en Finland
Proporcia reprezento de eksportataj produktoj de Finnlando, 2017
La finna ekonomio estas karakterizita per fortaj
sindikatoj
kovrantaj proksimume 80% de la laborantaro. La finna registaro kaj la finna Nacia Asekurentrepreno posedas signifan parton de la finna industrio. La egaleco de disponebla enspezo en Finnlando estas tre alta kaj staras je 0,21 la? la
Gini-indekso
.
Historie, Finnlando estis konsiderata ekonomie malsukcesa lando en komparo kun aliaj e?ropaj landoj, kaj specife multe malanta? siaj skandinavaj najbaroj. Ekde 80-aj jaroj de la 20-a jarcento, Finnlando estas industriigita kaj fari?is ri?a lando, kun ?efe
merkata ekonomio
kaj tamen funkciigas bonevoluintan socialsistemon la?
socialdemokratio
. La ?efaj kaj tradiciaj industrioj en Finnlando estas la
ligno
kaj
papero
,
metaloj
, elektronikaj kaj telekomunikaj industrioj.
Internacia komerco
ludas gravan rolon en la finna ekonomio, kun eksporta?oj respondecas pri preska? triono de
MEP
.
Pro la severa klimato, agrikulturo en Finnlando estas limigita kaj ne estas destinita por eksporto, sed nur por kontentigi la bezonojn de la loka merkato. En 2003, Finnlando eniris
recesion
pro la ekonomia situacio en la mondo sed eliris el ?i dum 2004.
Socie, Finnlando similas al la skandinavaj landoj. Vasta socia subteno, laborle?oj kiuj ?enerale pli tendencas favori la laboristojn. ?i estas konsiderata multloke kiel ekzempla tiurilate, kiam unuflanke ?ia ekonomio estas malfermita kaj evoluinta, kaj aliflanke ?i havas ampleksan subtenon por laboristoj kaj e? de la ekonomiaj malfortuloj.
En 2012, Finnlando eniris recesion kiu da?ris ?is junio 2014, post la kolapso de la nacia entrepreno
Nokia
, kiu kontribuis ?irka? 4% ?iujare al la MEP de la lando. En 2014, la kredittaksado de Finnlando falis de perfekta (AAA) al "preska? perfekta" (AA+) ?efe pro la granda
nacia ?uldo
. Tamen, la ekonomia perspektivo de la lando alti?is de "negativa" al "stabila".
Ek de novembro 2015 oni decidis fari unuaspecan eksperimenton de fiksa salajro sur civila bazo, kiu solvus la senlaborecproblemon, kiun suferis la lando dum la ekonomia krizo. La celo de la procezo estis simpligi la finnan bonfaran sistemon tiel ke ?i estu alirebla por ?iuj, kaj en la unua fazo de la eksperimento estis decidite, ke la monhelpo estos donita al fra?laj ??patrinoj kun infanoj kaj al la senlaboruloj kiuj perdis sian laborpostenoj en la periferiaj urboj de Finnlando por ke la a?toritatoj povu ekzameni kiel tio progresigas la socion kaj kiel ?i estas aplikebla.
Dum la unua monatoj de 2016, Finnlando kreskis pli ol atendite, je ?irka? 1,6%, pro multaj reformoj kaj la anta?vidoj atestis la degelon de la ekonomia stagnado en kiu la lando estis en anta?aj jaroj. En April 2018, estis decidite nuligi la eksperimenton.
- GNP: totala - 139,7 miliardoj da e?roj; pokapa - 26 863 e?roj (2002).
- Eksporto
:
elektronikaj kaj elektraj varoj 27,5 %; metaloj, ma?inoj kaj veturiloj 27,1 %; papero, celulozo kaj ligna?oj 25,7 %; kemia?oj 11,5 %, alio 8,2 % (2002).
Politiko
?tatestro de Finnlando estas
prezidanto de la respubliko
(finne
tasavallan presidentti
, svede
republikens president
). Jare 1919 ? 2000 Finnlando havis duon-prezidentan sistemon kaj forto de la prezidanto estis granda speciale en periodoj de
Urho Kekkonen
(prezidanto de la respubliko en la jaroj 1956?1982), sed en fino de 1980-jaroj oni startis malpliigi povon de la prezidanto kaj nun Finnlando havas parlamentan sistemon. Periodo de prezidanto estas ses jaroj.
Finnlanda parlamento (finne
eduskunta
, svede
riksdagen
) inkludas 200 parlamentanojn. La periodo de parlamento estas kvar jaroj.
Legu:
Historio
La historion de Finnlando grave influis ?iaj grandaj najbaroj
Svedio
kaj
Rusio
. ?is
1809
la lando estis parto de Svedio, ekde tiam ?is
1917
?i apartenis al la
Rusia Imperio
, kiel
a?tonoma grandprinclando
. La fakto ke Finnlando i?is a?tonomia grandprinclando, kiu etendi?is ?is Nuorgam en la nordo, plilar?igis la percepton de kio Finnlando estas. Anta?e, Finnlando estis konsiderita kiel konsisti el ok provincoj kontrolitaj fare de Svedio, kiu ne inkludis Laponon. Finnlando ricevis na?an provincon, kiam la teritorio de la grandprinclando kovris anka? grandan parton de Laponio. Dum la rusia regado la finnoj restis lojalaj, kaj rekompence rajtis teni sian
konstitucion
kaj apartan valuton, kiam en Rusio e? paroli pri konstitucio estis malpermesate. Post la
rusia revolucio de 1905
la finnlandanoj sukcesis havigi al si pliajn rajtojn. En
1906
Finnlando estis la unua en E?ropo, kiu enkondukis vere ?eneralan kaj egalan elekto-rajton ? anka? virinoj rajtis vo?doni kaj esti elektitaj. En la unuaj elektoj
1907
la socialdemokratoj i?is la plej granda partio.
Finnlando
deklaris sin sendependa
la
6-an de decembro
1917
, post la
Oktobra revolucio
en Rusio, kaj ricevis sendependecon per dekreto de bol?evika registaro. En januaro
1918
la
socialistoj
per pu?o kaptis la povon en Helsinko, kaj sekvis
interna milito
. Sin reciproke bu?is la finnaj
ru?uloj
kaj blankuloj, kaj en
Tampereo
okazis la plej granda batalo de la ?istiama nordia historio. Multaj finnoj (speciale inter ru?uloj) mortis en koncentrejoj pro malsato kaj malsanoj. La interna milito lasis en la socio profundajn vundojn. Post la interna milito la regantoj tre favore sin tenis al
Germanio
, ?ar de tie ili dum la milito ricevis helpon. Oni decidis igi la ?us sendependi?intan Finnlandon re?lando, kaj e? elektis
germanan princon
re?o. Germanio tamen malgajnis la
Unuan mondmiliton
. Finnlando i?is respubliko, kaj la taskojn de re?o ricevis la prezidento.
Dum la jaroj 1920-30 esti?is dekstremaj naciismaj organizoj, kiuj interalie instigis kverelojn kontra? la sved-lingvanoj. En
1930
oni post longa kampanjo de la dekstruloj malpermesis la agadon de la
komunistoj
, sed en
1932
la dekstro post nesukcesa pu?o grandparte perdis sian influon.
E? pli firmigis la socion la atako de
Sovetio
en
1939
. Dum longa intertraktado a?tune 1939 Sovetio postulis de Finnlando cedon de
teritorio
por sekurigi
Leningradon
, kaj novembre
Stalin
transiris de vortoj al armiloj. Okazis la t.n. “
Vintra milito
” kontra? la agresinto. Stalin ne sukcesis konkeri la tutan Finnlandon, sed ja estis ceditaj teritorioj, i.a. la dua plej granda urbo de tiama Finnlando,
Viborgo
(finne
Viipuri
). Tiuteme vidu artikolon
ceditaj areoj
.
Finnlando komencis ser?i apogon de la fa?isma Germanio. En
1941
Finnlando partoprenis en la Hitlera atako kontra? Sovetio, unue por klopodi rekonkeri siajn perditajn teritoriojn, sed poste por konstrui “
Grandfinnlandon
” (en finna historiografio tiu milito nomi?as la
Da?riga milito
). Germanio tamen denove malvenkis, kaj Finnlando devis ekkonstrui novajn rilatojn kun sia granda najbaro. La
Moskva armistico
estis subskribita inter Finnlando unuflanke kaj
Sovetunio
kaj
Unui?inta Re?lando
aliflanke la 19an de septembro,
1944
, kio metis finon al la
Da?riga milito
.
[8]
La Armistico resta?ris la Moskvan Pactraktaton de
1940
, kun nombraj modifoj. Finnlando devis rezigni pri diversaj landlimaj teritorioj al Sovetunio. Finnlando cedis pluajn teritoriojn al Sovetio, devis propraforte eligi el la lando restojn de la naziaj trupoj (vd.
Laponia milito
), sed la lando estis neniam okupita de sovetiaj trupoj.
Post la milito la komunistoj denove rajtis agadi, kaj komence ili havis grandan influon. En
1948
estis subskribita traktato pri amikeco, kunlaboro kaj interhelpo kun Sovetio, kaj dum multaj jardekoj bonaj rilatoj kun Sovetio estis la fundamento de la finnlanda ekstera politiko.
Kvankam la demokratio neniam endan?eri?is, Sovetio ofte senteble influis anka? la internan politikon. En
1962
Sovetio forte reagis kontra? koalicio de socialdemokratoj kaj dekstraj bur?aj partioj, kiuj celis malhelpi la reelekton de prezidento
Urho Kekkonen
(
1900
-
1986
). La
koalicio
dissolvi?is kaj Kekkonen estis reelektita.
Kekkonen, kiu sciis varti la delikatajn rilatojn de Finnlando al
Moskvo
, restis prezidento dum kvarona jarcento, de
1956
?is malsani?o en
1981
. Precipe pro sia lerta ekstera politiko, Kekkonen ekhavis escepte fortan povon anka? en la interna politiko.
Dum la tempo de Kekkonen la internacia pozicio de Finnlando da?re forti?is. En
1975
, kiam la
Konferenco pri Sekureco kaj Kunlaboro en E?ropo
estis fondita en Helsinko, la ne?traleco de Finnlando estis vaste rekonita.
Krom politikan, Sovetio havis anka? grandan ekonomian signifon por Finnlando. La drasta malkresko de la komerco kun Sovetio/Rusio post la 1980-aj jaroj profundigis la ekonomian krizon, ka?zitan de la internacia konjunkturo, kaj la senlaboreco atingis rekordon: de 3,4% en 1990 ?i alti?is en tri jaroj al 22%.
Kulturo
Sisu
estas tipa finna termino kiu signifas ion en la senco de "obstino, persisto, fera volo por fini certan, ofte longda?ran taskon".
Famaj finnlingvaj a?toroj
Aleksis Kivi
-
Elias Lonnrot
-
Hannu Makela
-
Mika Waltari
-
Arto Paasilinna
,
Juhana Heikki Erkko
,
Ulla-Lena Lundberg
,
Anja Snellman
.
Kuirarto
Religio
La
Evangelia-Luterana Eklezio de Finnlando
(finne
Suomen evankelis-luterilainen kirkko
, svede
Evangelisk-lutherska kyrkan i Finland
) kaj la Ortodoksa Eklezio de Finnlando estas la du popolaj eklezioj de Finnlando. La evangelia-luterana eklezio inkludas subgrupojn kiel
lestadianismo
.
Esperanto-movado en Finnlando
La historio de la frua Esperanto-movado estas legebla en jena artikolo el
Enciklopedio de Esperanto
:
Frua Esperanto-movado/Finnlando
.
Vidu anka? :
Finnlanda esperantista junulara organizo
Cetere
Al Finnlando apartenas duonmemstara
Alando
(finnlingve
Ahvenanmaa
, svede
Aland
).
En Finnlando trovi?as multe da
sova?ejaj kabanoj
.
- Sa?no
- Sisu
, finna identeca koncepto
- Kalevala
, la nacia finna
epopeo
- Puuko
, malgranda tradicia finna tran?ilo
- Sahti
, tradicia finna biero
- Festivalo Arta Lumo
- Mynamaki
, (multlingva arto)
- Jean Sibelius
, la plej konata finna
komponisto
- Kantelo
, nacia finna muzikinstrumento
- Timo Vaananen, finna muzikisto,
kantelisto
kaj
esperantisto
- Lordi
, rokgrupo kiu partoprenis la
Eurosong
-festivalon
- Varttina
, kantgrupo
- Wimme Saari
, samea muzikisto de
jojko
- Mari Boine
-
samea
kantistino
- Eila Hiltunen
, plej konata
skulptistino
pro la Sibelius-monumento en Helsinki.
- Alvar Aalto
, arkitekto
- Aki Kaurismaki
,
re?isoro
- Mika Kaurismaki
, re?isoro
- Gustaf John Ramstedt
, diplomato, sciencisto.
- Mauno Koivisto
, politikisto
- Urho Kekkonen
, politikisto
Eksteraj ligiloj
Vidu anka?
Referencoj
Eksteraj ligiloj