Polonha
(en
polones
:
Polska
[?p?lska]
ⓘ
), oficialament la
Republica de Polonha
( en polones:
Rzeczpospolita Polska
), es un
pais
d'
Europa
Centrala que se situa au sud de la
Mar Baltica
e au nord de l'arc
montanhos
dei Carpats. A una
frontiera
ambe l'enclava
russa
de
Kaliningrad
au nord,
Lituania
au nord-est,
Bielorussia
a l'est,
Ucraina
au sud-est, la
Republica Checa
e
Eslovaquia
au sud e
Alemanha
a l'oest. Sa
capitala
es
Varsovia
. Aquel
estat
apareguet dins lo corrent dau segle X a partir de tribus eslavas installadas dins la region dempuei au mens lo segle precedent. A la fin dau segle XIV, formet una union poderosa ambe lo Grand Ducat de
Lituania
e venguet la poissanca principala d'Europa Centrala sota la direccion de la dinastia Jagellon. Pasmens, se turtet ai desvolopaments de
Russia
, de l'
Emperi Otoman
e de
Prussia
. Apres un declin long, son territori foguet partejat entre
Rus
,
Austrians
e
Prussians
entre
1772
e
1795
. Pasmens, la populacion polonesa mantenguet son unitat culturala dins lo corrent dau segle XIX e, apres unei reviradas, capitet de restaurar son independencia en
1918
apres l'afondrament deis emperis centraus e de l'
Emperi Rus
. Dins aquo, en
1939
, la Polonha restaurada foguet atacada e ocupada per l'
Alemanha
nazia
e per l'
URSS
au comencament de la
Segonda Guerra Mondiala
. A la fin de la guerra, lo pais foguet integrat au sen dau blot sovietic fins a l'afondrament dei governs comunistas europeus a la fin deis annadas 1980. A partir de
1991
, adoptet lo sistema economic capitalista, intret au sen de l'
OTAN
e de l'
Union Europea
.
Lo gentilici es
polones -esa
.
Topografia de Polonha.
Carta dau bacin de
Vistula
que domina la mager part dau territori polones.
Polonha a un territori de 312 692 km² relativament bas que son
altitud
mejana es de 173
metres
. Ansin, solament 3% de sa superficia, situada long de la
frontiera
sud, a una
altitud
de mai de 500
metres
e dins lo sens contrari, 60 km² an una altitud negativa dins la region de
Gdansk
. Aqueu territori pou se devesir entre cinc zonas principalas :
- lo plan centrau es la zona pus importanta. S'estend de la frontiera occidentala, ont es relativament estrecha, vers lo
nord
e lo
sud
en direccion de la
frontiera
orientala onte s'alarga. Lo territori i es pron plan e format d'un
jac sedimentari
e copa per de vaus fluvialas.
- au sud dau plan centrau, se situa una faissa de 90 a 200
quilometres
de largor. Es subdevesit en zonas pus pichonas definidas per son
altitud
mejana qu'aumenta en direccion dau sud. Lo releu i demora relativament bas mai i es pus marcat.
- lei plans costiers long de la
Mar Baltica
son una zona litorala d'
altitud
bassa. La costat i foguet faiconada per l'accion de la montada de la
mar
apres la fin dau
darrier periode glaciari
e per lo depaus de sediments marins. Aqueu proces entrainet la formacion de doas baias importantas long dau litorau que son la
baia de Pomerania
a l'oest onte se trai
Oder
(frontaliera amb
Alemanha
) e la
baia de Gdansk
a l'
est
onte se gita
Vistula
qu'i forma un
delta
vast.
- la region dei lacs es situada au nord-est dau plan centrau entre la
Mar Baltica
e
Lituania
. De colas bassas e unei lacs i fogueron formats per l'accion de
glaciers
dispareguts dempuei la fin dau
darrier periode glaciari
. Es cuberta per de
seuvas
ancianas que fan partida dei darrierei seuvas primitivas d'
Europa
.
- la regions pus meridionala es formada per de
montanhas
que fan partida de la zona nord de la cadena dei
Carpats
. Un quinzenau de cimas i passan 2 000 metres d'
altitud
, compres lo
mont Rysy
(2 499-2 503 m
[1]
) qu'es lo ponch culminant dau pais.
L'
idrografia
de Polonha es caracterizada per un escorrement que va dau sud vers lo nord. Es a l'origina de la formacion de dos sistemas idrografics centrats sus lei
fluvis
Vistula
e
Oder
. La mitat orientala dau pais es drenada per
Vistula
(1 047 km e debit finau de 1 054 m
3
/s) e seis
afluents
, especialament
Bug
(772 km).
Oder
(854 km e debit finau de 529 m
3
/s) e son afluent
Warta
drenan lo terc orientau de Polonha. Pasmens, en causa de la preponderancia dei regions planas, lo debit dei rius es sovent entravat e existisson dos periodes anuaus de venguda deis aigas causada per la fonda dei
neus
a la
prima
e per de pluejas importantas dins lo corrent de l'
estiu
(generalament julhet).
Esquema
climatic
de Polonha.
Lo
clima
de Polonha es
temperat
sus la mager part dau
pais
e
montanhard
dins lei regions meridionalas d'
altitud
auta. Dins la zona temperada, i a una gradacion qu'evoluciona d'un
clima oceanic
dins lo
nord
e l'
oest
vers un
clima continentau
dins lo
sud
e l'
est
ambe d'influencias
montanhardas
a mesura que l'
altitud
aumenta.
Lei factors d'aqueu clima despendon principalament deis interaccions dei massas d'er vengudas d'
Europa Occidentala
, de la
region artica
a la partir de l'
ocean Atlantic
e dau corrent subtropicau vengut dau
sud
. Lo corrent artic domina durant la mager part de l'annada mai son influencia es sovent moderada per lei dos autrei corrents pus cauds. Aquo es a l'origina de precipitacions abondosas (plueja e
neu
), de
neblas
e de
nivols
. Lei precipitacions anualas son d'aperaqui 600 mm sus la mager part dau territori que pou agantar 1 300 mm dins lo sud
montanhos
e demenir fins a 500 mm dins la region de
Varsovia
e lo quart nord-est. La mager part dei precipitacions a luoc d'estiu.
La
temperatura
estivenca
mejana despend de la
latitud
e de l'
altitud
e se situa entre 18 e 30°C. Es pus importanta en
Silesia
Bassa onte lei valors mejanas son compresas entre 24 e 32°C. Au contrari, es pus freja long de la
frontiera
ambe
Bielorussia
e
Lituania
. La
temperatura
ivernenca
mejana es egala a 3°C mai pou demenir fins a -6°C dins lo nord-est. Pasmens, dins lo cas d'una disparicion de la moderacion entre lei massas d'er caudas e frejas, la temperatura es directament influenciada per lei corrents artics e pou venir polara ambe de mesuras enregistradas a -40°C dins lei
montanhas
dau sud.
Densitat de populacion de Polonha.
En
2013
, la populacion polonesa era formada de 38,4 milions d'abitants. Era principalament gropada dins lo sud e lo centre dau pais onte se troba leis aglomeracions pus importantas dau pais (
Katowice
e
Cracovia
dins lo sud, Wroclaw dins lo sud-oest, Lodz, Poznan e
Varsovia
dins lo centre). D'autrei centres de populacion importants se situan long dau litorau de la
Mar Baltica
(Gdansk, Szczecin). Pasmens, la mager part dau nord de Polonha, especialament lo nord-est, es mens poblat.
Dins lo corrent de la
Guerra Freja
, la demografia polonesa conoguet una aumentacion importanta evolucionant d'aperaqui 30 milions en
1960
a mai de 38 milions en
1991
. Pasmens, a partir d'aquela annada, lo desvolopament de l'inseguretat sociala consecutiva au periode de transicion vers lo capitalisme e l'emigracion massiva vers leis autrei pais de l'
Union Europea
entraineron un alentiment dau nombre de naissencas e una demenicion de la populacion que passet de 38,7 milions en
1997
a 38,1 milions en
2007
. A l'ora d'ara, la crisi economica en
Europa
Occidentala a entrainat un retorn parciau dei populacions emigradas e la populacion a aumentat tornarmai leugierament dempuei
2010
. Una aumentacion leugiera dau taus de feconditat sosten tanben aquela tendancia mai Polonha fa partida dempuei leis annadas 1990 deis estats amb un nombre de naissenca feble.
Esquema linguistic de Polonha.
Lo
polones
es la
lenga oficiala
dau
pais
e es parlat per la quasi totalitat deis abitants. Se devesis entre quatre dialectes principaus mai un
dialecte
pus rar e limitat a la region montanhosa dei
Tatras
. Lei regions principalament poblats per de populacions germanicas avans
1944
-
1945
presentan una mescla de diversei
dialectes
aduchs per de populacions polonesas en provenenca deis autrei regions. Certanei
vilas
importantas, coma
Varsovia
, an lo sieu
dialecte
.
Lo
cashob
es reconegut coma lenga cooficiala en
Cashobia
dins la region de
Gdansk
. En
2011
, era parlat per 106 000 personas qu'eran sovent au minimum bilinguas
[2]
.
Enfin, long de la
frontiera
orientala e sud-est, diversei minoritats linguisticas (
lituaniana
,
bielorussa
,
ucrainiana
e
rusyna
) existisson. Aquelei lengas an ges d'estatut sus lo territori polones.
Polonha es un dei
pais
pus
religios
dau
continent
europeu
. La libertat religiosa i es assegurada per la
constitucion
. Dempuei la fin de la
Segonda Guerra Mondiala
, la populacion polonesa es majoritariament
crestiana
catolica
(88,4% en
2007
) amb un taus de practica
religiosa
important (estimat entre 50 e 60% en
2007
) en despiech d'una demenicion observada au sen dei generacions pus jovas. La premiera minoritat
religiosa
es formada per de
crestians
ortodoxs
(1,2%). Leis autrei grops son mens importants e compausats de
protestants
(0,4%) e de
testimonis de Jehova
(0,3%).
Avans la
Segonda Guerra Mondiala
, Polonha era un
pais
en majoritat catolica (aperaqui 65%) mai presentava de minoritats substancialas d'
ortodoxs
, de
protestants
e de
josieus
. Pasmens, la
politica d'exterminacion sistematica
dei josieus per leis
Alemands
causet la disparicion de la mager de la minoritat josieva polonesa. Puei, la fugida dei populacions alemandas en facia de l'avancada dei tropas
sovieticas
causet la disparicion dei protestants. Aquo foguet completat per una politica d'expulsion generala. Enfin, lo reculament de la
frontiera
orientala laisset en fora dau territori la mager part de sa populacion ortodoxa.
Tribus principalas deis Eslaus Occidentaus ai segles IX e X.
Lei vestigis de presencia umana pus ancians sus lo territori polones datan de 500 000 avC. En causa dei
glaciacions
, aquela presencia demoret intermitenta. Leis abitats sedentaris pus ancians descuberts per leis
arqueologs
fogueron creats au millenari IX avC per la
cultura swideriense
. A partir dau millenari V avC, la region ? e tanben una partida vasta d'
Europa
Orientala ? veguet lo desvolopament d'un poble protoeslau fins au millenari III avC. Aquo foguet a l'origina de diversei culturas que se succedigueron :
cultura de la terralha cordada
(vers 3 000 - 2 200 avC),
cultura d'Unetice
(vers 2 300 - 1 600 avC),
cultura de Trzciniec
(vers 1 700 - 1 200 avC),
cultura lusaciana
(millenari I avC) e
cultura de Przeworsk
(segles V-II avC).
Dins lo corrent de l'
Antiquitat
tardiva, l'influencia germanic venguet importanta, especialament dins lo nord de la Polonha actuala onte venguet preponderanta ambe la
cultura de Wielbark
. En revenge, la mager part dau centre e dau sud demoreron sota l'influencia de pobles
eslaus
. Lo pus important era lei
Lechites
que se devesiguet pauc a pauc entre unei tribus diferentas coma lei
Polans
dins la region de Granda Polonha o lei Vislans dins la region de Pichona Polonha. Lei
Polans
vengueron rapidament lo grop dominant e formeron una societat ierarquizada au mens a partir dau segle VIII. Lei premierei missions
crestianas
fogueron mandadas dins la region au segle IX.
Polonha se formet a partir de la tribu dei
Polans
, establida dins lo centre de la region, que donet lo sieu nom au pais. En
966
, la conversion au
crestianisme
dau
rei
Mieszko I
er
(
960
-
992
) permetet d'establir de relacions pus amaisadas ambe l'
Emperi Germanic
e de renforcar l'administracion dau reiaume gracias a la creacion d'un
evescat
en
968
basat dins la
vila
de
Poznan
. Mieszko capitet tanben d'estendre sa dominacion vers lo nord, l'est e lo sud.
Son fiu
Boleslau lo Valent
(
992
-
1025
) contuniet aquela politica. Conquistet lo sud dau bacin de
Vistula
, especialament
Cracovia
, e obtenguet la creacion d'un
arquevescat
polones installat a
Gniezno
qu'era alora la
capitala
. Enfin, en
1025
, aquel arquevescat li reconoguet la reiautat permetent la fondacion de la
dinastia Piast
.
La division de Polonha e l'implantacion germanica
[
modificar
|
Modificar lo codi
]
Lo poder de la
dinastia
Piast
s'afebliquet rapidament apres la fin dau reine de
Casimir lo Renovaire
(
1039
-
1058
). Aqueu declin foguet agravat per l'absencia d'una regla de succession clara que favorizet lei tensions internas.
Boleslas III
(
1102
-
1138
) assaiet de reglar aquela question ambe l'atribucion d'un ducat a cadun de sei fius. En despiech dau mantenement de la primautat de l'ainat ambe lo titol de
princeps
o de
senior
, aquo entrainet diversei tensions entre lei diferentei brancas dei Piast a afebliguet mai la
dinastia
que deguet tanben faciar lei revendicacions de l'
aristocracia
.
Aquo entrainet tres evolucions importantas au sen de la societat polonesa. De'n premier, lo prince principau dau pais foguet d'ara endavant designat per lei
ducs
e leis autrei senhors importants. Dins lo corrent dei segles seguents, aquo foguet l'origina de la
monarquia
electiva de Polonha. En mai d'aquo, l'
aristocracia
capitet pereu de renforcar son poder gracias au desvolopament d'una classa de senhors terrenaus, dichs magnats, pron poderos per menacar l'autoritat dei
ducs
. Enfin, la
Gleisa
acabet la
crestianizacion
de Polonha entre lei segles XII e XIII. Gracias a sei domenis, i venguet una poissanca importanta e un factor forca important de l'unitat nacionala que venguet una preocupacion majora dau
Catolicisme
polones.
D'aqueu temps, la region de Polonha deguet tanben faciar l'expansion germanica en direccion d'
Europa
de l'Est. Aquo comencet au comencament dau segle XIII ambe l'iniciativa de senhors polones d'installar de colons
alemands
dins de regions gaire pobladas (
Pomerania
,
Silesia
). Aqueu movement s'acceleret dins lo corrent de la segonda mitat dau segle XIII e foguet completat per l'installacion de populacions alemandas importantas dins lei
vilas
polonesas. Pasmens, lo proces pus important dau periode foguet la demanda d'ajuda dau duc de
Mazovia
adreicada en
1226
a l'
Ordre dei Chivaliers Teutonics
per luchar contra de populacions
paganas
balticas
. D'efect, lei Chivaliers Teutonics capiteron rapidament de vencre lei pobles locaus e installar de colons dins la region qu'anava venir
Prussia
.
Au segle XIII e dins lo corrent de la premiera mitat dau segle XIV, leis
estats
polones degueron afrontar de pressions militaras importantas a l'est e au nord e faciar unei desfachas grevas. Entraineron l'afondrament de la mager part dei ducats de Polonha que son unitat se reformada a l'entorn de la Pichona e de la Granda Polonha pendent lo reine de
Casimir III lo Grand
(
1333
-
1370
).
La premiera menaca venguet dau front orientau ont una armada
mongola
ataquet lo pais en
1241
. Capitet de pilhar
Cracovia
e d'anientar la mager part de l'
aristocracia
polonesa a
Legnica
. Pasmens, en causa de la mort dau khan
Ogedei
, lei Mongols degueron se retirar per participar a la succession a la testa de l'
Emperi Mongol
e se contenteron d'aquelei succes. Leis destruccions causadas per aquela invasion entraineron la fragmentacion de
Silesia
e de
Mazovia
. Puei, a partir dau comencament dau segle XIV, lo front nord e lei Chivaliers Teutonics vengueron lo problema militar major de Polonha quand l'Ordre acomencet una politica d'expansion au detriment dei populacions localas. En
1308
, conquisteron
Gdansk
puei tota la region de
Pomerelia
.
Tre la fin dau segle XIII, lei dificultats militaras de Polonha entraineron la restauracion dau titol de
rei
. Aquo causet inicialament de tensions suplementarias ambe
Boemia
que s'aliet ambe lei Chivaliers Teutonics. En facia d'aquela ostilitat,
Ladislau I
er
lo Breu
(
1306
-
1333
) se raprochet deis
Ongres
e subretot dei
Lituanians
. Estabilizet son autoritat sus lei Pichona e Granda Polonhas. Puei, son fiu
Casimir III lo Grand
(
1333
-
1370
) capitet de restaurar tornarmai l'autoritat reiala gracias a una tiera de victorias militaras e de mesuras economicas o administrativas. Lei pus importantas fogueron l'encoratjament donat ai
Josieus
europeus
de venir s'installar sus lo territori polones per dinamizar l'economia dau reiaume en
1334
[3]
e la fondacion de l'
Universitat Jagellon
. En revenge, l'
aristocracia
gardet sa poissanca e obtenguet d'avantatges fiscaus importants pendent lo reine de
Lois d'Anjau
(
1370
-
1382
), nebot e successor de Casimir III, qu'era ja rei d'
Ongria
e deguet acceptar diversei concessions per gardar sa senhoria sus lo pais.
A la mort de
Lois d'Anjau
en
1382
, l'
aristocracia
era pas desirosa de mantenir l'
union personala
entre
Ongria
e Polonha. Designet donc coma ≪ rei ≫
[4]
, sa filha cadeta
Edvija
. En
1385
, se maridet ambe lo grand-duc de
Lituania
Jogaila
que se convertiguet au
cristianisme
e venguet
Ladislau II Jagellon
[5]
. Demoret rei unic de Polonha en
1399
apres la mort d'
Edvija
. En
1401
, lo
tractat de Vilnius
creet una union entre Polonha e
Lituania
.
Dirigit per
Ladislau II
e son cosin
Vytautas
, grand-duc de
Lituania
, l'
estat
noveu venguet rapidament una poissanca importanta sus lo
continent
europeu
. En
1410
, sa
victoria de Grunwald
[6]
li permetet de destrurre la mager part dei forcas de l'
Ordre Teutonic
que venguet
vassau
de Polonha en
1466
sota
Casimir IV Jagellon
(
1445
-
1492
) apres unei desfachas suplementarias
[7]
. La mager part dau territori teutonic (
Pomerelia
,
Dantzig
,
Prussia
orientala) foguet tanben annexada per lei Polones. Lo resta demoret sota lo contrarotle de l'Ordre que perdiguet sa poissanca mai capitet de gardar una autonomia importanta dins la gestion de seis afaires internes.
Vengut un senhor poderos de l'
Europa
catolica
, lo rei de Polonha ganhet una influencia importanta en
Europa Centrala
durant la segonda mitat dau segle XV.
Ladislau III Jagellon
(
1434
-
1444
) venguet rei d'
Ongria
en
1440
e dirigiguet la
crosada
crestiana
que s'acabet per la
batalha
saunosa
de
Varna
(
1444
) onte moriguet. Un autre fiu de Casimir IV,
Vladislau
, venguet rei de
Boemia
en
1471
puei d'
Ongria
en
1490
. A sa mort en
1516
, son fiu li succediguet a la testa dei dos reaiumes fins a la sieuna mort en
1526
.
Polonha-Lituania dins lo corrent dau periode de la dinastia dei Jagellon (1385-1572).
Lo segle XVI constituis l'apogeu de Polonha-Lituania gracias au mantenement de la
patz
dins lo reiaume e d'una prosperitat economica certana. Aquo favorizet lo desvolopament intellectuau polones que venguet un centre major de la cultura
europea
.
D'efect, gracias ai revenguts deis exportacions de
blat
e de
fusta
vers lo resta d'
Europa
, l'
aristocracia
polonesa capitet de s'enriquir e
Cracovia
poguet sostenir una Cort brilhanta. D'ideas novelas aparegueron dins lo pais coma la
teoria eliocentrica
de
Nicolau Copernic
(
1473
-
1543
). La cultura s'i desvolopet tanben, especialament la
poesia
, sostenguda per la vida politica forca activa deis institucions e per la
Reforma
religiosa
protestanta
. Aquo favorizet l'utilizacion de la
lenga
polonesa
que comencet de concurrenciar lo
latin
.
Leis institucions de la
monarquia
polonesa fogueron un trach important de l'istoria dau pais. Se formeron dins lo corrent dau segle XVI a partir d'un senat format per lei prelats e lei senhors pus importants dau reiaume. Foguet completat per una Dieta compausada de delegats de la noblesa (6% de la populacion au segle XVI, 12% au segle XVIII) amb un drech de
veto
. En causa de l'importancia relativa de l'
aristocracia
a respect dau resta de la populacion, aquelei assembladas representavan inicialament totei lei classas de la societat (dei senhors pus rics ai nobles locaus forca paures dei zonas ruralas). Pasmens, se concentreron pauc a pauc sus la defensa dei privilegis fiscaus de l'
aristocracia
entrainant lo blocatge progressiu deis institucions ai segles seguents.
La
Reforma
protestanta
acomencet tre
1518
e unei nobles se convertigueron rapidament, especialament au sen dei populacions de
lenga
alemanda
. En
1540
, un seisen de la noblesa era venguda protestanta, principalament
calvinista
. Pasmens, au contrari d'autreis
estats
europeus
, aquo entrainet ges de conflicte militar car lei
reis
Sigismond I
er
lo Vielh
(
1506
-
1548
) e
Sigismond II August
(
1548
-
1572
) decidigueron d'adoptar una politica de tolerancia que foguet definitivament proclamada en
1572
. Pasmens, demoreron fideus au
catolicisme
e encoratjeron leis iniciativas de la
Gleisa
per contenir lei progres protestants. Gracias a un esforc important dei
jesuistas
, lo calvinisme polones intret en declin a la fin dau segle XVI.
A partir de la fin dau segle XV, Polonha-Lituania deguet faciar l'aparicion de doas poissancas importantas au sud (
Emperi Otoman
) e a l'est (
Principat de Moscovia
) qu'assaieron de s'estendre au detriment dei dos pais. Aquo entrainet de conflictes frontaliers importants dins lo corrent dau segle XVI mai lei forcas polonesas capiteron de protegir lo cor dau reiaume que foguet jamai menacat durant aqueu periode. En mai d'aquo, lo rei polones deguet tanben s'ocupar tornarmai dei
Chivaliers Teutonics
que refusavan de reconoisser la senhoria polonesa.
La pression
otomana
se manisfet subretot contra leis aliats europeus de Polonha, especialament
Ongria
, e dins lei regions pus meridionalas ? e mau contrarotladas ? de Polonha-Lituania. Ansin, en
1526
, lo rei ongres
Lois Jagellon
foguet tuat per l'armada otomana a
Mohacs
entrainant la disparicion de son reiaume coma estat independent e la perda dei coronas d'
Ongria
e de
Boemia
qu'eran alora tengudas per la dinastia polonesa. Totjorn en
1526
, leis Otomans annexeron la region de Jedisan, qu'era estada conquistada per
Vytautas
au segle XIV, e
Moldavia
onte Polonha assaiava d'estendre son influencia. Enfin, s'alieron ai Tatars de
Crimea
qu'eran a l'origina d'incursions e pilhatges regulars sus lo territori de Polonha-Lituania.
La pression
russa
foguet pus importanta e greva car menacava lei regions centralas dau Grand Ducat de Lituania entrainant una tiera de guerras d'amplor (1492-1494, 1500-1503, 1507-1508, 1512-1522, 1534-1537 e
1558-1583
). D'efect, en
1480
, lo
Principat de Moscovia
avia restaurat son independencia a respect dau
Khanat de l'Orda d'Aur
e acomencet son expansion vers l'oest. De
1492
a
1583
, lo Grand Ducat perdiguet dos terc de son territori mai l'ajuda de l'armada polonesa li permetet d'empachar lei Rus de conquistar lei regions pobladas de Lituanians (
batalha d'Orcha
en
1514
) e de gardar una partida de la
Bielorussia
e de l'
Ucraina
modernas.
Enfin, dins lei regions
balticas
, l'
Ordre Teutonic
era pauc dispausat a reconoisser la senhoria polonesa impausada au
tractat de Torun
(
1466
). Una solucion foguet trobada ambe la conversion dei Chivaliers au
protestantisme
. En
1525
, lo grand mestre
Albert de Hohenzollern-Ansbach
acceptet de secularizar l'Ordre que son territori formet lo
ducat de Prussia
. Albert acceptet de reconoisser la senhoria ? lasca car lo ducat era forca autonom ? dau rei de Polonha. Mai au nord, de negociacions ambe lo grand mestre dei
Chivaliers Porta-Gleva
Gotthard Kettler
s'acaberon amb un resultat similar e la creacion dau
ducat de Curlandia
, vassau ? tanben forca autonom ? de la corona de Polonha.
L'Union de Lublin foguet la consequencia d'un projecte de renforcament de la coesion entre Polonha e
Lituania
menat per lo
rei
Sigismond II August
. Faguet pression sus l'
aristocracia
lituaniana
per acceptar la formacion d'una Dieta comuna entre lei dos estats. L'acord trobat, dich
Union de Lublin
, creet la
Republica dei Doas Nacions
dotada d'una corona, d'una dieta e d'un sobeiran comun (elegit per lei dos estats). Pasmens, cada nacion gardet lei sieunas institucions internas e una autonomia larga. En
1596
, la
capitala
d'aquel ensems noveu foguet installada a
Varsovia
en remplacament de
Vilnius
e de
Cracovia
.
La mort de
Sigismond II August
en
1572
marquet la fin dau periode dei Jagellon e foguet lo comencament d'un periode de guerras importantas regardant tornarmai de regions importantas de la
Republica
. S'acaberon generalament per de victorias polonesas mai aquo minet pauc a pauc la poissanca de Polonha-
Lituania
e foguet a l'origina de son declin dins lo corrent dei segles seguents.
Apres lo reine cort d'
Enric de Valois
(
1573
-
1575
) qu'abandonet lo pais per venir
rei
de
Franca
en
1574
,
Esteve Bathory
(
1575
-
1586
) foguet elegit
rei
. Deguet luchar contra lei
Rus
e capitet de lei repossar de
Livonia
. Durant lo reine de son
fiu
Sigismond III Vasa
(
1587
-
1632
), lei Polones capiteron de
reconquistar Smolensk
en
1611
(perduda en
1514
per lei Lituanians). En
1634
, lo
tractat de Polanovo
arrestet provisoriament lei guerras entre Polonha-
Lituania
e
Russia
apres una tiera de victorias novelas de
Varsovia
.
En revenge, lo reine de
Sigismond III
veguet tanben una tiera de
guerras
ambe
Suecia
que s'acaberon per un resultat mitigat. D'efect, de
1592
a
1599
, Sigismond III dirigiguet tanben
Suecia
sota un regime d'
union personala
apres la mort de son paire. Pasmens, sa politica
religiosa
e sa temptativa maladrecha d'i restaurar lo
catolicisme
[8]
i entrainet una revouta e son remplacament per son oncle
Carles IX
(
1599
-
1611
[9]
). En
1598
, Sigismond foguet vencut a
Linkoping
e perdiguet
Suecia
. Pasmens, diversei guerras contunieron entre lei dos reiaumes a prepaus dau contrarotle de regions
balticas
. Vengueron un conflicte periferic de la
Guerra de Trenta Ans
(
1618
-
1648
) e s'acaberon en
1629
per la perda de
Livonia
franc de la partida sud-est d'aquela region. Dins aquo, lei desfachas infligidas per lei Suedes causeron de perdas importantas ai forcas polonesas e lo nord dau pais foguet pilhat mai que d'un cop.
Lo declin e lei partiments de Polonha-Lituania
[
modificar
|
Modificar lo codi
]
Evolucion territoriala de Polonha-Lituania dins lo corrent dau segle XVII.
Apres lo periode malaisat de la fin de la
Pax Polonica
, lo segle XVII, especialament leis annadas 1648-1676, foguet una epoca de crisis militaras repetidas qu'entraineron un afebliment vertadier dau pais. Aquo comencet en
1648
amb una revouta dei Cosacs Zaporoges que vivian sus lo territori de l'
Ucraina
actuala. En
1653
, fogueron jonhats per
Russia
e jureron fidelitat au
tsar
l'annada seguenta. Polones e Lituanians fogueron desfachs mai d'un cop per aquela alianca e perdigueron
Smolensk
,
Kiev
e
Vilnius
.
Aqueu conflicte conoguet una pausa en
1656
quand lei Polones e lei Rus degueron s'aliar contra lei
Suedes
. D'efect,
Suecia
, enemic comun dei dos reiaumes avia atacat
Lituania
per renforcar sa posicion dins lei regions balticas e ne'n alunchar lei Rus. De
1655
a
1658
(lo Diluvi), Polonha foguet devastada per la
guerra
e totei lei vilas importantas, levat de Dantzig e de Lvov, fogueron pilhadas. Lo conflicte s'acabet oficialament en
1660
. La Republica deguet cedir lo resta de
Livonia
ai Suedes e abandonar sa senhoria sus lo ducat de
Prussia
qu'era dirigit dempuei
1618
per l'elector de Brandeborg. D'aqueu temps, la guerra tornet comencar contra lei
Rus
. Pasmens, maugrat quauquei succes, lei Polones e lei Lituanians mau capiteron de tornar conquistar la mager part dei regions perdudas. En
1667
, lo
tractat d'Androussovo
confirmet la perda de Smolensk, de Kiev e dei territoris a l'est de
Dniepre
.
Enfin, dins leis annadas 1670, una tiera de guerras se debanet contra l'
Emperi Otoman
qu'assetjet Lvov en
1672
. Maugrat una contra-ataca menada per lo
rei
Joan III Sobieski
(
1674
-
1696
), leis Otomans garderon lo contrarotle de
Podolia
. Puei, en
1683
, Joan III participet d'un biais victorios a la
defensa de Viena
. Gracias a sa participacion decisiva, i ganhet un prestigi considerable e la Republica recuperet
Podolia
au
tractat de Karlowitz
(
1699
). Pasmens, lo pais era roinat amb una populacion demenida de 30%.
La guerra dau Nord e la guerra de succession de Polonha
[
modificar
|
Modificar lo codi
]
De
1700
a
1738
, doas guerras, la
Granda Guerra dau Nord
(
1700
-
1721
) e la
Guerra de Succession de Polonha
(
1733
-
1738
), confirmeron lo declin de la
Republica dei Doas Nacions
e permeteron ai
Rus
d'aquistar una influencia forca importanta sus leis afaires internes polones e, finalament, de dirigir la politica dau pais.
D'efect, en
1700
, lo rei
August II lo Fort
(
1697
-
1733
) acceptet de s'aliar ai Rus contra
Suecia
dins l'encastre de la
Granda Guerra dau Nord
. Pasmens, maugrat un sosten rus e una armada que sa poissanca era estada restaurada dempuei lei desastres dau segle XVII, August II foguet esquichat per lei Suedes en
1701
entrainant l'invasion de Polonha. En
1704
, lo sobeiran suedes
Carles XII
reuniguet una Dieta a sa solda per elegir
Estanislau Leszcynski
coma rei de Polonha. Puei, en
1706
, obliguet August II d'abdicar. Pasmens, apres la
victoria russa de Poltava
(
1709
), se formet una coalicion gropant uneis estats
europeus
poderos contra
Suecia
que foguet finalament desfacha en
1721
. Gracias a aqueu succes,
Russia
venguet una poissanca majora (annexion de
Livonia
,
Estonia
e de l'istme de
Carelia
) e lo
tsar
Peire lo Grand
poguet restablir August II e l'influencia russa sus son reiaume.
Aquela situacion s'agravet apres la mort d'August II en
1733
.
Estanislau Leszcynski
, sostengut per
Franca
, foguet elegit contra lo fiu d'August II qu'era lo candidat de
Russia
e d'
Austria
. Aquela chausida foguet refusada per lei Rus que son armada intret dins lo pais per reunir una Dieta novela e elegir lo sieu candidat que venguet
August III
. Aquo entrainet una
guerra
entre
Franca
e
Russia
. Pasmens, en causa de la distancia entre lei dos pais, lo conflicte opauset subretot
Franca
a
Austria
. S'acabet en
1738
per una victoria francesa relativa : August III demoret rei de Polonha sota la proteccion russa e Estanislau duc de Lorena (ambe la promessa d'una annexion francesa a sa mort)
[10]
. Aquo confirmet la dominacion de
Russia
sus Polonha e, d'ara endavant, lei decisions politicas pus importantas regardant la direccion dau reiaume fogueron decididas a
Sant Petersborg
.
Partiments de Polonha entre
1772
e
1795
.
Apres l'afebliment marcat de Polonha venguda una mena de
protectorat
rus
en
1733
, lo pais poguet pas s'opausar a l'ascension de sei vesins que se partejeron son territori entre
1772
e
1795
entrainant sa disparicion.
D'efect, apres la mort d'
August III
en
1763
, li succediguet
Estanislau August Poniatowski
gracias au sosten de
Catarina II
. Pasmens, leis objectius dei dos sobeirans vengueron rapidament diferents e lei Rus s'opauseron ai temptativas de reformas iniciadas per lo rei polones. Aquo li permetia de gardar son contrarotle sus lo pais mai causet la revouta d'una partida de l'
aristocracia
contra la presencia russa (
Confederacion de Bar (1768-1772
). Aprofichant aquelei dificultats, leis
Otomans
ataqueron tanben
Russia
mai fogueron vencuts permetent ai tropas de Catarina II d'avancar mai en direccion dau sud.
Aquelei victorias e avancadas russas en
Europa Orientala
causeron l'inquietud d'
Austria
qu'amirava tanben la conquista d'una partida de la region. A l'iniciativa de
Prussia
,
Moscou
e
Viena
decidigueron de reglar lei tensions entre elei en organizant lo
premier partiment de Polonha
per contentar leis ambicions dei tres capitalas en
1772
.
Russia
ocupet la
Livonia
interiora e lei regions nord e est de la
Bielorussia
actuala,
Austria
prenguet lo contrarotle
Galicia
e
Prussia
s'estendet dins lei regions de
Pomerelia
e dins leis ancians feus de l'Ordre Teutonic per assegurar la continuitat de son territori entre Brandeborg e lo ducat de
Prussia
. La Republica i perdet cinc milions d'abitants sus quatorze e diversei vilas importantas fogueron ocupadas fins a
1780
per de
garnisons
russas
.
En despiech d'aqueu restrenhement de son reiaume,
Estanislau August Poniatowski
contuniet sa politica de reformas. Pasmens, se sa politica aguet de resultats significatius regardant lo dinamisme culturau de Polonha, mau capitet de se desliurar de la tutela
russa
. En
1788
, la Dieta aprofichet la guerra de
1787
-
1792
entre
Russia
e
Emperi Otoman
per assaiar d'entreprendre una politica novela de reformas dau sistema politic de la Republica. En
1791
, una
constitucion
foguet adoptada e l'Ostau de Saxonia foguet chausida per dirigir lo pais transformat en
monarquia ereditaria
. Aqueu texte prevesia d'adoptar de principis relativament modernes coma una participacion de la
borgesia
ais institucions. Pasmens, tre
1792
, lo pais se turtet a l'ostilitat russa e foguet tornarmai envait per lei Rus entrainant lo
segond partiment dau pais
entre
Prussia
e
Russia
?
Austria
era alora ocupada per la guerra contra la
Franca
revolucionaria.
Russia
ocupet la mager part de l'est e
Prussia
la region de Poznan. La Republica foguet reduch a un reiaume de quatre milions d'abitants e la dominacion russa confirmada.
Dins aquo, la populacion polonesa refuset aquela desfacha e una
insureccion
se debanet en
1794
dirigida per
Tadeusz Kosciuszko
. Apres unei mes de combats acarnats, lei darrierei forcas polonesas degueron capitular lo 16 de novembre. L'annada seguenta, en
1795
, lo resta de Polonha-
Lituania
foguet partejat entre
Russia
,
Prussia
e
Austria
que proclameron la fin de Polonha en
1797
(
Finis Poloniae
).
Evolucion dau
Grand Ducat de Varsovia
.
La fin de Polonha foguet pas acceptada per una partida importanta de la populacion. Dins l'encastre dei
guerras revolucionarias
, se formeron de legions de volontaris polones luchant dins lo camp frances. En
1806
, apres lo quasi anientament de l'armada prussiana per lei Frances a
Iena
e
Auerstaedt
, aqueu sosten permetet la restauracion d'un
estat
polones dich
Grand Ducat de Varsovia
en
1807
oficialament dirigit per l'Ostau de
Saxonia
e placat sota proteccion
francesa
. Fondat principalament ambe lei territoris annexats per
Prussia
, lo Ducat foguet aumentat en
1809
de regions perdudas per
Austria
apres la
batalha de Wagram
. Lei tropas dau Ducat participeron ai campanhas de la fin dau reine napoleonc (mai de 100 000 Polones eran mobilizats en
1812
) mai la desfacha finala dei Frances en
1814
entrainet sa disparicion a la fin de la guerra.
Pasmens, l'amplor de la participacion polonesa e de l'esforc necessari per vencre
Napoleon I
er
obligueron lei
Rus
, lei
Prussians
e leis
Austrians
de tenir compte dau sentiment nacionau polones. Lo Grand Ducat foguet donc devesit entre una
Republica de Cracovia
forca autonoma e placada sota lo
protectorat
dei tres poissancas (subretot de Viena), un
Grand Ducat de Posen
que venguet una region autonoma de
Prussia
e un Reiaume de Polonha, tanben dich
Reiaume dau Congres
, dirigit per lo
tsar
que venguet tanben rei de Polonha. Aqueu reiaume foguet dotat de diverseis institucions internas que li doneron una autonomia larga, compres lei sieunas forcas armadas.
La Polonha Russa aguet una istoria agitada pontuada d'insureccions
saunosas
. Veguet tanben son autonomia demenir pauc a cha pauc fins a l'instauracion d'una politica de russificacion que se turtet a una resistencia opiniastra dins la segonda mitat dau segle XIX. Enfin, au segle XX, la repression s'espacet un pauc fins a la guerra e l'insureccion generala de Polonha.
D'efect, lo
Reiaume dau Congres
avia una autonomia larga protegida per una
constitucion
. Aquo li permetia per exemple de tenir lo sieu govern, la sieuna Dieta e lei sieunas forcas armadas qu'eran oficialament dirigits per de Rus nomats per l'emperaire (sovent au sen de l'Ostau Romanov) mai conselhats per de Polones. Pasmens, aquela situacion acipava lo tsar e son poder absolut. Tre leis annadas 1820, lei metodes de govern de Polonha vengueron pus autoritoris, especialament a partir dau comencament dau reine de
Nicolau I
er
(
1825
-
1855
). En julhet de
1830
, l'onda revolucionaria venguda de
Franca
entrainet una insureccion polonesa que venguet rapidament una guerra d'amplor necessitant l'intervencion d'una armada russa importanta de novembre de
1830
a octobre de
1831
. Lei combats e lei represalhas entraineron la partenca d'unei miliers d'abitants. Puei, en
1832
, lo tsar aboliguet l'estatut especiau dau pais e estendet la politica de repression (execucions, desportacions, sarradura dei luocs culturaus...) ai populacions polonesas de
Lituania
e de
Bielorussia
.
Aqueu regime autoritari capitet d'empachar la contagion revolucionaria en
1848
dins la Polonha Russa e se mantenguet fins a la mort de
Nicolau I
er
en
1855
. Dins aquo, la liberalizacion acomencada a partir de
1856
entrainet de revendicacions suplementarias de part de la populacion. En
1861
, comencet una
revouta novela
que chausiguet d'adoptar una tactica de guerilha per luchar contra una armada russa qu'agantet fins a 400 000 omes. Pasmens, en
1863
, lei guerilhas principalas fogueron esquichadas e lei combats s'acaberon l'annada seguenta ambe la captura e l'execucion o l'exil dei caps dau movement.
Aquo entrainet una repression pus violenta qu'aquela de
1832
. Lo ≪ Reiaume de Polonha ≫ foguet remplacat per una provincia russa dicha ≪ Pais de Vistula ≫ somesa a una politica de russificacion. S'impauset au sistema educatiu onte l'ensenhament dau
polones
foguet empachat. La
Gleisa
catolica
de Polonha, qu'era un factor major de l'unitat nacionala dempuei la crestianizacion dau pais, foguet tanben la buta de persecucions importantas (confiscacion de bens, empresonament de preires e d'evesques, sarradura de
monasteris
...).
A partir deis annadas 1880, aquela politica demeniguet d'intensitat e s'inverset un pauc ambe la restauracion de l'estatut oficiau dau
polones
. En
1905
, Polonha foguet tocada per l'agitacion revolucionaria russa. Pasmens, la dominacion russa foguet pas contestada fins a l'afondrament de l'
Emperi Rus
en
1917
-
1918
.
Dins l'encastre d'
Austria
e d'
Austria-Ongria
, estat multietnic, la Polonha Austriana conoguet un regime d'autonomia limitada que contentet l'
aristocracia
e s'apielet sus lo
catolicisme
dei populacions polonesas e rutenas. Aquo empachet pas d'insureccions mai favorizet pauc a pauc l'integracion d'una partida deis eleits a la vida politica de l'Emperi.
D'efect, una Dieta, dominada per l'
aristocracia
polonesa auta e sensa poder vertadier, e una administracion alemanda, que tenia la mager part dau poder, fogueron creadas a
Lvov
per dirigir la region. De mai, au contrari de
Russia
e de
Prussia
, lo
catolicisme
,
religion
comuna dei Polones e dei Habsborg, foguet un factor d'amaisament entre la ierarquia imperiala e la Gleisa locala. Ansin, lo movement revolucionari polones deis annadas 1840 foguet forca devesit. Dominat per d'aristocratas, entrainet una revouta dins la
Republica de Cracovia
que capitet de conquistar la
vila
. Pasmens, lei paisans lei sostengueron pas e leis Austrians pogueron aisament atisar lei tensions entre lei doas classas per transformar l'insureccion en una mena de guerra civila que foguet finalament esquichada sensa dificultat. Apres sa victoria, Viena annexet la
Republica de Cracovia
.
En
1848
, dins l'onda revolucionaria d'
Europa
, lei nacionalistas polones d'
Austria
s'agiteron tornarmai e formeron un cors de 20 000 ≪ gardas nacionaus ≫. Pasmens, Viena joguet tornarmai sus lei divisions entre lei populacions de la region e aprofichet l'inquietud dei Rutens per i mandar de tropas. Ne'n reprengueron lo contrarotle mai quauquei miliers de Polones jonheron l'insureccion
ongresa
.
Aquela desfacha marquet la fin deis insureccions nacionalistas polonesas en
Austria
fins a l'afondrament dau pais en
1918
. D'efect, l'aristocracia auta e lei faccions conservatritz sostengueron d'ara endavant lo regime e la dinastia austrianas e se contentet de la presencia de la Dieta de Lvov. Un noble polones e integrada au sen de la vida politica austriana,
Agenor Goluchowski
, foguet nomat coma governador de la Polonha Austriana en
1850
e lo regime se liberalizet pauc a pauc ambe lo sosten dau poder ais universitats de
Cracovia
e de
Lvov
o la restauracion de l'estatut oficiau dau
polones
en
1861
. De son caire, lei conservadors polones formeron un partit e participeron plenament au
govern
imperiau (per exemple, Goluchowski i foguet ministre de l'Interior).
La Polonha Prussiana era devesida entre doas zonas diferentas formadas d'un caire dei territoris annexats en
1772
e gardats dins lo corrent dau periode
napoleonc
e d'autre caire dei territoris directament annexats dau
Grand Ducat de Varsovia
. Dins la premiera region, una politica de germanizacion activa i foguet aplicada. En revenge, la segonda que formet lo
Grand Ducat de Posen
conoguet un regime pus liberau e lo
polones
i gardet un rotle oficiau dins l'administracion o l'ensenhament fins a
1848
.
D'efect, dins lo corrent de la
Prima dei pobles
(
1848
), de nacionalistas polones prengueron lo contrarotle de Poznan entrainant una intervencion dei tropas
prussianas
. Lo Grand Ducat foguet alora integrat directament au sen de
Prussia
e, en
1871
, de l'
Emperi alemand
. L'
alemand
venguet la lenga oficiala de la Polonha Prussiana mai lei Polones agueron d'ara endavant lo drech de participar a la vida politica de
Prussia
o d'
Alemanha
. Ansin, de deputats polones fogueron elegits au parlament de
Berlin
onte s'alieron generalament ambe lei deputats catolics, especialament per luchar contra la politica anticatolica dau cancelier
Bismarck
. De mai, lei Polones contunieron de defendre sa
lenga
e sa
religion
. Aquo li permetet de resistir a la politica de germanizacion que son intensitat aumentet au comencament dau segle XX ambe l'aumentacion d'un nombre important de colons alemands dins lei zonas polonesas.
Esquema generau de la Guerra Sovietopolonesa (1919-1921).
La
Premiera Guerra Mondiala
(
1914
-
1918
) entrainet la restauracion de l'independencia de Polonha ambe la desfacha deis Emperis centraus, l'afondrament de l'
Emperi rus
e l'insureccion generala dau pais, sostenguda per leis Aliats.
Pasmens, en
1914
, la mobilizacion se debanet sensa problema dins cada pais ocupant de regions polonesas e de soudats polones participeron au conflicte dins leis armadas d'
Alemanha
, d'
Austria-Ongria
e de
Russia
. Aquo foguet rapidament esplechat per lei belligerants per minar la posicion enemiga e Polonha venguet un enjoc de la
guerra
. Ansin, apres la conquista de la Polonha Russa, leis Alemands e leis Austrians assaieron de ganhar lo sosten dei Polones contra lei Rus e prometegueron la reformacion d'un estat polones independent. Dins aquo, aquelei temptativas se turteron a la reticencia dei Polones e mau capiteron. Pieger, en
1917
,
Pilsudski
, cargat de formar de legions polonesas, foguet arrestat per leis Alemands que crenhavan seis intencions jutjadas pauc seguras.
D'efect, gracias au trabalh diplomatic de Polones exilats coma
Ignacy Paderewski
, leis Aliats acomenceron de s'interessar a la causa polonesa e lei
Frances
organizeron d'unitats polonesas sus lo front occidentau en
1918
. Lo 8 de genier de
1918
, lo president
Woodrow Wilson
se prononciet en favor de la restauracion d'una Polonha independenta e lei nacionalistas polones acomenceron de s'organizar ambe la liberacion de
Pilsudski
que foguet nomat cap de l'armada polonesa. Lo 11 de novembre, proclamet l'independencia de Polonha.
La reconstitucion de l'armada foguet la prioritat dau
govern
de
Varsovia
car la question dei
frontieras
era una font de conflicte ambe leis estats vesins. Vencuda per leis Aliats, Alemanha deguet cedir certanei territoris, especialament Dantzig e sa region, mai la frontiera occidentala respectet mai o mens lo principi dei nacionalitats. Venguet donc una font de tension mai entrainet pas de guerra fins au
periode hitlerian
. En revenge, a l'est, la presencia de minoritats polonesas, lei proclamacions d'independencia d'unei pobles e la
guerra civila de Russia
entraineron una
guerra saunosa
entre Polones e
Sovietics
. D'efect, la volontat de
Pilsudski
de conquistar lei territoris polones en
1772
se turtet directament a la politica sovietica qu'assaiava de reconquistar lei regions abandonadas per Russia en
1917
. En
1921
, la guerra s'acabet per l'aganiment dei dos camps e una victoria relativa dei Polones. Pasmens, la conquista de
Vilnius
per lei Polones venguet la font de tensions grevas entre Polonha e
Lituania
. Enfin, autra font de tension greva per lo futur dau pais, la question de Teschen, territori frontalier revendicat e finalament ocupat per
Checoslovaquia
, empachet l'establiment de relacions bonas ambe
Praga
.
A la fin de la guerra contra l'
Union Sovietica
, la Polonha restaurada tenia 27 milions d'abitants qu'un terc fasia partida d'una minoritat nacionala (
Ucranians
,
Bielorus
,
Lituanians
,
Josieus
[11]
...). En
1921
, una
constitucion
inspirada d'aquela de la III
a
Republica Francesa foguet adoptada. La drecha averet leis eleccions mai mau capitet de resouvre la crisi economica deis annadas d'apres-guerra.
Participacion de Polonha ai cambiaments territoriaus d'
Europa Centrala
, especialament au partiment de
Checoslovaquia
.
En
1926
, un cop d'estat dirigit per
Pilsudski
reverset lo parlament. Fins a sa mort en
1935
, dirigiguet lo pais d'un biais
dictatoriau
ambe lo sosten de l'armada. Li succediguet un grop de caps militars o d'omes politics proches de Pilsudski (
Rydz-Smigly
,
Moscicki
...) que formet la ≪ dictatura dei coroneus ≫. Diplomaticament, Polonha venguet l'aliat principau de
Franca
en
Europa
de l'Est ambe la signatura d'un tractat militar tre
1921
. Dins aquo, assaiet tanben de s'assegurar de sei dos vesins principaus ambe la signatura de tractat de non agression ambe l'
URSS
en
1932
e
Alemanha
en
1934
. Dins lo corrent dei premiereis annadas dau
periode hitlerian
, la diplomacia polonesa se raprochet d'aquela de
Berlin
per sostenir certanei modificacions
frontalieras
impausadas per lo
tractat de Versalhas
. Ansin, en
1938
, lei Polones participeron au partiment de
Checoslovaquia
e obtengueron la region de Teschen disputada apres la fin de la
Premiera Guerra Mondiala
. Pasmens, aquela diplomacia empachet pas
Adolf Hitler
de dirigir seis ambicions vers Polonha e
Dantzig
en
1939
entrainant lo comencament de la partida
europea
de la
Segonda Guerra Mondiala
.
La
Segonda Guerra Mondiala
acomencet en
Europa
ambe l'invasion
alemanda
de Polonha. D'efect, tre marc de
1939
,
Hitler
revendiquet la sobeiranetat politica alemanda sus
Dantzig
ambe lo mantenement de la direccion polonesa deis afaires economics, co que foguet refusat per
Varsovia
sostenguda per
Londres
que donet son asseguranca regardant lei
frontieras
polonesas. Pasmens, leis Alemands contunieron de revendicar la region e capiteron de formar una alianca ambe lei
Sovietics
(pacte de non agression germanosovietica dau 23 d'aost) e, en despiech deis avertiments francobritanics, ataqueron Polonha lo 1
er
de setembre de
1939
. Fogueron jonhats per lei Sovietics lo 17 en vertut d'un protocol secret de l'acord dau 23 d'aost organizant lo
quatren partiment de Polonha
.
Invasion de Polonha per
Alemanha
e l'
URSS
en
1939
.
D'efect, numericament e tecnicament inferiora, l'armada polonesa chausiguet en mai d'aquelei dificultats una disposicion lineara long dei frontieras que favorizet leis atacas dei divisions blindadas alemandas. De mai, l'ataca
francesa
destinada a solatjar lo front polones foguet jamai organizada. Ansin, tre lo 27 de setembre,
Varsovia
foguet conquistada per leis Alemands e lei darrierei forcas polonesas capituleron lo 6 d'octobre.
Fotografia de la liquidacion dau
gueto de Varsovia
en mai de
1943
.
L'ocupacion alemanda foguet un periode forca malaisat per la populacion polonesa. D'efect, la mager part dau pais devia faire partida dau futur espaci vitau germanic e leis Eslaus eran pas considerats coma d'estres umans per lei Nazis. Dins lei regions directament annexadas au Reich alemand, una politica de germanizacion massiva foguet adoptada e la populacion foguet esplechada per sostenir l'installacion rapida de colons alemands. Dins lo resta de Polonha, se formet un disctricte especiau ambe
Cracovia
coma capitala. Lei condicions de vida (terror, manca de manjar, trabalh forcat...) i fogueron gaire melhoras que dins lei zonas de colonizacion. Dins totei lei cas, leis Alemands (e lei Sovietics) organizeron l'eliminacion de l'eleit polonesa. Puei, per permetre l'installacion de mai de colons, una partida de la populacion polonesa foguet desportada vers de
camps de concentracion
o de
camps d'exterminacion
[12]
. A la fin finala, entre 2,5 e 2,7 milions de Polones eslaus eran estats tuats per leis Alemands.
Dins aquo, lo sort dei Polones foguet mens dur d'aqueu dei comunautats josievas dau pais que son eliminacion foguet sistematicament organizada a partir de la fin de
1941
. Gropats au sen de
guetos
, fogueron inicialament exterminadas per la sota-alimentacion e per de grops d'exterminacion mobils (especialament en setembre de
1939
). Pasmens, lo proces s'acceleret a partir de
1942
ambe la ≪ liquidacion ≫ dei guetos e la desportacion generalizada vers lei camps d'exterminacion. En
1945
, aperaqui 3,1 milions de Josieus polones eran estats tuats per leis Alemands. En considerant totei lei victimas, lo pais avia perdut entre 5,6 e 5,8 milions d'abitants (entre 16,1 e 16,7% de sa populacion).
Encoratjada per aqueleis exaccions, diversei movements de resistencia s'organizeron rapidament dins lo pais e groperon de desenaus de miliers de volontaris. Lo pus important era l'
Armia Krajowa
(en
occitan
Armada de l'interior
) qu'era alinhat sus lo govern polones en exil a
Londres
. De mai, sus lei fronts aliats e sovietics, s'organizeron d'armadas polonesas novelas qu'enregisteron de victorias importantas (
Monte Cassino
,
Falaise
...). Enfin, a partir de
1943
, de movements josieus comenceron de s'opausar a la liquidacion dei guetos (
insureccion dau gueto de Varsovia
). Pasmens, en aost de
1944
, l'AK entrainet l'
insureccion de Varsovia
trop rapidament e, sensa sosten sovietic, lo movement foguet esquichat per leis Alemands
[13]
. Aquelei combats entraineron la destruccion de la
capitala
e lei batalhas per la conquista dei vilas principalas, sovent consideradas per
Adolf Hitler
coma de fortalesa de defendre quin que sigue la situacion, causet d'importantei destruccions suplementarias.
Cambiaments territoriaus de Polonha en 1945.
La liberacion totala de Polonha s'acabet solament a la fin de la guerra car de pochas de resistencia se mantengueron long dau litorau. Dos enjocs principaus marqueron lo periode qu'eran la formacion d'un govern noveu e la definicion dei frontieras novelas dau pais. Dins lo cas dau premier, lei Sovietics qu'ocupavan Polonha sostengueron l'establiment d'un regime
comunista
sosmes ais interes de
Moscou
. Degueron inicialament negociar ambe lo govern en exil a
Londres
e un govern ambe de ministres non comunistas foguet format apres un acord ambe leis Aliats en junh de
1945
. Pasmens, lei postes pus importants (Defensa e Interior) eran sota lo contrarotle de comunistas. De mai, la repression dau
faissisme
permetet tanben d'eliminar lei movements nacionalistas polones. Enfin, en
1947
, d'eleccions trucadas permeteron ai comunistas e a seis aliats d'averar la majoritat. Puei, lo regime eliminet lei partits non comunistas e forcet seis aliats de fusionar amb eu per formar un
partit
unic dich
Partit obrier unificat polones
(POUP).
Regardant lei frontieras, lei Sovietics apliqueron un programa de redefinion totala dei frontieras d'
Alemanha
, de Polonha e de l'
URSS
. D'efect, coma
Stalin
prevesia d'annexar la mitat orientala de la Polonha de
1939
, avia decidit de donar de compensacions largas ai Polones a l'oest au detriment d'
Alemanha
. Ansin, en
1945
, l'Armada Roja expulset lei populacions alemandas dei regions orientalas dau Reich. En parallel, se desplacet tanben lei populacions polonesas de la
Bielorussia
e de l'
Ucraina
actualas vers lo territori noveu dessenhat per
Stalin
. A la fin d'aqueu proces, Polonha perdiguet aperaqui 77 500 km². Dins aquo, lei territoris annexats d'Alemanha eran melhoras, especialament regardant lei capacitats agricolas, que lei regions cedidas ai Sovietics. De mai, consequencia de l'exterminacion dei Josieus, de l'expulsion deis Alemands e de la perda dei territoris orientaus qu'eran gaire poblats de Polones, la Polonha novela venguet un
estat
etnicament forca omogeneu e la question dei minoritats cesset d'esser un problema per
Varsovia
.
Fotografia dei manifestacions de Poznan (≪ Volem de pan ≫ n'era un deis eslogans principaus.)
La Republica Populara de Polonha foguet dirigida per
Wladyslaw Gomulka
fins a sa destitucion en
1948
per
Stalin
dins l'encastre de la repression dau ≪ titisme ≫. Foguet remplacat per
Boleslaw Bierut
e lo
manescau
Konstantin Rokossovski
, ministre de la Defensa. Adopteron una politica alinhada sus aquela de
Stalin
. Doneron la prioritat au desvolopament de l'
industria pesuca
e s'ataqueron a la
Gleisa
. Pasmens, en
1956
, apres la mort de Bierut, de manifestacions gigantas a
Poznan
obligueron l'armada d'intervenir mai lo movement contuniet dins d'autrei vilas (dos milions de personas a
Czestochowa
en aost). Ambe l'acord de
Khrushchov
, Gomulka foguet tornarmai cargat de dirigir lo pais.
La politica de
Gomulka
se centret sus la reforma de l'economia dau pais tocada per de carestias regularas e sus una libelizacion relativa de la societat ambe lo melhorament dei relacions ambe leis autoritats eclesiasticas. Pasmens, lei reformas mau capiteron e la parentesi liberala duret gaire. Ansin, en
1968
, lo regime deguet faciar de manifestacions d'estudiants. Puei, en
1970
, la decision de
Gomulka
d'aumentar lei pretz entrainet de manifestacions a
Gdansk
(ex-Dantzig) e dins d'autrei vilas importantas. L'armada e la policia tireron sus de manifestants causant la mort d'un centenau de personas. Aquo entrainet la partenca de Gomulka remplacat per
Edward Gierek
. Abandonet la politica de son predecessor e assaiet de dinamizar l'economia polonesa gracias a d'emprunts aupres dei pais occidentaus. Dins aquo, sa temptativa mau capitet e, en
1976
, deguet tanben aumentar lei pretz puei adoptar una politica d'austeritat en
1979
. Enterin, l'eleccion d'un
papa
polones (
Joan Pau II
) minet mai la posicion dau regime en facia de la Gleisa de Polonha.
En
1980
, de manifestacions novelas causeron la fin dau periode Gierek e la presa dau poder per lo generau
Wojciech Jaruzelski
. Deguet rapidament faciar una tiera de manifestacions organizadas per lo
sindicat
Solidaritat menat per un obrier catolic dich
Lech Walesa
. A la fin de
1981
, en facia de l'agitacion quasi generala dau pais, deguet proclamar l'estat de guerra tant per reprimir Solidaritat que per defugir una intervencion directa de l'
URSS
[14]
. Aquo permetet de restaurar l'ordre mai pas resouvre lei dificultats economicas polonesas. A la fin deis ans 1980, lo desengatjament
sovietic
obliguet lo regime de negociar una transicion vers lo capitalisme apres una tiera de grevas duras en
1988
. Aquel acord foguet signat en abriu de
1989
. En junh, Solidaritat averet leis eleccions legislativas au Senat mai lo POUP avia negociat un nombre assegurat de deputats a la Dieta. Jaruzelski venguet president e
Tadeusz Mazowiecki
, un conselhier de Walesa, foguet nomat cap dau govern. En decembre, la fin dau rotle dau POUP dins leis institucions foguet decidida e lo partit dispareguet en
1990
. D'eleccions liuras marqueron la finala dau periode comunista en
1991
L'integracion de Polonha au sen de l'
Union Europea
.
En
1990
, se debaneron leis etapas decisivas de la transicion dau
comunisme
au
capitalisme
ambe l'adopcion d'une tiera de reformas. Entraineron l'afondrament de l'economia dau pais e la division dei forcas politicas qu'avian menat la lucha contra lo sistema comunista. De
1991
a
1993
, una instabilitat politica cronica causeron la demission d'unei governs e permetet la victoria legislativa de dos partits eissits dau POUP en
1993
puei aqueu d'
Aleksander Kwasniewski
, un ancian cap comunista, a la presidencia en
1995
. Pasmens, cambieron pas la politica novela de Polonha. En
1997
, la victoria de la drecha e, en
2001
, una victoria novela de la senestra, agueron tanben ges de consequencia sus leis axes principaus de la politica economica nacionala. D'efect, a partir de la fin de
1993
, l'economia capitet de se redreicar e la situacion venguet bona a partir de
1997
. La capitada dei negociacions d'intrada dins l'
Union Europea
sostengueron aquela tendancia e, dempuei la fin deis annadas 1990, Polonha fa partida deis economias pus dinamicas d'
Europa
gracias a una man d'obra formada e pauc costosa o ais ajudas de desvolopament de l'UE.
Regardant la politica estrangiera, lo pais foguet acceptat au sen de l'
OTAN
en
1997
onte venguet un aliat forca fideu deis
Estats Units d'America
, especialament ambe la participacion de tropas polonesas a la
Segonda guerra d'Iraq
. En revenge, lei relacions son totjorn forca marridas ambe
Russia
. Enfin, darrier ponch important de la politica nacionala, la question de la participacion au regime comunista que devesis lei partisans d'una reconciliacion e aquelei d'enseguidas.
Leis institucions politicas de Polonha son regidas per la
constitucion
de la III
en
Republica adoptada en
1997
. Lo
pais
es una
republica
parlamentaria
pluralista qu'aplica lo principi de la
separacion dei poders
executiu
,
legislatiu
e
judiciari
. Lo
Cap d'Estat
de Polonha es lo President de la Republica e leis institucions politicas principalas son installadas dins la
capitala
Varsovia
. Lo drech de vote es acordat ai ciutadans polones de mai de 18 ans e ai ciutadans de l'
Union Europea
per leis eleccions comunalas e europeas.
Lo
poder executiu
es tengut per lo President de la Republica e per lo cap dau
govern
que son titol es lo president dau Conseu dei ministres. Lo President es elegit au
sufragi universau
direct amb un escrutinh majoritari de dos torns. A un drech de veto que pou estre romput per un vote de la
chambra bassa
dau
Parlament
amb una majoritat dei tres cinquens. Designa tanben lo president dau Conseu dei ministres, pou dissouvre la Dieta e es lo cap suprem dei forcas armadas. Pasmens, en temps normau, lo rotle dau President de la Republica es limitat e principalament simbolic. Lo cap vertadier dau
poder executiu
es lo cap dau govern. Es nomat per lo President mai deu obtenir un vote de fisanca de la
chambra bassa
que pou lo reversar.
Lo
poder legislatiu
es tengut per un
parlament
bicamerau
dicha Assemblada Nacionala. Sa
chambra bassa
es dicha Dieta e la
chambra auta
Senat. Lei doas chambras podon discutir e modificar lei projectes de
lei
. Per intrar en aplicacion, una lei deu normalament estre votada per lei doas chambras. Pasmens, dins lo cas d'un desacord, un vote a la majoritat absoluda de la Dieta es preponderant
[15]
.
La Dieta es formada de 460 deputats elegits per un mandat de quatre ans amb un escrutinh proporcionau dins 41
circonscripcions
. Lo nombre de deputats atribuits a cada circonscripcion (entre 7 e 19) varia segon sa populacion. Aquelei deputats son partejats entre lei partits e lei coalicions que passan un lindau nacionau qu'es respectivament de 5 e de 8% dei votz
[16]
. Lo Senat es format de 100 senators que son elegits amb un escrutinh majoritari de lista d'un torn dins 49 circonscripcions de 2 o 3 senators.
Lo
poder judiciari
es basat sus un
drech
civilista. Seis institucions pus importantas son la Cort Suprema regardant leis afaires ordinari, la Cort Suprema administrativa regardant leis afaires administratius e lo Tribunau Constitucionau regardant leis afaires constitucionaus. Son a la cima d'una piramida de corts especializadas. Lei forcas armadas an lei sieunas juridiccions militaras.
Polonha presenta tres niveus d'entitats territorialas principaus que son lei
voivodats
, lei districtes e lei comunas. Lei
voivodats
forman l'entitat pus importanta. Son dirigidas per un governador nomats per lo govern e cargat de representar l'estat centrau e de dirigir l'administration locala e per un parlament regionau elegit au sufragi universau direct. Aquela assemblada es principalament cargada de favorizar lo desvolopament regionau. Sei competencias principalas regardan la lucha contra lo
chaumatge
, l'amainatjament territoriau, la proteccion de l'environament, l'ensenhament (especialament universitari), la gestion deis espitaus, la gestion dei rets de transports regionaus e la gestion de la politica culturala regionala.
Lei districtes (
powiat
) son una subdivision dei
voivodats
. Gropan generalament unei comunas (
gmina
) e son cargats d'afaires locaus coma la gestion de l'ensenhament segondari, la gestion de la cultura locala (museus,
teatres
...), la gestion de l'urbanisme locau, la lucha contra l'
incendi
o la gestion dei transports au sen dau districte.
Lei comunas son dirigidas per un conseu elegit e un premier consol. Son cargadas de l'ensenhament primari, de la seguritat locala (policia e incendi), de la santat publica, de l'ajuda sociala, de la gestion dei centres culturaus locaus (
bibliotecas
...), de la gestion deis infrastructuras localas (transport,
aiga
, curum...) e l'urbanisme locau.
Lo drapeu polones foguet adoptat lo 1
en
d'aost de
1919
apres la restauracion de l'independencia dau pais a l'eissida de la
Premiera Guerra Mondiala
. Lo blanc e lo roge i son lei colors nacionalas definidas per la
constitucion
polonesa. Segon la legenda, lo blanc representa l'
agla
vist per Lech, lo fondator mitic dau pais, avans lo fondacion de la vila de Gniezno e lo roge es la color dau
Soleu
quand l'agla s'envola. Aquel agla e aquelei colors forman tanben lo blason oficiau dau pais que foguet tanben adoptat en
1919
. Aqueu blason conoguet diversei versions dins lo corrent dau segle XX (per exemple, lo regime comunista ne'n suprimiguet la corona) mai son aspect generau es demorat estable. Existis una version dau drapeu polones que son usatge es estrictament contraroltat per la lei e enebit en fora dei transports e dei representacions diplomaticas
[17]
.
L'
imne nacionau
es dich
Mazurek D?browskiego
(en
occitan
, la
Masurca de Dombrowski
o de cops
Polonha es pas encara dispareguda
[18]
). Es un cant militar escrich en
1797
apres la disparicion dau Reiaume de Polonha per
Jozef Wybicki
. Era destinat ai legions de volontaris polones de l'armada revolucionoria francesa dirigidas per lo generau
Dombrowski
. Foguet adoptat un premier cop coma imne durant l'
insureccion polonesa de 1830-1831
que s'acabet per una revirada. Apres la restauracion de l'independencia en
1919
, foguet tornarmai adoptat coma imne nacionau en
1927
.
Esquema generau de la diplomacia polonesa.
Polonha es una poissanca regionala dau
continent
europeu
que sa diplomacia es dominat per tres axes principaus. Lo premier regarda lo refolament deis ambicions
russas
en
Europa Centrala
e Orientala que son consideradas coma una menaca contra l'independencia dau pais. Lo segond regarda lo mantenement de la proteccion militara deis
Estats Units d'America
e de
l'alianca atlantica
qu'es considerat coma un barri eficac contra
Russia
. Enfin, lo tresen regarda la promoccion de l'
Union Europea
qu'es venguda la basa dau desvolopament economic polones.
D'efect, en causa deis invasions alemandas e russas dei segles XVIII e XX, lei relacions de Polonha amb
Alemanha
e ambe
Russia
fogueron forca mesfisantas apres la fin de la
Guerra Freja
. L'intrada au sen de l'
OTAN
e de l'UE permeteron de melhorar rapidament lei relacions ambe
Berlin
. Puei, aqueu melhorament foguet renforcat per la reconoissenca de la frontiera de
1945
per leis Alemands e lo desvolopament de liames economics importants entre lei dos pais. Ansin, lei relacions entre Polonha e
Alemanha
son d'ara endavant quasi normalas. En revenge, la chausida polonesa d'integrar lo camp occidentau e la restauracion d'una Russia poderosa percebuda coma desirosa d'estendre son influencia dins l'anciana esfera
sovietica
entrainet la formacion de relacions marridas entre
Varsovia
e
Moscou
. Ansin, Polonha sosten lei movements prooccidentaus dins totei leis ancianas republicas sovieticas d'
Europa Orientala
. Aquo li permet de formar una cencha d'estats tampons entre lo sieu territori e
Russia
. Es tanben un sosten de remarca deis iniciativas de desplegament de tropas estatsunidencas en
Europa Centrala
que Moscou mau accepta.
Dins aquel encastre, l'
OTAN
, especialament l'alianca ambe leis
Estats Units d'America
, es una basa fondamentala de la diplomacia polonesa e de la seguritat dau pais. Ansin, en fora deis afaires d'Europa Orientala onte
Varsovia
garda una autonomia importanta, la diplomacia polonesa es generalament alinhat sus la politica estrangiera de
Washington
. Per exemple, Polonha sostenguet e participet ai guerras d'Afganistan e d'Iraq. Sosten totjorn la creacion dau bloquier antimissil estatsunidenc qu'es una font majora de tensions internacionalas entre leis Estats Units d'un caire e
Russia
e
China
d'autre caire. Enfin, Varsovia s'opausa ais ambicions
francesas
de desvolopar una defensa comuna europea que seria capabla de demenir lo rotle de l'
OTAN
.
Enfin, Polonha es vengut lo seisen estat pus important de l'Union Europea e gracias a son importancia demografica, a un rotle important coma portavotz deis ancians
estats
comunistas. L'adopcion de l'
euro
era un objectiu oficiau de
Varsovia
mai la crisi economica comencada en 2008 a fortament demenit lo ritme dei reformas necessarias per intrar dins la
zona euro
. Son
govern
es favorable a l'alargament de l'Union en direccion d'
Europa
Orientala o dei
Balcans
, compres a una adesion
turca
. Dempuei leis annadas 2000, es tanben favorable a certanei projectes de defensa comuna europea a condicion de lei subordinar a la politica generala de l'
OTAN
.
En fora d'aquelei tres axes, se fau notar l'existencia de dos grops de cooperacion diplomatica que podon aver un rotle important segon lei situacions. Lo premier es lo
triangle de Weimar
format ambe
Franca
, segonda poissanca militara europea apres
Russia
, e
Alemanha
, premiera poissanca economica dau continent. Maugrat de desacords regulars entre
Paris
e
Varsovia
car Polonha es sovent opausat a la politica estrangiera autonoma dei Frances, aqueu grop permet sovent de renforcar l'influencia polonesa, especialament regardant leis afaires d'Europa Orientau. Favorizet tanben lo melhorament dei relacions germanopolonesas. Lo segond es lo
grop de Visegrad
[19]
format amb
Ongria
, la
Republica Checa
e
Eslovaquia
. Destinat inicialament a favorizar l'integracion au sen de l'UE e a luchar contra l'influencia russa en
Europa
Centrala avans l'intrada d'aquelei pais dins l'
OTAN
, aqueu grop permet tanben de renforcar l'influencia polonesa dins la region.
En
2011
, lei forcas armadas de Polonha alinhavan aperaqui 100 000 militars actius e 240 000 reservistas. Lo budget era de 6,3 miliards d'
euros
e reprentava 1,95% dau
PIB
. Eran formadas de set brancas principalas :
- l'armada terrestra (45 000 omes) era la pus importanta. Seis equipaments principaus eran compausats d'aperaqui 940
carris de combat
, 1 670 veiculs
blindats
, 750 pecas d'
artilharia
[20]
, 1 730 sistemas antiaerians, 600 sistemas anticarris e 160
elicopters
. Son d'origina variada (sovietica o occidentala) e de cops relativament ancians (annadas 1970). Dempuei la fin deis annadas 2000, aqueleis armaments son en cors de modernizacion e de reduccion d'efectius.
- l'armada aeriana (16 500 omes) gropava 355 aeronaus. Lei principaus eran 111 avions de combat, 46 avions de transport e 114 elicopters de transports. Franc de 48
F-16
d'origina estatsunidenca, la mager part son d'aeronaus sovieticas modernizats amb una electronica occidentala.
- la marina (14 000 omes) alinhava 95
naviris
. Es destinat a la defensa dau litorau polones e la mager part d'aqueleis unitats son leugieras. Lei pus importantas eran 5
sosmarins
de propulsion convencionala, 2
fregatas
, 1
corveta
, 3
naviris rapides d'ataca
, 17 naviris de
guerra dei minas
e 5 naviris de desbarcament.
- lei forcas especialas (2 100 omes).
- una forca de sosten cargada de la gestion deis infrastructuras (45 000 omes
[21]
).
- una gendarmaria militara (4 500 omes).
- un cors de reserva destinat a l'entrainament dei reservistas. En temps normau, lo cors alinha 20 000 omes.
L'industria militara nacionala es capabla de produrre localamenet un nombre important deis equipaments terrestres. En revenge, regardant l'aviacion e la marina, es quasi inexistenta. Lei partenaris comerciaus principaus de Polonha per la modernizacion de sei forcas eran
Alemanha
,
Israel
e leis
Estats Units d'America
. En despiech dei relacions malaisadas entre
Varsovia
e
Moscou
, i a tanben d'acords ambe
Russia
car la mager part deis equipaments polones era totjorn d'origina
sovietica
.
Polonha a una economia desvolopada e forca dinamica que presenta encara d'aspects transitoris entre lo sistema
comunista
en vigor fins a la fin deis annadas 1980 e lo sistema
capitalista
adoptat au comencament deis annadas 1990. D'efect, dempuei son adesion a l'
Union Europea
en
2004
, lo
pais
conois una creissenca economica e una aumentacion dau niveu de vida forca importantas. Ansin, Polonha avia en
2012
un
PIB
de 513,9 miliards de
dolars
e era la seisena poissanca economica de l'Union. Pasmens, de diferencias importantas existisson au sen dau territori polones entre lei zonas pus dinamicas (
Varsovia
,
Cracovia
, long dei frontieras amb
Alemanha
...) e lei zonas parcialament delaissadas (long dei frontieras orientalas). De mai, leis infrastucturas polonesas (rotas, camins de ferre...) son limitadas e necessitan de trabalhs forca importants per venir au niveu dei pais occidentaus.
En
2012
, lo pais exportava de maquinas otis e d'equipaments de transports, de produchs manufacturats (intermediaris o acabats), de manjar e de bestiaus. Sei practicas principaus eran
Alemanha
(26%), lo
Reiaume Unit
(7%), la
Republica Checa
(6,5%),
Franca
(6%),
Russia
(5,2%),
Italia
(5%) e lei
Pais Bas
(4,6%). En
2011
, l'economia polonesa importava tanben de maquinas otis e d'equipaments de transports, de produchs manufacturats (generalament intermediaris), de produchs quimics, de materias premieras (
mineraus
,
idrocarburs
) e de lubrificants. Lei fonts d'aqueleis importacions eran
Alemanha
(27,3%),
Russia
(12,2%), lei
Pais Bas
(5,9%),
China
(5,4%),
Italia
(5,2%), la
Republica Checa
(4,3%) e
Franca
(4,2%).
Esquema generau de l'agricultura polonesa.
En
2012
, l'agricultura representava 4% dau
PIB
mai 12,9% de la man d'obra activa. Es un sector que conois d'evolucions importantas dempuei l'intrada dau pais au sen de l'
Union Europea
. D'efect, l'Union i encoratja una restructuracion importanta dei tenements orientada vers l'aumentacion dei produccions e l'especializacion. Per aquo, d'investiments forca importants son en cors per bastir o melhorar leis infrastructuras, lei tecnicas e l'industria agricola. Aquela politica entrainet una demenicion dau nombre d'agricultors (2,7 milions de tenements privats en
1987
, 2,1 milions en
1996
[22]
) mai una aumentacion dei revenguts. L'aumentacion de la superficia dei mainatges es en cors mai demora encara limitada car mai de 80% dei tenements an una superficia inferiora a 10 ha. De mai, l'influencia de la politica europea despend dei regions. Es importanta dins lei centres economics dau pais mai feblas dins lei regions perifericas tradicionalament mens desvolopadas.
Lei produccions principalas eran lei
cerealas
, lo
porc
, lei
trufas
e leis erbas. Unei
cerealas
eran cultivadas coma lo
blat
(15
en
reng mondiau), lo
seguel
(2
en
), l'
ordi
(12
en
), la
civada
(4
en
) e lo
colza
(8
en
). Polonha era tanben lo 6
en
productor mondiau de
trufas
. Lo sector de norrigatge era dominat per la produccion de porc que representava 70% dau sector (7
en
reng mondiau). Enfin, lei erbas e lei fruchs roges representavan un sector en desvolopament dominat per la produccion de
pomas
(6
en
reng mondiau) e de
bledarabas
(7
en
).
Esquema generau dei ressorsas naturalas de Polonha.
En
2012
, lei sectors minier e industriau representavan 33,3% dau
PIB
e 30,2% deis emplecs. Lei zonas industrialas dau pais son situadas a l'entorn dei vilas pus importantas (
Cracovia
,
Varsovia
...), dins lei bacins de produccion de
carbon
(Silesia Auta,
Katowice
...) e a l'entorn dau port de
Gdansk
. Lei produccions principalas son aquelei de maquina otis, de
ferre
e d'
acier
(19
en
reng mondiau), de
carbon
(10
en
reng mondiau), de produchs quimics, de
naviris
, de
veire
, de beures e de textils.
D'un biais generau, leis industrias tradicionalas coma la
siderurgia
e subretot la construccion navala eran en declin. En revenge, aprofichant la deslocalizacion d'industrias d'
Europa
Occidentala vers lei regions d'
Europa
Centrala, lo sector conois una creissenca importanta, lei sectors dei transports, dei telecomunicacions, de la produccion de maquinas o de l'industria alimentara presentan una creissenca importanta.
En
2012
, lo sector terciari representava 62,7% dau
PIB
e 57% de la populacion activa. Sei sectors principaus son lei servicis financiers, la logistica, lo
torisme
, lei servicis ai collectivitats e l'
informatica
.
Lo territori polones presenta unei tracas e vestigis preistorics, antics o datant dau comencament de l'
Edat Mejana
realizats per lei diferentei culturas preistorics o protoistorics que s'i succedigueron. Lei principalei son la
cultura swideriense
(a partir dau millenari IX avC), la
cultura de la terralha cordada
(vers 3000 - 2200 avC), la
cultura d'Unetice
(vers 2300 - 1600 avC), la
cultura de Trzciniec
(vers 1700 - 1200 avC), la
cultura lusaciana
(millenari I avC). Dins lo corrent de l'
Antiquitat
, se desvolopet una cultura celta dins lei regions sud dau pais moderne (segle IV avC), una cultura protoeslava dicha
cultura de Przeworsk
dins lo centre (segles V-II avC) puei una cultura d'origina germanica dicha
cultura de Wielbark
? subretot presenta dins lo nord ? que foguet forca influenciada per lei Gots (segle I avC). Laisseron de vestigis coma de vilatges de
fusta
, de torets o de monuments
megalitics
.
L'arquitectura polonesa apareguet a partir dau comencament de l'installacion dei Polans dins la region. D'un biais generau, lo pais adoptet e adaptet leis estiles arquitecturaus dominants d'
Europa
. De mai, en causa de la presencia germanica importanta dins certanei regions dau pais, especialament lo nord e lo nord-oest, foguet influenciada per l'arquitectura
alemanda
. Mai a l'est, la presencia polonesa dins de regions que fan d'ara endavant partida de
Lituania
, de
Bielorussia
e
Ucraina
, laisset una influencia importanta sus l'arquitectura locala, especialament a
Vilnius
e a
Lvov
onte se pou observer de monuments d'origina polonesa.
Ansin, conoguet un periode
romanic
illustrat per la
gleisa fortalesa
de
Sant Andrieu de Cracovia
que foguet bastida vers la fin dau segle XI. Apres l'art romanic, lo pais adoptet l'
art gotic
de brica caracteristic dei regions dau nord d'
Europa
. I foguet utilizat per bastir de gleisas (
Sant Maria de Cracovia
,
Santa Maria de Gdansk
) e tanben d'autrei monuments importants coma de comunas (
comuna de Wroclaw
) o de
casteus
(partida gotica de
Wavel
, Kwidzyn). Lei vilas ancianas de
Cracovia
e de
Wroclaw
o lo vilatge de
Kazimierz Dolny
son tanben d'exemples ben conservadas de centres urbans medievaus (polones per Cracovia, alemand per Wroclaw).
La
Renaissenca
se difuset sus lo territori polones vers la fin dau segle XV e lo movement i demoret important fins a la fin dau segle XVI ambe lo movement
manierista
. Aqueu periode correspond a l'apogeu de la poissanca de Polonha-Lituania e veguet la bastida d'unei monuments tant dins lei regions polonesas (
Wavel
, comuna de Poznan) que de Pomerania (
Gdansk
e castel de
Szczecin
). Au segle XVII, lo desplacament de la
capitala
a
Varsovia
favorizet l'emergencia de centres arquitecturaus noveus onte se desvoloperon lei corrents barroc e rococo (segles XVII-XVIII), neoclassic (segles XVIII-XIX) e neogotic (segle XIX). En particular, lo periode neoclassic entrainet una transformacion importanta de l'urbanisme de
Varsovia
ambe la bastida dau
Grand Teatre
o de la placa de la Banca.
La
Segonda Guerra Mondiala
foguet un periode de crisi importanta per lo patrimoni arquitecturau polones car, franc de
Cracovia
que foguet esparnhada, lei vilas importantas de Polonha fogueron lo teatre d'afrontaments importants en
1939
e en
1944
-
1945
entrainant de destruccions forca importanta. Per exemple,
Varsovia
era destrucha a 85% en
1945
. Apres la
guerra
, leis autoritats comunistas decidigueron de tornar bastir lei monuments o lei quartiers pus importants a l'identic. Acabat en
1988
per lei bastiments majors, aquo permetet de restaurar una partida de l'arquitectura istorica dei vilas principalas mai negligiguet lei luocs mens importants. Ansin, a l'ora d'ara, unei provincias polonesas son marcadas per una capitala locala presentant un patrimoni arquitecturau de remarca e de vilas mens importantas relativament pauras regardant l'arquitectura car non regardadas per leis operacions de restauracion. Aquela politica limitet l'influencia de l'arquitectura
sovietica
sus lo territori polones que la realizacion pus famosa es lo
Palais de la Cultura e de la Sciencia
de Varsovia. Enfin, dempuei leis annadas 1990, Polonha a adoptat l'arquitectura moderna contemporanea.
Polonha a una tradicion musicala importanta apareguda au segle XIII. Coma dins lo resta de l'
Europa
catolica
, son origina sembla liada a la
musica
religiosa
de la
Gleisa
e dins lo cas polones, especialament aquela utilizada a la Cort reiala de
Cracovia
. Lo premier musician polones conegut foguet
Mikolaj Radomski
que sembla influent au segle XV. Pasmens, la mager part de son obra es perduda.
A partir dau segle XVI, diversei musicians de
Cracovia
acomenceron d'obtenir una certana renomada (
Waclaw Szamotulski
,
Mikolaj Zielenski
,
Mikolaj Gomolka
) e la vila aculhiguet de cops de musicians estrangiers (
Diomedes Cato
). Aquo favorizet l'introduccion dei tendancias dau sud d'
Europa
dins la musica polonesa. L'installacion de musicians estrangiers en Polonha, especialament
italians
(
Luca Marenzio
,
Giovanni Francesco Anerio
,
Marco Scacchi
), venguet un trach important de la musica polonesa a partir de la fin dau segle XVI fins a la mitat dau segle XVII. Agueron una influencia majora sus lei compositors polones (
Adam Jarzebski
,
Grzegorz Gerwazy Gorczycki
,
Franciszek Lilius
,
Bartlomiej Pekiel
,
Stanislaw Sylwester Szarzynski
,
Marcin Mielczewski
). Aqueu periode foguet dominat per la musica religiosa barroca e per lei
concertos
mai l'influencia italiana permetet tanben l'introdurre de formas novelas coma l'
opera
.
Pasmens, lo declin politic e militar de Polonha dins lo corrent dei segles XVII e XVIII aguet de consequencias relativament negativas sus l'evolucion de la musica nacionala. D'efecte, en fora de l'aparicion de la
polonaise
,
danca
lenta e formala de tres temps, que venguet forca populara en
Europa
, la musica polonesa conoguet de dificultats importantas maugrat leis esforc de
Jan Stefani
e
Maciej Kamienski
de desvolopar un
opera
polones propri. Ansin, la mager part dei musicians dau pais se limiteron a d'imitacions de compositors estrangiers coma
Haydn
e
Mozart
.
La disparicion dau pais a la fin dau segle XVIII cambiet aquela situacion e favorizet l'emergencia d'una generacion novela (
Frederic Chopin
,
Stanislaw Moniuszko
,
Michal Kleofas Oginski
,
Karol Kurpinski
,
Juliusz Zarebski
,
Henryk Wieniawski
,
Mieczyslaw Karlowicz
,
Jozef Elsner
) que capitet d'integrar diverseis estiles tradicionaus polones dins leis estiles contemporaneus europeus
[24]
.
Chopin
venguet un dei musicians pus famos dau segle XIX gracias a una obra variada gropant de masurcas, de nocturnas, de valsas o de
concertos
influenciats per de trachs musicaus polones. En parallel,
Moniuszko
capitet de crear un opera polones que se difuset sus tot lo
continent
.
Apres la restauracion de l'independencia en
1918
, la musica polonesa aprofichet l'existencia de l'Estat per s'estructurar au sen de l'Associacion dei Joves Musicians Polones (
Grazyna Bacewicz
,
Zygmunt Mycielski
,
Michal Spisak
e
Tadeusz Szeligowski
). Pasmens, la
Segonda Guerra Mondiala
e la formacion de la Polonha comunista roineron aqueleis esforc e entraineron l'exil d'unei musicins de remarca (
Roman Palester
,
Andrzej Panufnik
). La musica polonesa acomencet de se tornar formar solament dins leis annadas 1960 a partir dau grop l'Escola dei Compositors Polones caracterizat per son utilizacion dau
sonorisme
e dau
dodecafonisme
(
Witold Lutosławski
,
Krzysztof Penderecki
,
Wojciech Kilar
,
Henryk Gorecki
).
Polonha a una tradition literaria forca rica qu'apareguet dins lo corrent de l'
Edat Mejana
. Gropa leis obras escrichas per de Polones mai l'usatge i apond tanben tota la literatura regardant Polonha, compres aquela que foguet escricha per de non Polones. La mager part es donc escricha en
polones
e en
latin
mai d'autrei lengas (principalament lo
frances
, lo
yiddish
, l'
alemand
, lo
lituanian
, l'
ucrainian
, lo
bielorus
e l'
esperanto
) fogueron de cops utilizadas. La
poesia
, lo drama e lei tematicas istoricas i ocupan una placa forca importanta.
Lo comencament dau segle XII es generalament lo periode adoptat per fixar l'aparicion de la literatura polonesa car leis obras dei segles precedents son totalament perdudas e desconegudas
[25]
. Lo premier texte famos que parla de Polonha es una cronica realizada en
latin
per un monge anonim dich
Gallus Anonymus
probablament entre
1112
e
1118
. Lo texte pus vielh escrich en
polones
es una frasa escricha entre
1269
e
1273
. L'utilizacion dau polones se desvolopet lentament e demoret forca influenciat per lo
latin
fins a la fin de l'
Edat Mejana
.
L'
estamparia
apareguet en Polonha dins leis annadas 1470. Lei libres principaus que conogueron una difusion importanta fogueron de textes
religios
(
catolics
e
ortodoxs
) e
istorics
(en particular la cronica de
Jan Dlugosz
). Lo latin i es totjorn la lenga dominanta mai lo rotle dau
polones
acomencet de s'afirmar. A partir dau segle XVI, l'utilizacion de la
lenga vernaculara
se difuset mai dins l'encastre dau movement umanista e de la
Renaissenca
. D'efect, gracias au sosten dau poder reiau, Polonha e especialament
Cracovia
vengueron un centre de la literatura
europea
capable d'atraire d'escrivans estrangiers (
Conrad Celtis
). Aqueu periode veguet lo comencament de l'estudi de la
gramatica
(
Jan Kochanowski
,
Mikolaj Rej
[26]
) e lo desvolopament de la
poesia
polonesa (
Klemens Janicki
,
Mikolaj Hussowczyk
).
Lo periode
barroc
polones (entre
1620
e
1764
) contuniet de veire lo desvolopament de la
poesia
tant en
latin
qu'en
polones
principalament a partir deis escolas fondadas per lei
Jesuitas
. D'efecte, permeteron de somondre l'acces a l'
escritura
a una fraccion pus importanta de la populacion. Aquo entrainet una aumentacion dau nombre de poetas dins lo reiaume e favorizet l'emergencia d'unei talents reconeguts dins tot lo
continent
(
Piotr Kochanowski
,
Maciej Kazimierz Sarbiewski
,
Jan Andrzej Morsztyn
,
Waclaw Potocki
). La
poesia
gardet sa placa primordiala dins lo corrent dau movement dei Lutz (vers
1730
-
1820
). Pasmens, la segonda mitat dau segle XVIII foguet tanben caracterizada per l'aparicion de formas literarias novelas coma lo
roman
, l'enciclopedisme o la recerca linguistica. L'utilizacion dau
latin
i declinet largament au profiech dau
polones
(e dau
frances
). Dos escrivans polones marcan aqueleis annadas que son
Ignacy Krasicki
, poeta subrenommat lo ≪ Prince dei Poetas ≫, que foguet tanben l'autor dau premier roman polones e
Jan Potocki
que participet au movement enciclopedista e qu'es considerat coma un precursor de la linguistica polonesa e de la literatura fantastica.
-
Estatua dau monge
Gallus Anonymus
, autor dau premier texte regardant Polonha.
-
Jan Dlugosz
, cronicaire polones major de la fin de l'Edat Mejana.
-
Mikolaj Rej
poeta e gramatician considerat coma un dei fondators de la literatura polonesa.
-
Jan Kochanowski
gramatician e poeta polones que foguet considerat coma lo poeta pus important de la literatura polonesa fins au segle XIX.
-
Maciej Kazimierz Sarbiewski
, poeta polones major dau periode barroc, que foguet subrenommat lo
Horace crestian
per sei contemporaneus.
-
Ignacy Krasicki
poeta de la segonda mitat dau segle XVIII subrenommat lo ≪ Prince dei Poetas ≫.
-
Jan Potocki
, escrivan e linguista polones major de la segonda mitat dau segle XVIII considerat coma un precursor de la literatura fantastica.
A la fin dau segle XVIII, lei Partiments de Polonha entraineron l'exil d'una partida importanta de son eleit. Apres lei trebols dei guerras revolucionarias e napoleonencas, leis escrivans polones reprengueron una placa importanta au sen de la literatura mondiala a partir deis annadas 1820 dins l'encastre dau Romantisme. La lucha nacionalista per la restauracion de l'independencia dau pais ne'n foguet una font d'inspiracion majora. Pasmens, se declinet entre diversei tendancias coma l'evocacion dei legendas e dei tradicions, la vida e la societat o la lucha per la libertat. Aquela literatura foguet sovent enebida sus lo territori polones mai aquo empachet pas uneis escrivans dau periode de venir famos (
Adam Mickiewicz
,
Seweryn Goszczynski
,
Tomasz Zan
,
Maurycy Mochnacki
). Apres la revirada de l'Insureccion de 1861-1864, lo corrent romantic dispareguet pauc a pauc e la literatura polonesa foguet dominat per lo movement positivista (
Henryk Sienkiewicz
,
Eliza Orzeszkowa
,
Maria Konopnicka
) desiros de modernizar lo nacionalisme polones e seis objectius. Aquo permetet d'introdurre uneis ideas modernas en Polonha coma lo
feminisme
e l'
egalitat
entre lei diferentei religions (compres lo
judaisme
). Sostenguet tanben la defensa dei populacions polonesas menacadas per la politica dau cancelier
Bismarck
e lo desvolopament de l'educacion.
La capitada dau movement positivista per desvolopar d'ideas novelas favorizet a partir deis annadas 1890 la formacion d'un corrent modernista noveu dich Polonha Jova que dominet la literatura polonesa fins a la restauracion de Polonha. Pasmens, leis autors d'aquela tendancia (
Jan Kasprowicz
,
Stefan Zeromski
,
Wladyslaw Reymont
) fogueron caracterizadas per una oposicion ai criteris estetics dau positivisme e se raprochet d'aquelei dau romantisme. En revenge, la nacionalisme e leis ideas modernas demoreron de fonts d'inspiracion importanta.
Apres
1918
e la restauracion de l'independencia polonesa, comencet un periode forca dinamic per la literatura polonesa que duret fins a
1939
. En particular, leis artistas polones pogueron d'ara endavant se fisar d'un sosten public financat per l'
Estat
. Ansin, aparegueron diversei corrents d'avans-gardia. Aquo favorizet una generacion d'autors marcats per d'ideas modernistas e optimistas (
Boleslaw Lesmian
,
Julian Tuwim
,
Stanislaw Ignacy Witkiewicz
,
Witold Gombrowicz
,
Czeslaw Milosz
,
Maria Dombrowska
,
Zofia Nalkowska
). Lei tematicas principalas dau periode demoreron lo nacionalisme, la patriotisme o l'estudi de la societat (en particular de la
libertat
.
La
Segonda Guerra Mondiala
foguet un periode malaisat per la literatura polonesa coma per lo resta dau pais. Pasmens, en despiech de l'ocupacion e dei persecucions alemandas, lo saupre-faire polones en materia d'organizacion clandestina permetet de mantenir una activitat literaria relativament importanta
[27]
. Apres la guerra
[28]
, lei participacions a la resistencia o a la guerra ambe leis armadas aliadas o sovieticas d'uneis escrivans vengueron una font d'inspiracion per d'autors coma Nalkowska,
Melchior Wankowicz
,
Gustaw Herling-Grudzinski
,
Tadeusz Borowski
o
Wislawa Szymborska
.
Maugrat lei dificultats causadas per la censura e la repression dau regime comunista (especialament durant lo periode estalinian entre
1944
e
1956
), la literatura polonesa se reformet rapidament apres la guerra tant gracias a d'autors socialistas que gracias a d'autors exilats qu'assaieron generalament de tornar venir en Polonha. Ansin, per exemple, lo pais obtenguet tres Premi Nobel de Literatura en 1978, en 1980 e en 1996.
-
Julian Tuwim
, poeta polones d'origina josieva que venguet famos per seis escrichs satirics.
-
Witold Gombrowicz
que demoret relativament pauc famos fins a sa mort e qu'es considerat d'ara endavant coma un deis escrivans pus important de la literatura polonesa.
-
Boleslaw Lesmian
que foguet un deis autors polones pus influent entre lei doas guerras mondialas.
-
Zofia Nalkowska
, autor polonesa majora de la premiera mitat dau segle XX.
-
Melchior Wankowicz
famos per son raconte dei combats de l'Armada Polonesa Occidentala.
-
Wislawa Szymborska
, poeta e Premi Nobel 1996.
Lo
cinema
polones apareguet a la fin dau segle XIX probablament dins la partida russa de Polonha (premiera sala a Lodz en
1899
). Se desliuret rapidament dau teatre per venir un art distint e sa popularitat aumentet dins lo corrent de la decenia 1900. Unei pioniers dau cinema (
Kazimierz Proszynski
[29]
,
Boleslaw Matuszewski
[30]
) sostengueron aqueu desvolopament. Lo film polones pus ancian conegut a l'ora d'ara foguet realizat en
1908
e
Antoni Fertner
venguet lo premier actor famos de l'industria cinematografica que comencet de se formar a partir d'aquela annada. Leis obras classicas de la literatura polonesa fogueron una font d'inspiracion important fins la
Premiera Guerra Mondiala
. Pasmens, lei cineastas assaieron rapidament de desvolopar de tecnicas novelas. Per exemple,
Ladislas Starevich
realizet lo premier dessenh animat en
1910
. A partir de
1914
, lo conflicte mondiau permetet de difusar lo cinema polones en direccion d'
Europa Centrala
gracias a una traduccion en
alemand
. Aquo permetet a l'actritz
Poli Negri
de venir una celebritat dau cinema mut.
Apres lei periodes dau cinema mut e de la
Segonda Guerra Mondiala
, lo cinema polones se reformet a partir de l'Escola de Lodz fondada en
1948
e de la produccion de films d'art e assai. A partir deis annadas 1970 e maugrat la proclamacion de l'
estat d'urgencia
dins leis annadas 1980, aguet tornarmai de realizators internacionalament coneguts coma
Roman Polanski
,
Krzysztof Zanussi
o
Zbigniew Rybczy?ski
. La lucha contra lo sistema
comunista
e l'estudi de la societat fogueron una font d'inspiracion importanta d'aqueu periode. Dempuei leis annadas 1990 e la fin de la Polonha comunista, lei tematicas socialas an gardat un rotle major (
Krzysztof Kieslowsky
).
- (fr)
Norman Davies,
Histoire de la Pologne
, Fayard (1986).
- (fr)
Sylvain Gouguenheim,
Tannenberg : 15 juillet 1410
, Tallandier (2012).
- (fr)
Czeslaw Milosz,
Histoire de la litterature polonaise
, Fayard (1986).
- ↑
La partida polonesa de la cima aganta 2 499 m e la partida eslovaquia 2 503 m.
- ↑
(pl)
Ofici centrau de l'estatistica de Polonha,
Narodowy Spis Powszechny Ludno?ci i Mieszka? 2011 - Raport z wynikow
. Leis estimacions varian generalament entre 50 000 e 200 000 locutors.
- ↑
En fora de son poder economic, lei Josieus europeus representavan alora tanben un aport intellectuau non negligible. Diversei mesuras estendigueron pauc a pauc sei drechs fins a
1364
e de comunautats josievas importantas se formeron dins mai d'una vila polonesa.
- ↑
Foguet coronada coma
Rex Poloniæ
e non coma
Regina Poloniæ
. Aquo significa qu'era lo senhor vertadier dau pais e non solament la frema dau sobeiran.
- ↑
Aqueu maridatge e aquela conversion eran en partida dictats per de besonhs militars comuns car Polonha e
Lituania
s'inquietavan deis ambicions de l'Ordre Teutonic. Veire Sylvain Gouguenheim,
Tannenberg, 15 juillet 1410
, Tallandier (2012), pp. 23-26.
- ↑
Veire
Sylvain Gouguenheim
,
Tannenberg : 15 juillet 1410
, Tallandier (2012) per una descripcion de la batalha, de seis enjocs e de sei consequencias.
- ↑
Apres sa desfacha, l'Ordre capitet de gardar de forcas sufisentas per se defendre. Pasmens, lei consequencias financieras de la patz per lei Chivaliers e la perda de prestigi entraineron una demenicion dau nombre de volontaris o de mercenaris europeus venent participar ai campanhas de l'Ordre e una remesa en question de son organizacion sociala. De mai, deguet remplacar una quantitat importanta d'armas e de chivaus perduts sus lo prat batalhier. A partir de
1422
, aquelei dificultats doneron un avantatge decisiu ai Polones. Veire Sylvain Gouguenheim,
Tannenberg, 15 juillet 1410
, Tallandier (2012), pp. 217-220.
- ↑
Son oncle qu'ocupava lo poste de cap dau
govern
suedes dempuei
1592
favorizet largament aquela revirada gracias a son sosten au
protestantisme
.
- ↑
De
1599
a
1604
, era oficialament regent de Suecia. Venguet oficialament rei en
1604
.
- ↑
Leis autreis aliats de
Franca
, especialament
Espanha
, conquisteron tanben diversei territoris.
- ↑
En despiech de son installacion forca anciana, l'integracion dei Josieus dins la societat era totjorn limitada e lei membres dei comunautats josievas eran rarament considerats coma de nacionaus vertadiers.
- ↑
Lei camps d'exterminacion, especialament
Auschwitz
, fogueron bastits per leis Alemands sus lo territori de la Polonha de 1939.
- ↑
Existis un debat sus la volontat de Stalin de laissar la resistencia polonesa esser esquichada per leis Alemands qu'es malaisat de copar car d'un caire, lei forcas sovieticas apres una avancada d'unei centenaus de quilometres (
operacion Bagration
) avian de dificultats logisticas forca importantas de resouvre avans d'atacar lei posicions defensivas deis Alemands long de
Vistula
e la capitada d'una ofensiva sovietica era pas assegurada, d'autre caire,
Stalin
prenguet una tiera de mesuras per s'assegurar de l'impossibilitat per sei tropas d'ajudar l'insureccion.
- ↑
En fach, maugrat de demonstracions militaras forca importantas a la frontiera entre
Bielorussia
e Polonha (100 000 omes) en
1981
, lo Bureu Politic de l'URSS decidiguet d'adoptar una politica d'intimidacion mai consideret l'invasion de Polonha coma trop perilhosa.
- ↑
(fr)
www.senat.fr,
Pologne : le Senat
,
[1]
.
- ↑
Aquelei lindaus s'aplican pas ai partits representant de minoritats etnicas.
- ↑
Fins a
2004
, l'utilizacion dau drapeu sensa blason i era enebit. Dempuei
2004
, son usatge es autorizat mai demora encara limitat, especialament dins lei transports.
- ↑
Lo segon titol correspond au premier vers dau cant.
- ↑
Es de cops dich triangle de Visegrad car gropava inicialament Polonha,
Checoslovaquia
e
Ongria
.
- ↑
Mortiers
non comptabilizats.
- ↑
Civius e militars.
- ↑
Dins lo corrent dau periode comunista, la collectivizacion dei zonas agricolas foguet limitada e regardet subretot lei mas pus importants (mai de 50 o de 100 ha). Ansin, en
1989
, l'Estat esplechava directament solament 17% de la superficia agricola, co qu'era una proporcion forca febla dins lo blot sovietic.
- ↑
Lo bastiment foguet totalament destruch per lei combats de la
Segonda Guerra Mondiala
e tornat bastit apres lo conflicte.
- ↑
D'un biais paradoxal, la posicion novela dau territori polones devesit entre
Prussia
,
Austria
e
Russia
favorizet la difusion d'una partida de la cultura polonesa. Aquela difusion foguet tanben sostenguda per l'exil d'una fraccion importanta de l'eleit intellectuala dau pais.
- ↑
Se supausa l'existencia d'una literatura, au mens orala, similara ais autrei pobles eslaus e format subretot de cancons e de legendas. Pasmens, lei cronicaires crestians ne'n parleron pas. Veire : Czesław Miłosz,
The History of Polish Literature
, University of California Press (1983) (en
angles
).
- ↑
Kochanowski e Rej son tanben de poetas forca importants de la literatura polonesa.
- ↑
Per exemple, 200 dei 1 500 publicacions de la premsa clandestina polonesa regardavan la literatura.
- ↑
Certaneis autors degueron esperar quauqueis annadas suplementarias car fogueron tanben persecutats per lei servicis sovietics apres
1945
.
- ↑
Proszynski era l'autor de recercas independentas dei fraires Lumiere regardant lo desvolopament d'una camera. Brevetet un sistema de projeccion d'imatges dich Pleograf avans lei fraires Lumiere. Veire : Władysław Jewsiewicki,
Kazimierz Proszy?ski
, Interpress (1974) (en
polones
).
- ↑
Matuszewski trabalhet per la companhia dei fraires Lumiere e venguet lo premier ≪ cineasta ≫ dau tsar.