Rzeczpospolita Polska (norsk: Polen, polsk)
Flagg Riksvapen
Nasjonalsong	≪ Mazurek D?browskiego ≫
Offisielle sprak	Polsk 1
Hovudstad	Warszawa
Styresett President Statsminister	Republikk Andrzej Duda Donald Tusk
Flatevidd  ? Totalt  ? Andel vatn	312 685 km² ( 69. ) 2,6 %
Folketal  ? Estimert (2017)  ? Tettleik	38 476 269 ( 34. ) 123,1 /km² ( 69. )
Sjølvstende   ? Erklært	11. november 1918
BNP  ? Totalt (2015)  ? Per innbyggjar	1 003 000 mill. USD ( 23. ) 27 800 USD ( 49. )
Valuta	Złoty
Tidssone	UTC +1
Telefonkode	+48
Toppnivadomene	.pl
1 Regionalt og tysk , kasjubisk , kviterussisk og ukrainsk

Polen ( polsk Polska /?p?l.ska/ ), offisielt Republikken Polen (polsk Rzeczpospolita Polska /???t??.p?s?p?.li.ta ?p?l.ska/ ) er eit land i Sentral- ^[1] eller Aust-Europa ^[2] . Det ligg i midten av Europa og grensar i vest mot Tyskland , i sør mot Tsjekkia og Slovakia , i aust mot Ukraina og Kviterussland , og i nord mot Austersjøen , Litauen og den russiske Kaliningrad-eksklaven . Polen delar og sjøgrenser med Danmark og Sverige . Med ei flatevidd pa 312 679,67 km² ^[3] er Polen verdas 69. største land. Folketalet i Polen er om lag 38,5 millionar menneske ^[4] , for det meste busette i byar ^[5] .

Den fyrste polske staten oppstod i 966 , med eit territorium som liknar pa dei moderne grensene til Polen. Landet vart eit kongedøme i 1025 og gjekk i 1569 inn i ein langvarig union med Storhertugdømet Litauen og danna Det polsk-litauiske samveldet . Samveldet vart oppløyst i 1795 da Polen vart delt mellom grannelanda sine Russland, Preussen og Austerrike . Polen vann sjølvstendet sitt tilbake i 1918 etter fyrste verdskrig , men tapte det igjen under andre verdskrig , da landet vart okkupert av Det tredje riket og Sovjetunionen . Etter krigen vart Polen gjort om til eit sosialistisk ^{[6] [7]} ≪ austblokkland ≫ under sovjetisk kontroll. I 1989 kvitta Polen seg med sosialiststyret og landet vart uformelt kjent som ≪Den tredje polske republikken≫.

I dag er Polen eit parlamentarisk demokrati som bestar av seksten voivodskap , og er det sjette mest folkesette medlemsland i Den europeiske unionen . Landet er dessutan medlem i NATO , SN , OECD , WTO og fleire andre internasjonale organisasjonar.

Namn [ endre | endre wikiteksten ]

Forsøk pa a forklare etymologien til namnet ≪Polska≫ lukkast ikkje og opphavet av det held fram med a vere usikkert. Sannsynlegvis kjem det fra eit folkenamn ≪Polanie≫ ( polanarar ), som var ein vestslavisk stamme folkesett i det notidige Stor-Polen , medan dette folkenamnet er avleidd av urslavisk *polje ≪aker≫ (jf. polsk pole ) ^[8] . Andre forfattarar stør at landsnamnet er direkte avleidd fra *polje, medan ≪polanarar≫ aldri eksisterte sidan dei opptrer i skrivne kjelder mykje seinare enn namnet ≪Polska≫ sjølv ^[9] . Adjektivet polski ≪polsk≫ tydde opphavleg ≪aker(s)-≫ og fekk moderne meining om lag i 1500-talet . Namnet ≪Polska≫ vert danna antakeleg ved forkorting av ziemia polska (≪polsk land≫, jf. latin terra Poloniæ og Hrvatska som har og adjektivisk opphav) ^[10] .

Det tyske namnet ≪Polen≫ er etymologisk sett fleirtal av Pole ≪ polakk ≫ og vert lant av ei rekkje andre germanske sprak, til dømes nederlandsk og alle tre fastlandske skandinaviske sprak . Engelsk , færøysk og islandsk brukar i staden samansetjingar ? Poland og Polland . Pa norrønt het Polen Pulinaland . Dette namnet opptrer i Soga om Didrik av Bern ^[11] .

Historie [ endre | endre wikiteksten ]

Grunnlegging av riket [ endre | endre wikiteksten ]

Som den fyrste leiaren i Polen reknar ein fyrsten Mieszko I (ukrona) som regjerte 962 - 992 ^[12] . Giftarmalet hans med den tsjekkiske prinsessen Dubrawa av Bohmen i 965 er anteke a ha paskunda kristninga av landet i fylgjande ar ^[13] . Sonen deira, Bolesław I Chrobry , gjekk opp pa trona ved faren sin daude i 992 og regjerte fram til dauden sin i 1025 . Straks innan han døydde vart han krona av biskopen i Gniezno (som var da truleg hovudstaden i Polen ^[12] ) og vert difor rekna som den fyrste krona kongen av Polen. Under 1100-talet kom det etter Bolesław III sin daude til ei oppdeling av landet i mindre landskap som var styrte av hans born. Kort tid etter byrja interne kamper over trona i Krakow som utvikla seg til den mest viktige byen i landet ^[14] . Denne perioden varte 160 ar og la vestlege landskap til rette for a kome under tysk kontroll ^[15] . Władysław I Alnehøg sameinte likevel riket og vert krona til konge av det sameinte Polen i 1320 .

Mellomalderen, Samveldet og usjølvstende [ endre | endre wikiteksten ]

Det mellomalderlege kongeriket Polen gjekk i 1385 inn i personalunion med Storhertugdømet Litauen for a verne seg mot Den tyske riddarordenen og Storfyrstedømet Moskva . I 1569 vart ein realunion skapt mellom begge landa som de facto tydde at Litauen utgjorde ein del av Polen. Denne tida vert kalla for ≪det gylne hundrearet≫, medan det nyskapte landet vart kalla for Det polsk-litauiske samveldet eller ≪Republikken av to nasjonar≫ (polsk: Rzeczpospolita Obojga Narodow ). Under 1500- , 1600- og 1700-talet auka suksessivt makta til den polske adelen pa kostnad av dei polske kongane, som til slutt førte til administrativt og sosialt kaos ^[16] . Det berømte uttrykket liberum veto (latin for ≪fritt veto≫) har opphavet sitt i tida da ein enkelt adelsmann hadde rett til a stoppe ei riksdagsavgjerd nar absolutt semje om ei sak vart oppfatta som grunnleggjande for at ho skulle verte handheva ^[17] . Uttrykket polsk riksdag stammar og fra denne tida og vert brukt i dag om situasjonar der kaos og usemje rar.

Mellom 1594 og 1649 braut fleire kosakkopprør ut i det polske riket som ætta fra framfor alt religiøs forfylging av ortodokse ukrainarar av det katolske kyrkja og den polske staten. Det siste opprøret førte til at Ukraina i 1654 slutta seg til Russland. Ifylgje fredavtalen mellom Russland og Polen fra 1667 vart Ukraina definitivt tilføyd Russland.

Ved slutten av 1700-talet vart det økonomisk og militært svake Polen delt ved tre høve ( 1772 , 1793 og 1795 ) opp mellom stormaktene Russland , Preussen og Austerrike . Territoriet krympa ved begge fyrste delingane og gjennom den siste delinga tok landet slutt a eksistere som sjølvstendig stat. Den polske nasjonen fekk dernest forvalte og utvikle kulturen sin underjordisk, trass attvendande russifiserings - og fortyskingskampanjar .

Tusenvis av polakkar vende seg til hærane til det revolusjonære Frankrike for a kjempe for fridomen til nasjonen under flagga deira i dei polske legionane . Napoleon I oppretta i 1807 Storhertugdømet Warszawa som var ein fransk satellittstat . Polakkane forventa seg at storhertugdømet skulle vere det fyrste steget innfor attoppretting av ein suveren polsk stat. Storhertugdømet Warszawa vart likevel erobra av styrkane til den sjette koalisjonen i 1813 og etterpa delt mellom Russland og Preussen etter Wienerkongressen i 1815 . Under resten av 1800-talet tok fleire mislukka opprør plass, derav alle slost ned hardt (1830-31, 1832, 1844, 1846, 1848-49, 1863-65, 1866, 1905). Polakkar tok del ogso i opprør i andre statar som var direkte eller indirekte retta mot nokon av Polen sine tre okkupasjonsmakter. Det var berre etter den fyrste verdskrigen da den uavhengige, suverene polske staten vart atterreist. Kampane i Polen slutta likke fullt ikkje etter den fyrste verdskrigen. Det atterfødde Polen ende opp straks i konflikt med alle grannestatar over territoria som det hadde krav pa.

Konflikten med Ukraina og deretter med Sovjetunionen var den mest alvorlege og mest omfattande. Den polsk-sovjetiske krigen ( 1920-1921 ) slutta med ein polsk siger. Den polske grensa mot Sovjetunionen vart fastsett i 1921 gjennom fredsavtalen i Riga .

Den andre republikken og andre verdskrig [ endre | endre wikiteksten ]

Etter at polske grenser vart fastsette, oppstod det mange politiske og etniske problem ? Polen var ein multietnisk stat som gjekk inn i konfliktar over grenser med nesten alle grannane sine. Ved sida av den store polsk-sovjetiske krigen kjempa polakkar mellom anna mot Litauen over Vilnius ^[18] og mot Tsjekkoslovakia over Zaolzie ^[19] . Sjølv om militære operasjonar tok slutt i 1921 , vart den tunge politiske situasjonen behalden og paverkar framleis internasjonale forhold mellom Poland og grannelanda ^{[20] [21]} .

Mai-kuppet 12. - 14. mai 1926 overførte leiinga av Den andre polske republikken til Sanacja-rørsla under Jozef Piłsudski som innførte eit autoritært styre i landet ^[6] . Sjølv om Piłsudski døydde i 1935 , kontrollerte Sanacja Polen fram til byrjinga av den andre verdskrigen 1. september 1939 , da Polen vart invadert av og delt mellom Det tredje riket og Sovjetunionen , ifylgje dei hemmelege klausulane i Ribbentrop-Molotov-pakten . Det polske territoriet var under delt sovjetisk og tysk okkupasjon fram til juni 1941 .

I denne perioden dreiv bade tyskarane og sovjetarane forfylging av lokalbefolkninga med særleg fokus pa a rake den polske eliten. Kringom 200 000 vart avretta eller døydde i fangenskap, med dei to regima ansvarlege for omtrent halvdelen kvar. Desse tala inkluderer om lag 50 000 menneske som vart avretta av tyskarane hausten 1939, massemordet pa den polske offiserseliten i Katyn varen 1940 og nesten 10 000 som vart skotne i ein hasteaksjon av NKVD etter Tyskland invaderte Sovjetunionen i juni 1941, og personar som døydde som fylgje av deportasjonen av sirka 315 000 menneske til sovjetiske arbeidsleirar i Sibir og Kasakhstan ^[22] .

Regimet til Adolf Hitler var særleg hardt mot den polske sivilbefolkninga. Av alle land som var med i andre verdskrig, mista Polen den høgaste prosentdelen av befolkninga si. Den tyske okkupasjonen kravde livet til 6 millionar polakkar, halvdelen av dei polske jødar . Jødane utgjorde ved byrjinga av invasjonen om lag 10% av landet si befolkning, og rundt 90% av dei vart rydda ut . I tillegg kom enorme materielle øydeleggingar, der mellom anna Warszawa vart jamna med jorda ^[6] .

Etter krigen matte Polen, som fylgje av den sovjetisk-britisk-amerikanske Jaltaavtalen , gje avkall pa store omrade i aust til Sovjetunionen, medan grensene ti landet vart forskuva vestover. Det nye Polen vart 20% mindre enn før krigen, og grenseendringane framtvinga migrasjonen av millionar av menneske ? polakkar, tyskarar, ukrainarar og jødar. Som fylgje av desse hendingane vart Polen for fyrste gong i sin fleirkulturelle historie ein etnisk homogen stat. Ein polsk minoritet finst framleis i grannelanda Ukraina, Kviterussland og Litauen, so vel som i fleire andre land.

Etter andre verdenskrig [ endre | endre wikiteksten ]

Makta i Polen vart overteken av ein sovjetkontrollert overgangsregjering gjennom rigga val som gav makta til sosialist- og kommunistdrivne parti i samband med frigjeringa fra Nazi-Tyskland under slutten av andre verdskrig. Landet var utropt som ein sosialistisk folkerepublikk (offentleg namn 1947 - 1990 : Polska Rzeczpospolita Ludowa ? ≪ Folkerepublikken Polen ≫ i 1947 etter kampar som kosta ytterlegare 100 000 polakkar livet. Landet var under tida si som folkerepublikk medlem av Warszawapakta og COMECON . Under autoritær leiing av Det sameinte polske arbeidarpartiet (PZPR) heldt Polen fram med a vere sosialistisk folkerepublikk de iure til 1990 ( de facto 1989 ), da eit fritt, demokratisk land var proklamert.

Under Stalin-perioden vart landet styrt med ganske repressive metodar. Etter dauden til Stalin var ei viss reformering og liberalisering innført under Władysław Gomułka . Etter 1968 vert misnøya med systemet kanalisert i ei antisemitisk utreinsking og i 1970 , etter opptøyane i hamnebyane Gda?sk , Gdynia i Szczecin , der fleire demonstrerande arbeidarar vart daudskotne, vart Gomułka avsett av Edward Gierek .

Gierek freista a modernisere industrien i landet gjennom vidløftige lan og import, dette samstundes som misnøya mellom befolkninga auka og førte til ei langvarig streikebølgje. I september 1980 vart Gierek avsett av partiet. Straks deretter vert den frie fagforeininga og statborgarrettsorganisasjonen Solidarno?? (≪Solidaritet≫) skapt under dei ville streikane, med Leninverven i Gda?sk som sentrum. Til streikleiar vart Lech Wał?sa , den framtidige presidenten i Polen, oppnemnd. Arbeidarane ved verven kravde a fa forhandle med regjeringa i direktesend TV for a minske moglegheitene til regjeringa a manipulere kravet. I 1981 vart general Wojciech Jaruzelski vald som partileiaren og 13. desember 1981 innførte han unntakstilstand for a attopprette kontrollen over landet og antakeleg i eit forsøk a forhindre ein sovjetisk invasjon, liknande den fra Ungarn (1956) og Tsjekkoslovakia (1968) . Jaruzelski heldt fram med a vere ved makta til samanbrotet av sosialismen i austblokka i 1989 , var president under overgangstida og gjekk av i 1990 , da leiaren til ≪Solidaritet≫, Lech Wał?sa tiltredde stillinga. Sidan dess har landet demokratisk styreform.

Under sosialistane lei landet av store brot av statsborgarrett og demokrati, ineffektiv produksjon og mangel pa varer pa marknaden, som leidde til at korrupsjon og svartebørssystem var permanente problem. All industri og alle kommunikasjonsmiddel var statsatte, med unntak for sma handverk- og handelsføretak. I motsetnad til Sovjetunionen og dei andre satellittstatane heldt det meste av jordbruket fram med a vere privatatt av sjølvstendige smabrukarar. Ved overgangen til marknadsøkonomi stilte mellom anna Verdsbanken krav pa sanering av økonomien. I dag har landet høg vokster mellom anna gjennom utvidking av tenestsektoren og gjennom flytting av produksjon fra vestlege land. Høg arbeidsløyse og lage lønner er ein av orsakane til at mange polakkar vandrar ut til Vest-Europa , noko som i det siste vert oppfatta som ein av største utfordringar for landet sin økonomi.

Polen gjekk med i NATO i 1999 , i OECD i 1966 , og i EU i 2004 . Sidan dei politiske endringane i 1989 har Polen tok del i fleire militære operasjonar verda rundt som USA sin allierte ^[23] .

Politikk og administrasjon [ endre | endre wikiteksten ]

Politisk system [ endre | endre wikiteksten ]

Administrativ inndeling [ endre | endre wikiteksten ]

Polens administrative inndeling har tre niva. 16 voivodskap ( landskap ), som er det høgaste nivaet, vert delte inn i 379 powiatar ( krinsar ), som vidare vert delte i 2 478 gminaar ( kommunar ). Dei noverande voivodskapa samsvarer ofte med historiske regionar i landet og vert etablerte saman med powiatane i 1999 , som erstatning for gamle 49 voivodskap, sentrerte rundt og namngjevne etter individuelle byar. Voivodskapa varierer i areal (fra under 10 000 km² til over 35 000 km²) og i befolkning (fra ein til over fem millionar innbyggjarar). Det administrative styret av voivodskapa er delt mellom ein statsinnsett voivod (guvernør), ei vald regional samling ( sejmik ) og ein internvald leiar for denne samlinga.

Av 379 powiatar, er 65 eigentleg bykommunar som pa grunn av økonomiske eller historiske faktorar har rettar av bade kommune og powiat.

		Voivodskap	Hovudstad	Flatevidd (km²)	Folkemengd (1)
	1	dolno?l?skie (Nederschlesiske voivodskap)	Wrocław	19 947	2 888 232
	2	kujawsko-pomorskie (Kujaviskpommerske voivodskap)	Bydgoszcz / Toru? (2)	17 972	2 068 253
	3	lubelskie (Lublin-voivodskapet)	Lublin	25 122	2 179 611
	4	lubuskie (Lubusz-voivodskapet)	Gorzow Wielkopolski / Zielona Gora (3)	13 988	1 009 198
	5	łodzkie (Łod?-voivodskapet)	Łod?	18 219	2 577 465
	6	małopolskie (Veslepolske voivodskap)	Krakow	15 183	3 266 187
	7	mazowieckie (Masoviske voivodskap)	Warszawa	35 557	5 157 729
	8	opolskie (Opole-voivodskapet)	Opole	9 412	1 047 407
	9	podkarpackie (Subkarpatiske voivodskap)	Rzeszow	17 846	2 098 263
	10	podlaskie (Podlasie-voivodskapet)	Białystok	20 187	1 199 689
	11	pomorskie (Pommerske voivodskap)	Gda?sk	18 314	2 199 043
	12	?l?skie (Schlesiske voivodskap)	Katowice	12.334	4 685 775
	13	?wi?tokrzyskie (?wi?ty Krzy?-voivodskapet)	Kielce	11.710	1 285 007
	14	warmi?sko-mazurskie (Ermelandskmasuriske voivodskap)	Olsztyn	24 173	1 428 601
	15	wielkopolskie (Storpolske voivodskap)	Pozna?	29 827	3 372 417
	16	zachodniopomorskie (Vestpommerske voivodskap)	Szczecin	22 892	1 694 178
	(1) 1. januar 2006 (2) Bydgoszcz er sete for regjeringsrepresentant ( wojewoda ), medan Toru? ? for lokalt sjølvstyre. (3) Gorzow Wielkopolski er sete for regjeringsrepresentat, medan Zielona Gora ? for lokalt sjølvstyre.

Klima [ endre | endre wikiteksten ]

Polen er eit forholdsvis stort land, men ein finn ikkje dei store klimatiske variasjonane i landet. Veret i seg sjølv varierer derimot ein del, bade fra dag til dag og fra arstid til arstid. Sommaren har som regel varme dagar og ikkje altfor kjølige netter med temperaturar over 30 °C eller under 10 °C eit par gonger i løpet sommaren. Torever er forholdsvis vanleg fra mai til august, og innimellom kan vedvarande regn føre til flaum . I kystomrada av Austersjøen gar derimot torebyene over i regnbyer, og temperaturen er noko lagare, rundt 16-20 °C. Fjellomrada Karpatane og Sudetane kan fa mykje torever og store temperatursvingingar.

Hausten fører ofte med seg mykje fint ver i store delar av Polen, inkludert skogomrada i sør og ved foten av Karpatane. Nedbørsmengdene minkar vanlegvis om hausten, bortsett fra pa kysten i nord som ofte far ein del yr . Temperaturane held seg stort sett over frysepunktet til ut i november. Nar vinteren set inn vert det derimot skya og kaldt (ofte svært kaldt) med lett snøfall om lag annakvar dag. Dei austlege og nordlege omrada er som regel dekte av snø i januar og februar, og sjølv langs Austersjøkysten kjem det vanlegvis snø, men sjeldan i store mengder. Langs kysten kan det derimot blase ein del om vinteren. Enkelte vinterdagar kan temperaturen stige over 10 °C, særleg i sørlege omrade nar ein sørleg fønvind strøymer over fjellrekkjene der.

Varen er like tørr som hausten, og dette er tida pa aret med flest klarversdagar. Temperaturane kan derimot svinge ein god del, fra nesten sommarlege temperaturar om dagen til frost om natta. Warszawa , som er representativ for klimaet i store delar av Polen, har ein arleg nedbørsnormal pa 555 mm, der om lag halvparten fell mellom mai og august.

Referansar [ endre | endre wikiteksten ]

Bakgrunnsstoff [ endre | endre wikiteksten ]