?i tiu artikolo pri historio citas neniun fonton . Vi povas plibonigi ?in , aldonante fidindajn fontojn . Senfontaj asertoj povas esti forigitaj.  (A?gusto 2010)

Unui?inta Re?lando de Granda Britio kaj Norda Irlando (angle United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland ) estas okcidente?ropa ?tato komuniganta Anglion , Skotlandon , Kimrion , kiuj trovi?as sur la insulo Granda Britio , kaj Nordan Irlandon . Dum pli ol cent jaroj ?i ensumigis anka? tutan Irlandon .

Tiu ?i artikolo okupi?as pri la historio de tiu ?i ?tata formacio.

Praepoko [ redakti | redakti fonton ]

Tiu ?i artikolo celas la insulon Granda Britio, pri la praepoko en Irlando vidu la historion de Irlando .

Paleolitiko [ redakti | redakti fonton ]

La unuaj pruvoj pri la vivo de homoj sur la teritorio de insulo Granda Britio estas ?tonfajraj iloj kaj ostoj el familio de homo (la? a?o eblas pliprecizigi ilin al Homo erectus a? Homo heidelberga ). Ili estis trovitaj en marbordaj tavoloj el Pakefield en Suffolk , kaj a?as proksimume 700 000 jarojn. Temas pri la plej malnovaj trovita?oj de familio homo en la propra E?ropo norde de Alpoj , Britio estis do kunigita kun la kontinento ?e la hodia?a Manika Markolo , kiu estis nur granda rivero . Plua signifa trovita?o estas restoj de la heidelberga homo el periodo proksimume 500 000 jaroj.

El la tempo post la interglacia epoko de Ipswich (128 000 - 120 000 anta? Kristo), kiam Granda Britio fari?is insulo, oni havas nur malmultajn pruvojn pri la ?eesto de homoj. ?irka? 70 000 anta? Kristo, kiam komenci?is unu glaciepoko , Granda Britio denove fari?is duoninsulo de E?ropo. Post la jaro 30 000 anta? Kristo, ekzemple en Kimrio aperas trovita?oj de A?rinjaka kulturo ( homo de hodia?a tipo). Dum la ekstreme malvarma stadio (22 000 - 13 000 a.K.) homoj denove ne vivis sur Granda Britio. Post 13 000 a.K. homoj revenis sur Grandan Brition (trovita?oj en Goughs Cave en Somerset). El periodo 12 500 - 12 000 a.K. ni jam konas la unuan tipan arkeologian kulturon el Britio - la t.n. creswellien . Tio estis kulturo de ?asistoj de boacoj . Ekde tempoj de tiu ?i kulturo Britio jam estis da?re lo?ata.

Mezolitiko [ redakti | redakti fonton ]

Kiam la lasta glaciepoko fini?is (?irka? la jaro 9500 anta? Kristo) vivis sur la teritorio de Granda Britio malgrandaj grupetoj de ?asistoj , kolektistoj kaj fi?kaptistoj . Plimulte ili ne havis da?rajn lo?ejojn, sed ili migris post gregoj de cervoj , ilia ?efa fonto de vivtenado. Tiu ?i maniero de vivtenado estis tre malfaciligita ?irka? la jaro 5000 anta? Kristo, kiam sekve de varmi?o kaj arbari?o de plimulto de la teritorio tiuj ?i bestoj pereis. ?irka? la jaro 8500 a.K. Granda Britio (?is hodia?) fari?is denove insulo.

Neolitiko [ redakti | redakti fonton ]

Neolitiko komenci?as en Britio ?irka? la jaro 4400 a.K., kiam la mezolitika lo?antaro de la insulo estis transprenanta la neolitikan manieron de la vivo, konata sur la e?ropa kontinento jam anta? longe anta? tio. La? pli malnovaj opinioj samkiel anka? la? kelkaj hodia?aj genetikaj analizoj ne temis nur pri transprenado de la nova maniero fare de la pli malnova lo?antaro, sed pri la alveno de la tute nova lo?antaro. Se tio okazis tiel, tiuj ?i homoj venis el Pireneja duoninsulo ( [1] Arkivigite je 2009-04-15 per la retarkivo Wayback Machine ). La lo?antoj tiam vivis precipe en la okcidenta Granda Britio kaj Irlando (tie, kie pli poste keltoj ), ili havis pli malaltajn staturojn kaj pli malhelan ha?ton, ili bredis bestaron , cerealojn kaj ili dedi?is sin al farado de potoj . Pri la progresinteco de tiuj ?i homoj parolas precipe konstrua?oj, kiuj postulis kunlaboradon kaj bonan organizadon. Komence tio estis tumuloj kaj sepultejoj. ?irka? la jaro 3000 a.K. ili komencis konstrui rondformajn konstrua?ojn kun fosa?oj. Tio estis religiaj, politikaj kaj ekonomiaj centrejoj. La plej konata estas Stonehenge proksime de Salisbury , sed kiu la hodia?an aspekton (?tonoj en rondo) ricevis proksimume nur ?irka? la jaro 2200 a.K.

Eneolitiko kaj bronzepoko [ redakti | redakti fonton ]

Post la jaro 2800 a.K. venis novaj eklo?intoj el E?ropo - kulturo de sonorilformaj pokaloj (2800 - 1700 a.K.). Ili havis pli grandajn, pli fortajn staturojn ol la neolitikaj lo?antoj. Ili havis bonajn soldatajn kaj for?istajn kapablojn. Post ilia alveno aperas individuaj tomboj ekipitaj per argilaj potetoj. La homoj de tiu ?i kulturo jam kapablis prilabori bronzon kaj la bronzaj ilaroj balda? anstata?igis la ?tonajn.

Post tiu ?i kulturo sekvis pluaj kulturoj kaj post la jaro 1300 a.K. la civilizo el remparejoj komencis perdi sian gravecon kaj frunten venis kamparanoj , kiuj eklernis pliri?igi la grundon per naturaj mineraloj , ?i do fari?is pli fekunda. Vila?oj kaj fortikigitaj lokoj sur montetoj disvasti?is tra la pejza?o. Tiuj fari?is administraj centroj de la teritorio.

Ferepoko (Keltoj) [ redakti | redakti fonton ]

Keltoj estis nacio devenanta ver?ajne el teritorio de meza E?ropo a? e? pli el sudo, el la sudaj regionoj de Rusio . Ili havis plimulte pli altajn staturojn kaj ili havis malhelajn harojn. Rilate al teknologio, ili estis pli progresintaj ol la anta?aj lo?antoj de Britio. Ili sciis prilabori feron kaj per tio ili produktis pli firmajn armilojn kaj ilarojn ol la bronzajn. ?irka? la jaro 700 a. K. ili komencis iom post iom, en pluraj ondoj veni sur la teritorion de Britio. Ver?ajne ili forpu?is la devenajn lo?antojn nordokcidenten ?is Kimrio , Skotlando kaj Irlando , kaj ili prilo?is la sudajn, ebenajn regionojn. Ilia alveno estas grava por la brita historio, ?ar ili estas anta?uloj de multaj hodia?aj lo?antoj de Kimrio, Cornwall kaj Irlando. La keltaj lingvoj estas en unuopaj regionoj sen?ese uzataj, e? kiam la ofica lingvo estas la angla lingvo . Ni ne scias, ?u keltoj venis per paca vojo a? ?u pro celo de milit-iro. Dekomence ?iuj keltaj grupoj vivis sammaniere, nur ?irka? la jaro 500 a.K. aperis diferencoj inter nordokcidento kaj sudoriento de la insulo. Ili diferenci?is en plurajn tribojn, frunte kiuj staris estro el donita familio a? tribo . La elekto okazis a? per duelo inter unuopuloj a? vo?donado .

Keltoj da?rigis en la agrikulturaj tradicioj de la homoj venintaj anta? ili, sed danke al fero ili plibonigis manieron de prilaborado de grundo. Tio ebligis al ili kulturi pli ri?an rikolton. Ili anka? konstruis fortika?ojn sur montetoj - centrejojn de lokaj grupoj. La triboj komercis inter si kreante tiel sociajn kaj politikajn reciprokajn rilatojn. Du la plej signifaj komercaj centrejoj estis sur lokoj de ?efaj lokoj de la hodia?aj Anglio kaj Skotlando. Ili uzis ferajn stangojn kiel pagilon, ?is kiam ili ne anstata?igis ilin per moneroj , kiuj estis uzataj anka? de Ga?loj .

La triboj estis gviditaj far de trupo de batalantoj, tre gravan rolon estis rolantaj pastroj - druidoj . Ili havis konojn el ?iuj terenoj gravaj por la vivo de tribo kiel ekzemple historio , juro , medicino .

Rilate al posteno de virinoj , en tiu ?i periodo ili havis pli da libereco ol en la sekvantaj jarcentoj. ?e kelkaj triboj virinoj estis e? estrinoj. Ekzemple Boadicea stari?is frunten de tribo post la morto de sia edzo. En la jaro 61 a.K. ?i gvidis la tribon en batalon kontra? romianoj , kiuj iom post iom komencis alligi la keltajn teritoriojn al sia imperio. Per tio komenci?is romia superregado, kiu da?ris kelke da sekvantaj jarcentoj.

Romia epoko [ redakti | redakti fonton ]

En la 1-a jarcento post Kristo romianoj komencis entrepreni ekspandiojn kaj iom post iom ili alligis al sia imperio plimulton de E?ropo. Ili iom post iom enpenetris anka? al britaj insuloj, kie vivis la keltaj triboj. Peligis ilin la sopiro al novaj teritorioj, sed anka? la bone evoluinta agrikultura produktado de keltoj, en kiu la romianoj vidis facilan fonton de vivtenado por siaj soldataroj . Kiel la unua enpenetris sur la teritorion de Granda Britio Julio Cezaro ?irka? la jaro 55 a.K. , sed da?ris preska? cent jaroj, ?is kiam la romianoj akiris plimulton de la teritorio sub sian kontrolon. Tio okazis ?irka? la jaro 43 post Kristo . Krom kelkaj esceptoj (kiel ekzemple ribelo gvidita de Budiko en la jaroj 60 - 61 ) ili anta?enpa?is proporcie facile, ?ar ili havis pli bone organizitan kaj armilekipitan armeon kaj la keltaj triboj batalis anka? inter si. Al Romia imperio estis alligita teritorio situanta sude de Britio. Romianoj malgra? la klopodo ne sukcesis konkeri Kaledonion (la hodia?a Skotlando). Fine la?longe la? la norda limo imperiestro Hadriano igis konstrui remparon tu?anta riveron Humber ?is rivero Severn . ?i estis finita en la jaro 122 kaj krom markigo de la limo ?i ?irmis anta? atakoj kontra? la triboj de norde.

Povas ?ajni, ke la romianoj estis nur kruelaj konkerantoj, sed fakte ili alportis Brition anka? multon bonan. Ili fiksigis la novan kulturon kaj lernigis la devenajn keltajn lo?antojn skribi kaj legi. La legopovo disvasti?is precipe inter pli altaj tavoloj de la socio, lo?antoj de urboj kaj proprumantoj de grundo , kiuj plie komencis lerni la latinan kaj la grekan lingvojn . Anka? la romianoj fondis novajn urbojn, multajn sur lokoj de la devena lo?igo. En tiuj ?i urboj havis sidejojn soldatajn garnizonoj, kiuj helpis reteni ordon. Oni distingis tri tipojn de urboj. Coloniale estis urboj lo?igitaj de romiaj enlo?intoj. Municipia estis urboj kun miksita lo?antaro, al kiu estis agnoskita la romia civitaneco. Civitas estis urboj kun la devenaj keltaj lo?antoj. Romianoj sume kreis ?irka? 20 pli grandajn urbojn kun ?tona fortikigo. Kunigitaj ili estis per vojoj , kies da?recon dokumentas la fakto, ke multaj el ili estas fundamentoj de vojoj uzataj ?is hodia?. Londono estis jam tiam granda urbo kaj grava komerca centrejo de Norda E?ropo , ?ar Britio produktis sufi?an kvanton de cerealoj por eksporto . Same en la lingvo konservi?is resta?oj el la romiaj tempoj. Multe da vortoj precipe el tereno de komerco , hejma vivo kaj nomoj de urboj havas la romian originon. La superregado de romianoj en Britio da?ris ?is krizo de la Romia imperio en la 4-a jarcento . La romia soldataro des pli malfacile rezistis al atakoj de la keltaj triboj el Kaledonio. Same ?ermanaj triboj de saksoj kaj frankoj signifis pluan minacon. En la jaro 409 estis lastaj resta?oj de la romia soldataro detirigitaj el Britio. Keltoj devis konsili al si mem kun atakoj de ?ermanoj .

Frua mezepoko [ redakti | redakti fonton ]

Saksoj [ redakti | redakti fonton ]

La ri?eco kaj la bonaj agrikulturaj kondi?oj sur la insuloj estis alloga?o por ?ermanaj triboj, kiuj de komence de la 5-a jarcento venadis sur la teritorion de Granda Britio. ?irka? la jaro 430 ili komencis da?re eklo?i. Ili devenis el norda ?ermanio kaj Skandinavio kaj ili dividi?is en tri la plej signifajn tribojn. Engloj (de tie la nomo Anglio) prilo?is la sudon kaj la mezon de teritorio. Jutoj prilo?is regionon ?irka? Kent kaj Saksoj la mezon de teritorio inter vila?oj de engloj kaj jutioj. Ver?ajne ili venis pro la menciita prospereco de Britio, sed kelkaj fontoj parolas, ke invitis ilin e? keltoj mem, ?ar post la foriro de romianoj estis neniu por regi kaj unuigi la unuopajn, sen?ese konkerantajn tribojn. Sume, la eventoj de tiu ?i periodo estas vualitaj per sekreto, ?ar ili estis verkitaj de mona?oj kaj kronikistoj vivantaj je kelke da jarcentoj pli poste.

Keltoj klopodis rezisti al tiuj ?i atakoj, sed iom post iom ili estis forpu?ataj pli kaj pli okcidenten. Fine en la jaro 570 estis ekspatrujigitaj ?is Kimrio , skotaj ebenejoj kaj Cornwall . La triboj, restintaj sur la saksa teritorio, falis en sklavecon . Tial supervivis nur malmulte da resta?oj de la kelta kulturo, se influo de la saksa kulturo estas sen?ese videbla, ekzemple anka? en la moderna angla lingvo estas multe da vortoj de la saksa origino. Same supervivis elementoj el tereno de ?tata administrado kaj gvidado de ?tato . La regiono estis dividita en plurajn pli malgrandajn re?landojn . En la 7-a jarcento ties nombro fiksi?is je sep: Essex , Sussex , Wessex , East Anglia , Kent , Mercia kaj Northumbria . Aperis la unuaj provoj pri ties unuigo. Las unua konata unuiganto estis re?o Offa , reganto de Mercie en la jaroj 757 - 796 . Li dokumentis sian potencon per konstruigo de ?irma remparo la?longe la? limoj kun Kimrio por ?irmi kontra? keltoj. En tiu ?i periodo esti?is anka? la t.n. Vitenagemoto - ia konsila organo de reganto, kiu formi?is el konsilantaro de pli maljunaj en anta?aj periodoj. ?i helpis formi le?ojn kaj difini a?toritaton de la reganto. ?i anka? havis ?efan vorton dum detronigo kaj elekto de reganto. (En tiu ?i periodo la reganta titolo ankora? ne heredis a?tomate el patro je filo, sed vitenagemoto difinis konvenan sekvanton de la trono.) Malgra? la klopodoj Offa ne sukcesis unuigi la tutan Anglion kaj post lia morto la potenco de Mercie falis.

Saksoj alportis modernigon anka? en terenon de la ?tata administrado. ?iu re?lando dividigis la regionon en graflandojn, frunte kiuj staris grafo , la re?a victenanto . Anka? pliboni?is nivelo de agrikulturo per invento de pli efika plugilo , esti?is anka? nova trifojasistemo de prilaborado de grundo. Danke al tiuj ?i ?an?oj pliboni?is kunlaborado de homoj dum laboro, ?ar peza plugilo kaj ?iu ne povis permesi al si havi eksvirbovojn. Centrejo estis domo de regiona grandbienulo , kien vila?anoj iradis pagi impostojn kaj same ?i estis anka? administra kaj armea centrejo. Tiuj ?i ?an?oj alportis anka? negativojn, kaj nome dividado de la lo?antaro en unuopajn tavolojn. Frunte de la socio estis la re?o, poste grafoj, grandbienuloj kaj soldataj komandantoj. Malplej alte estis kamparanoj, kiuj pro sia nesufi?a legopovo estis ekspluataj fare de lokaj grandbienuloj.

Kristanismo [ redakti | redakti fonton ]

La doktrino de Jesuo Kristo komenci?is en Brition entrepreni jam fine de la romia superregado, sed saksoj, konfesantaj malnovan ?ermanan religion , forpu?is keltojn kaj tiel kristanismo disvasti?is sole en malgranda mezuro inter la keltaj triboj. Sur la teritorio de Kimrio estas konataj unuaj mona?ejoj . En la 6-a jarcento papo Gregorio la 1-a sendis mona?on A?gustenon (pli poste sankta A?gusteno el Canterbury ), por ke li disvastigu la kristanismon anka? inter saksoj. A?gusteno estis nomita tie, kie ?efepiskopo en Canterbury - ?efcentrejo de Kent - kie estis bonaj kondi?oj, se edzino de loka re?o estis kristanino. Sed tiu ?i formo de kristanismo enradiki?is sole inter pli altaj tavoloj de la socio, al la kamparanoj ?i ne enpenetris. Tiam la keltaj mona?oj forlasis la mona?ejojn kaj el la vila?o ?is la vila?o ili disportis la kristanisman doktrinon inter simplan popolon, kiu akceptis ?in pli ?oje ol de ri?igitaj episkopoj vivantaj malanta? muroj de la re?aj palacoj. Sed pro tio esti?is du bran?oj de eklezio - la romia kaj la kelta. La krizo kulminis per kverelo je dato de Granda Nokto . En 663 estis definitive preferigita la romia eklezio kaj la kelta falis. Pli poste la kristanismo disvasti?is anka? en la ceterajn, kontinentajn partojn de ?ermanio . Evoluon de la eklezio helpis anka? la saksaj re?oj, sed anka? ilia potenco estis firmigata per subteno de ekleziaj altranguloj kaj papo, kiu havis en periodo de "mallumo" grandan a?toritaton anka? inter la e?ropaj regantoj. Estis fonditaj pluaj mona?ejoj, ekz. Westminster , pastraj kaj klerecaj centrejoj. La mona?oj disvastigis klerecon anka? inter simplaj lo?antoj, ?ar la legopovo fari?is grava rimedo en la socia hierarkio. La potenco venis en la manojn al tiuj, kiuj sciis legi kaj skribi kaj per tio nur pliprofundi?is diferencoj inter la sociaj tavoloj. La evoluo de mona?ejoj helpis anka? al evoluo de komerco . Tiutempe ?efan parton de la angla eksporto kreis lanoj , froma?oj , potistaj kaj for?istaj produktoj, fi?oj kaj juveloj .

Vikingoj [ redakti | redakti fonton ]

Fine de la 8-a jarcento la prospero de Britaj insuloj komencis allogi pluajn vila?anojn . Tio estis vikingoj estinta batalantoj kaj marnavigaciistoj . Devene ili prilo?is teritorion en hodia?a Danio kaj Norvegio . Ili havis proprajn re?landojn, el kiuj la plej forta estis la dana. Ili estis bonaj kaj kruelaj batalantoj. Ili konstruis le?erajn ?ipojn, la t.n. langskipojn , per kiuj ili navigaciis marojn. ?irka? la jaro 1000 ili venis ?is teritorio de hodia?a Ameriko . Ili vivtenis sin per agrikulturo , fi?kaptado kaj ?asado de bestoj. En siaj ekspedicioj ili ?asakiris multajn ri?a?ojn kaj sklavojn . Estas pluraj ka?zoj, kial ili decidi?is konkeri Brition. Unu el ili estas jam menciitaj avanta?aj agrikulturaj kondi?oj (certe pli favoraj ol en Skandinavio ). Aliaj fontoj indikas, ke parto de la vikinga lo?antaro havis malkonkordojn kun la reganto kaj ili estis ekspatrujigitaj. Eble allogis ilin la ri?eco de la britaj mona?ejoj, kiuj estis facila predo. A? ili nur volis disvastigi siajn komercajn rilatojn.

Ili aperis unuanfojon sur la angla marbordo fine de la 8-a jarcento . Ili ?telis kaj mortigis la lo?antaron (a? prenis ili en sklavecon) en vila?oj sur la marbordo, ilia celo estis ?efe mona?ejoj. (Vikingoj ankora? ne estis kristanoj, ili konfesis malnovan nordian religion.) Ili restadis en Anglio iom post iom pli kaj pli longan tempon, ili postulis e? de saksoj for-a?eton, por ke ili ?irmu kontra? pluaj atakoj. En la jaro 842 ili konkeris Londonon mar?ante pluen. La anglaj re?landoj, sen?ese konkerantaj inter si, ne kapablis unui?i kontra? la atakanto. Memstare ili ne havis ?ancon kaj danoj do okupis Northumbria -on kaj konkeris York -on ( 865 ). En tiu ?i periodo anka? ili akceptis kristanismon kaj pace ili eklo?is sur la okupita teritorio entreprenante pluajn atakojn. La plej forta saksia re?lando en tiu ?i periodo estis Wessex . Ties reganto Alfredo la Granda , kiu fari?is reganto post sia malkapabla frato Ethelredo en 871 , venkis batalon kontra? vikingoj. Li sukcesis unuigi la retson de Anglio. La ceteraj re?landoj anka? konsciis minacon de pereo kaj Alfredo stari?is frunten de armeo kun celo malebligi al vikingoj priregi la reston de la lando. Sed post komencaj sukcesoj li suferis en 876 malvenkon kaj li devis pagi fora?eton pro la paco. Sed li ne rezignis. En batalo apud Edingtono en 878 li venkis danan re?on Guthrumon kaj en 886 li denove konkeris Londonon. Li fermis kun la malamiko interkonsenton. Vikingoj lasis al si la teritorion norde kaj oriente de Britio, nomata Danelaw - la regiono, kie validis dana rajto kaj regis la dana re?o. Sur la restanta teritorio regis Alfredo. Dum lia regado la regiono kreskis, li apogis disvastigon de kristanismo kaj klereco. Li anka? lasis konstrui reton de burgoj kaj fortika?oj por ?irmado kontra? malamikoj. Post lia morto surtroni?is lia filo Eduardo la pli maljuna de Anglio ( 899 - 924 ), kiu ankora? alligis teritorion sude de rivero Humber kaj oriente de Kimrio. Li anka? priregis Mercion. Liaj sekvantoj ?ovis la limojn ankora? pli malproksimen norden, en 954 ili konkeris anka? ?is tiam la vikingan Yorkon . Tiu ?i periodo estis relative trankvila kun klopodoj pri la akiro de la perdita teritorio.

En 955 danoj denove komencis entrepreni eksplodojn okcidenten. La angla re?o Ethelredo la Pacama ne kapablis alfronti al ili kaj li do pagis al ili, por ke ili lasu la landon trankvila (e? kiam nur por certa tempo). Li donis al la lo?antoj por tiu ?i celo apartan imposton , la t.n. Danegeld . Tio estis la komenco de la regula imposta sistemo, kiu sekurigis monon por financi armeon. Pro tiu ?i imposto plej multe suferis simplaj kamparanoj. Post la morto de Ethelredo danoj kontrolis plimulton de la teritorio. La lando estis en malordo kaj necese ?i bezonis reganton. Vitenagemoto decidi?is doni la re?an kronon al la dana reganto Knuto la Granda (konata anka? kiel Kanuto), kiu establis ordon, e? kiam sub regado de vikingoj. Post li regis lia filo, sed li mortis neatendite en 1040 . La vitenagemoto alju?is la kronon al Eduardo, filo de Etheredo la Pacama.

Batalo apud Hastings [ redakti | redakti fonton ]

Eduardo surtroni?is kiel Eduardo la Konfesanto . Li forte interesi?is pri eklezio, dum lia regado estis konstruitaj multe da pre?ejoj kaj mona?ejoj. Kiel infano li estis edukita en Normandio , tial li alportis anka? multe da elementoj de tiu ?i kulturo. Normanoj estis idoj de vikingoj, kiuj eklo?is norde de Francio en la anta?aj jarcentoj. Eduardo mortis en 1066 sen heredanto. Aperis grava demando, kiu estos nova re?o. Estis multaj proponintoj elinter la dana kaj la angla nobelaro (invitis ilin Eduardo), same dana re?o Haraldo ne rezignis pri la ideo al la angla trono, kiu estis nur anta? nelonge deprenita al danoj. Elinter la nobelaro la plej grandajn pretendojn faris al si Vilhelmo (pli poste Vilhelmo la Konkerinto ), duko el Normandio, al kiu Eduardo mem promesis la tronon. Plua kandidato estis Haroldo el familio de Godvinidoj , la plej forta familio de re?lando Wessex . Plie li estis anka? parenco, se fratino de Haroldo estis edzino de Eduardo. La vitenagemoto fine decidis en prosperon de Haroldo, revokante al anglaj principoj, ne normanaj, e? kiam estas menciata anka? interkonsento, en kiu Haroldo dum sia vizito promesis al Vilhelmo, ke li ne pretendigu la tronon post la morto de Eduardo. Vilhelmo albordi?is kun sia armeo en Anglio en la jaro 1066 . Haroldo intertempe mar?is en batalon kontra? danoj, kiuj klopodis konkeri Yorkon . Li fine forpelis ilin, sed lia laca armeo jam ne kapablis alfronti al pli bone organizitaj normanoj. En batalo apud Hastings ?i suferis teruregan malvenkon, Haroldo mem falis en batalo kaj Vilhelmo estis post nelonge en Westminster kronita kiel nova re?o. Komencis la regado de normanoj.

Kimrio, Irlando, Skotlando [ redakti | redakti fonton ]

Keltoj, kiuj estis forpu?itaj fare de saksoj, fondis proprajn re?landojn. Keltoj vivantaj en Kimrio , apartigita de remparo de Offa, vivis sian propran vivon. Se la regiono estas montori?a kaj kondi?oj por agrikulturo estis limigitaj, ili vivtenis sin plejparte per bredado de bestoj en ebenejoj. La socion kreis familiaj grupi?oj, ?iu el ili proprumis plurajn vila?ojn kaj farmojn . Plimulte la plej forta ano de la grupi?o fari?is re?o. Tiuj ?i re?oj sen?ese batalis inter si klopodante preni la teritorion de tiu alia. En la jaro 1039 Llewelyn ap Gruffydd estis la unua re?o sufi?e forta por tio, por ke li unuigu la tutan teritorion. Sed li pasigis la reston de sia vivo per forpeligado de malamikoj. La re?oj, kiuj venis post li, povis regi nur post agnosko de superregado de Eduardo la Konfesanto , la angla re?o.

Irlando estis neniam priregita nek fare de romianoj nek fare de saksoj. ?i havis sian propran kulturon, anka? fondita je sistemo de familiaj grupi?oj kun la?le?e elektitaj re?oj. Forta fenomeno estis kristanismo, la ?efa disvastiganto estis sankta Patriko , ?is hodia? patrono de Irlando. Mona?ejoj esti?adis ?efe la?longe la? marbordo. Tiu ?i trankvila periodo fini?is pro la alveno de vikingoj. Tiuj alportis novan politikan kaj ekonomian elementojn en la vivon de pacamaj keltoj. Ili fondis havenojn kaj komercajn centrejojn, kiel ekz. Dublino . Anka? Irlando estis certan tempon unuigita ( 1002 - 1014 ) sub re?o Brian Borum , sen?ese konsiderata kiel unu el la plej grandaj irlandaj regintoj. Sed anka? li falis en batalo kontra? vikingoj. Fine normanoj priregis Irlandon.

Skotlando havis danke al sia geografia situo pli da specoj de lo?antaro. ?i membri?is en du regionojn. Sur fekundaj ebenejoj vivis precipe lo?antoj de brita deveno, per maniero de la vivo simila al angloj . Norde en alta?oj vivis triboj kunigitaj per siaj familiaj tradicioj en la t.n. klanoj . Unu el ili estis piktoj , parolantaj per la kelta lingvo . Plu tie vivis skotoj . En la jaro 843 skotoj kaj piktoj estis unuigitaj fare de la skota re?o. Pli poste alli?is al ili anka? lo?antoj el la ebenejoj. Tiuj ?i tri grupoj unui?is el pluraj ka?zoj. Ili havis la komunajn keltan kulturon, ekonomikon kaj la agrikulturo dependis de la bredado de bestoj, ili konfesis kristanismon kaj ili havis komunajn malamikojn. Skotlando same ne evitis atakon de vivkingoj, sed pli granda minaco estis angloj, la angla re?o ?ojis pri la skota krono. En la jaro 934 armeo de Wessex venkis skotojn kaj tiuj estis forpu?itaj pli norden. Skotoj tre ne rezistis kaj tiu ?i indiferenteco de komence validi?is al ili, angloj lasis ilin trankvilaj kaj por ia tempo ili vivis en la paco.

Kulmina mezepoko [ redakti | redakti fonton ]

Fe?dismo [ redakti | redakti fonton ]

E? kiam Vilhelmo la Konkerinto estis sukcese kronita kiel re?o, li ne havis facilan taskon, la bataloj da?rigis. Saksoj plu organizis ribelojn , kiujn la normana armeo kruele kaj sange subpremis. ?i anta?enpa?is el vila?o al vila?o neniigante ?iujn strategiajn lokojn, kiuj povus helpi saksojn. ?efe en la nordaj regionoj en ?irka?a?o de Durhamo kaj Yorko estis neniigitaj multaj vila?oj. Kio rilatas al nobelaro, en ilia konsisto okazis ?an?oj. El la devenaj saksaj grafoj kaj episkopoj reteni?is nur tiuj, kiuj agnoskis Vilhelmon kiel re?on. Plimulto estis anstata?igita de normanaj nobeloj, kiujn Vilhelmo invitis en la landon.

En Britio superis la t.n. fe?dismo. Proprumanto de ?iu grundo en la ?tato estis la re?o. Li luigis parton de la grundo (1/2) al nobelaro , parton (1/4) al la eklezio (kies potenco iom post iom pliforti?is kaj ekleziaj altranguloj frunte kun papo havis grandan influon al la decidoj de la reganto), kaj parton (1/5) li lasis por si. Tiuj ?i administrantoj pro la grundo devis promesi al li fidelecon kaj doni al li parton de siaj profitoj kiel imposton. Okaze de milito ili devis doni al la re?o virojn en la soldataron. Administranto- vasalo povis same parton de sia grundo doni por luigo al malpli alta nobelaro, al kavaliroj a? anka? al liberaj civitanoj. Kelkaj pagis la grundon per dono de armea subteno, alia per parto de rikolto. La lo?antoj devis pagi anka? imposton al la eklezio. Se iu nobelo mortis, la grundon heredis la plej a?a filo, sed unue li devis ricevi permeson de la re?o. Memkompreneble, oni kalkulis anka? kun ia pago, por ke la reganto profitu el la tuta situacio. Se la nobelo ne havis idon, la grundo estis redonita al la reganto kaj tiu plu decidi?is, kio kun ?i. Tiuj ?i rilatoj inter fe?do kaj vasalo eltenis kun malpli grandaj ?an?oj tre longe. E? ?uro de fideleco al fe?do estas ?is hodia? parto de la re?a kronado. Tiu ?i sistemo estis grava anka? por la reganto, ?ar se li ne donacu la grundon al siaj vasaloj, ili ne donus al li sian armean subtenon kaj ili povus ekribeli. Tiuokaze li povus perdi siajn poseda?ojn kaj la tronon.

Vilhelmo volis precize scii la grandecon de sia poseda?o, kiajn profitojn li povas atendi de la grundo. Li same bezonis scii la nombrojn de lo?antoj, por ke li povus ekpraktikigi la impostojn. Tial li igis en la jaro 1086 skribi ?iujn indikojn pri la lando en Libro de lasta ju?o . ?i donis kompletan ekonomian bildon kaj li povis efektivigi pluan signifan reformon , kiu same eltenis ?is hodia?. Tio estis impostoj, kiujn devis pagi ?iujn lo?antojn a? per mona a? per natura formo. La imposto al la eklezio jam estis menciita. La re?o respondecis anka? por la le?oj kaj ordon en la ?tato, sed plenumon de justeco li lasis je la grafoj en la unuopaj regionoj. La le?oj en la unuopaj graflandoj diferenci?is, tio estis ia miksado de la saksa kaj la normana juroj. El Normandio venis anka? nova kulturo, montri?anta ?efe en arkitekturo . Oni konstruis novajn tipojn de konstrua?oj en romana stilo. Ili havis dikajn, masivajn murojn por ?irmado anta? malamikoj. Esti?adis ?efe kasteloj kaj katedraloj .

Normandio [ redakti | redakti fonton ]

Kiam Vilhelmo en la jaro 1087 mortis, li postlasis la normanan armeon kaj la duklandon de Normandio al la plej a?a filo Roberto; kaj la re?o de Anglio fari?is Vilhelmo la Rufa (la dua filo). Roberto foriris al krucmilito kontra? islamanoj , kaj do Vilhelmo la Rufa administris amba? partojn de la lando. Sed en la jaro 1100 Vilhelmo la Rufa pereis dum akcidento en ?asado nepostlasinte sekvanton (li estis e? ne edzi?inta). La plej mala?a filo de Vilhelmo la Konkerinto Henriko konsciis ?ancon al la trono, sed li devis agi rapide. Li lasis sin kroni kiel re?o en Westminster . Intertempe Roberto, reveninta el la krucmilito, estis tre koleri?inta kaj komencis prepari armeon. La normana nobelaro devis decidi?i, al kies flankon ili alli?os. Fine ili elektis Henrikon la 1-an kaj Roberto cedis en Normandion. Henriko ne konsentis kun tio, ?ar li sciis, ke sekvos lin multe da nobeloj, kiuj subtenis lin kaj li povus pro tio perdi la grundon. En la jaro 1106 li invadis Normandion kaj militkaptis Roberton. Ekde tiam Normandio kaj Anglio estis unuigitaj sub unu reganto. La ?efa celo de Henriko estis konservado de amba? landoj por sia heredanto. Li persisteme rezistis al provoj de francaj nobeloj, kiuj klopodis akiri Normandion. Sed en 1120 mortis lia ununura filo kaj Henriko devis agnoski sian filinon Matildon kiel sekvantinon. Li edzinigis ?in al signifa franca nobelo Gotfredo Planta?eneto . Gotfredo estis heredanto de grundo en An?uo , la teritorio sud-okcidente de Normandio, kaj Henriko esperis pri plua disvastigo de la teritorio. Kiam Henriko estis mortonta, ceteraj nobeloj ?urante promesis al li, ke ili lasos Matildon regi, sed interkverelo de Henriko kun Gotfredo denove komplikis la situacion. Krom Matildo kaj ?ia edzo, kiuj tiutempe vivis en Francio, aperis plua proponinto, Stefano el Blois . La nobeloj post momentoj de hezitado agnoskis lin kiel re?on. Tio estis proporcie malforta reganto, malgra? siaj bonaj soldataj kapabloj. Je kvar jaroj pli poste Matildo invadis en la landon kaj la disputo je la trono superkreskis en intercivitanan militon. Fine ili interkonsentis, ke Stefano povas regi, ?is kiam Henriko la 2-a , la filo de Matildo, estos sufi?e matura por regado. Stefano mortis ?is unu jaro kaj la lando, malrapide resani?anta el la intercivitana milito, havis denove la?le?an reganton el la nova dinastio de Planta?enetoj.

Planta?enetoj [ redakti | redakti fonton ]

Henriko la 2-a , la dua Planta?eneto sur la trono post sia patrino Matildo, kiu regis, kiam li ankora? ne estis plenkreska, unue seni?is de la nobelaro, kiu subtenis Stefanon el Blois. Plu li okupi?is per disvastigo de la teritorio. Kiel filo de Gotfredo Planta?eneto li alligis al Britio parcelojn en Anjou kaj per geedzeco kun Eleonora de Akvitanio li heredis anka? pluajn poseda?ojn sude de Anjou. Lia imperio tu?is de skotaj limoj ?is Pireneoj . E? en Francio li proprumis pli da grundo ol tiea re?o, e? kiam li sen?ese estis lia vasalo . Li enkondukis novan, unuecan juran sistemon, kiu anstata?igis la saksian kutimecan rajton. En tiu ?i periodo kulminis batalo je la potenco inter la reganto kaj la eklezio. Jam ekde la regado de Vilhelmo la Rufa da?ris disputojn. La re?o volis akiri la eklezion sub sian kontrolon kaj nomumi episkopojn. La ?efepiskopo memkompreneble ne konsentis argumentante, ke la re?o estas subigita al dio kaj tial la eklezio devus decidi pri la ekleziaj kaj mondaj aferoj. La situacio ?an?i?is, kiam Henriko la 2-a en la jaro 1162 nomumis sian amikon Thomas Becket -on kiel ?efepiskopon en Canterbury . Tiu unue akceptis liajn reformojn, sed kiam Henriko eldonis le?on, kiu permesis ju?i ekleziajn altrangulojn per monda ju?ejo, li fu?is Francion. En 1170 li revenis kaj ekkontra?stari?is kontra? la re?o defendante la rajtojn de eklezio. Henriko ekkoleri?is kaj en ekkoleri?inte li deziris, ke Becket estu morta. Liaj kavaliroj ekkomprenis tion malbone kaj murdis la Becketon rekte en katedralo. Tiu ?i evento ?okis la tutan kristanisman E?ropon. Thomas Becket estis konsekrigita kaj el Canterbury fari?is pilgrima loko. Henriko devis peti la papon pri pardono kaj rezigni pri kelkaj privilegioj. La potenco de eklezio venis por certa tempo en frunton. Henriko anka? venis en disputon kun siaj filoj, kiuj defendis la interesojn de sia fe?da senjoro - franca re?o. Henriko mortis trompita pro siaj infanoj en 1189 kaj lia filo Rikardo fari?is la re?o. Rikardo la 1-a estis populara re?o, malgra? tio, ke li pasigis en Britio nur malmulte da tempo. Pli poste li partoprenis en krucmilito en Sanktan landon, pli poste li estis militkaptita fare de a?stra duko kaj da?ris preska? du jaroj anta? ol angloj pagis fora?eton. Post lia morto en la jaro 1199 ekregis lia frato Johano .

La granda dokumento de liberecoj - Magna Carta [ redakti | redakti fonton ]

Johano sen Tero estis malforta reganto, plie tre avara. Li limigis le?povojn de regionaj ju?ejoj kaj plimulton de la kazoj li solvis mem en la re?a kortego pro profito. Li anka? plialtigis pagojn pro la grundo por heredantoj post la morto de anta?ulo. Kun la eklezia kaj ?tata grundo li manipulis por sia prospero. Lia populareco ankora? sinkis en la jaro 1204 , kiam la franca re?o ekatakis Normandion kaj Johano malgra? la pretendoj de la nobeloj ne kapablis defendi ilian grundon anta? preno - tial "sen Tero" a? "sengrunda". La nobeloj memkompreneble ribelis kaj la re?o perdis sian a?toritaton. Li anka? havis disputon kun la papo pro la nomumo de ?efepiskopo en Canterbury. En 1215 li provis reakiri Normandion, sed la nobelaro rifuzis obeemon kaj ili ne sendis virojn en la re?a armeo. Ili amasi?is en Londono, kie alli?is al ili anka? urbanoj kaj Johano estis devigita subskribi interkonsenton. Li eldonis La grandan dokumenton de liberecoj ( 1215 ) - la simbolon de la civitana libereco. ?i plibonigis la rajtojn de liberaj civitanoj kaj ?i donis al la nobelaro novajn privilegiojn. Tiuj krom alia malpermesis al la re?o senka?ze plialtigi la impostojn. Ekde tiam la fe?da sistemo falis kaj la re?o jam ne havis senliman potencon, ?ar la nobeloj povis argumenti per la dokumento. Plie, tiuj komencis kunlabori kun tavolo de ri?aj urbanoj. ?iu re?o devis agnoski la dokumenton ?is la 16-a jarcento .

Parlamento [ redakti | redakti fonton ]

Johano ne obeis la dokumenton konsekvence kaj la intercivitanan militon malhelpis nur lia morto en la jaro 1216 . Lia filo Henriko la 3-a a?is nur 9 jarojn kaj tiel li estis de komence kontrolita de nobeloj avancigitaj per La granda dokumento de liberecoj. Kiam li fine kapablis memstare regi, li memkompreneble evitis al la entrudi?ema nobelaro, kaj kiel konsilantojn li elektis siajn eksterlandajn amikojn. Li gvidis multekostan militon por subteni la papon sur Sicilio kaj en Francio, kio memkompreneble ne pla?is al la nobelaro. Eksplodis la intercivitana milito, kaj gvidanto de la nobeloj Simon de Montfort transprenis en la jaro 1258 regadon elektinte konsilantaron de nobeloj - li nomigis ?in parlamento . La parlamento administris la re?an financadon kaj Henriko devis rezigni de siaj konsilantoj. La nobelaro kaj la urbanoj konsentis kun la nova sistemo, ?ar ?i liberigis ilin de la pezaj impostoj, kiujn Henriko ?argis por la financado de la milito. Sed kelkaj nobeloj restis fidelaj al Henriko. En 1265 li venkis Montforton, sed li konservis certa ekvilibron inter la re?o kaj la nobelaro. Post li surtroni?is lia filo Eduardo la 1-a . Li perfektigis parlamenton de Montfort, kiu ja povis eldoni le?ojn kaj politikajn decidojn, sed la nobeloj ne kapablis sekurigi en ?i sufi?on da mono. Tio eblis sole per plialtigo de impostoj, sed por tio estis bezonata konsento de tiuj, al kiuj rilatis tio. Tial Eduardo establis la duan kameron de la parlamento - asembleon de reprezentantoj. Estis en ?i reprezentita malpli alta nobelaro, kavaliroj kaj anka? urbanoj. ?iu graflando havis du reprezentantojn, kiuj estis devigitaj akcepti plialtigon de impostoj. Similaj parlamentoj funkciis anka? en aliaj landoj, sed la angla estis escepta, ?ar estis reprezentitaj en ?i ?iuj tavoloj de la socio. La kunlaborado inter ili estis grava por plua funkciado de la monarkio.

Ribelo [ redakti | redakti fonton ]

Vidu anka? : William Wallace

Eduardo ne okupi?is per la perditaj teritorioj en Francio, sed li klopodis akiri sub kontrolo anka? la reston de Britio. Li permesis al normanaj nobeloj fari intervenojn sur la teritorio de Kimrio. Tiuj iom post iom akiris la teritoriojn la?longe la? la limo, intermiksante kun la devena lo?antaro kaj kreis novan socian tavolon de kimrianoj kaj normanoj, kiuj estis vasaloj de la angla re?o. La kimrianoj, kiuj ne estis sub la kontrolo de Anglio, vivis okcidente de la lando en montori?a regiono gviditaj de Llewelyn Gruffydd , princo el Gwyned , kiu klopodis akiri sendependecon de Anglio. Eduardo venkis lin en la jaro 1282 kaj akiris la tutan okcidentan Kimrion en la jaro 1284 . En la regionojn priregataj de normanoj li ne intervenis, ?ar li ne volis havi konfliktojn kun sia nobelaro.

Li solene nomumis sian filon kiel princon de Kimrio. Ekde tiam tiu ?i titolo apartenas al la plej a?a re?a filo. Irlando estis priregita fare de normanoj en 1169 . Henriko la 2-a timis, ke ili fari?os sendependaj kaj li mem ekiris Irlandon. Li persvadis la irlandajn gvidantojn kaj normanojn, por ke ili agnosku lian superregadon. Li anka? persistis al la papo, por ke li ebligu al li transpreni la keltan eklezion sub sian kontrolon. Eduardo elspezis multe da financoj por akiri Kimrion kaj Skotlandon, pro tio ne restis mono por atakoj kontra? Irlando. Angloj kontrolis nur malgrandan parton ?irka? Dublino. La situacio en Skotlando estis alia. La skota re?o havis stabilan pozicion kaj normanoj ne sukcesis priregi la regionon kiel Irlandon kaj Kimrion. Eduardo provis tion. Skotlando havis proksimajn rilatojn kun Anglio. La skota re?o havis multe da vasaloj inter la normanaj nobeloj. La sudaj regionoj konstruis fe?don, kiel plimulto de landoj, diference de homoj en alta?oj, kiuj vivis sian klanan sistemon . En la jaro 1290 okazis disputo pri la skota trono. Du la plej grandaj kandidatoj estis normanaj kavaliroj John de Balliol kaj Robert Bruce . Por ke oni malebligu al la intercivitana milito, Eduardo estis invitita, por ke li solvu la disputon. Li konsentis kun kondi?o, ke ili agnoskos la anglan superregadon. Li decidis en prosperon de John, sed kiu ne regis feli?e. Angloj postulis monon kaj armean subtenon kaj skotoj ribelis. Eksplodis ribelo kontra? angloj, frunte de la ribelantoj staris William Wallace , la normana kavaliro. Sed post komencaj venkoj li estis en la jaro 1297 venkita kaj sekve ekzekutita . Lia kapo estis ekspoziciita sur londona ponto. Kelkaj skotaj nobeloj agnoskis Eduardon, sed plimulto de homoj da?rigis en rezistado, kiu post la morto de Wallace ankora? ekkreskis. Eduardo volis rompi Skotlandon, fine li nur plifortigis ties naciismon . Nova gvidanto fari?is Robert Bruce , kiu elpelis la anglan armeon. Eduardo la 1-a preparis kontra?atakon, sed li mortis en la jaro 1307 . Lia filo Eduardo la 2-a surtroni?is. Bruce intertempe likvidis siajn malamikojn en Skotlando kaj li fari?is la re?o. En 1314 li donis al angloj neniigan malvenkon en batalo apud Bannockburne . Skotlando restis memstara.

Malfrua mezepoko [ redakti | redakti fonton ]

Centjara milito [ redakti | redakti fonton ]

La 14-a jarcento signifis por Anglio multe da katastrofoj a? jam en aspekto de militoj a? epidemioj de pesto . Anka? en tiu ?i periodo ekkreskis la potenco de urbanoj kaj nobelaro, ?ar la reganto konfidis en ili, se temas pri la financoj por la multekostaj militoj. La kunlaborado inter la nobelaro kaj la urbanoj fari?is bazo por plua politika evoluo, ?efe ?i plifortikigis la potencon de parlamento kaj la popolo. Post la malvenko fare de la skotoj apud Bannockburn Eduardo sen?ese klopodis priregi ilin, sed post ilia persistema rezisto li rezignis pri tiu ?i ideo. Pro la kreskantaj disputoj inter li kaj la nobelaro li estis en la jaro 1327 detronigita kaj murdita. Lia filo, Eduardo la 3-a ja punis la kulpintojn, sed e? tiel tiu ?i evento lasis makulon sur la re?a potenco. Sed post nelonge angloj denove estis en milita stato kontra? skotoj , kiuj ankora? en la jaro 1295 subskribis kun francoj interkonsenton pri la reciproka helpo kaj la armea subteno kontra? angloj. Tiu ?i alianco da?ris ?is la 16-a jarcento . La franca re?o Filipo la 6-a de Valois faris sen?ese pli kaj pli grandajn pretendojn por la anglaj teritorioj en Francio, sed ties vasaloj ribelis jam longajn jarcentojn rifuzante agnoski lian superregadon. Unu el tiuj vasaloj estis sen?ese ankora? anka? la angla re?o. Por ke li plifortigu sian pozicion, la franca re?o komencis interveni en la komercajn rilatojn de angloj. En la jaro 1324 li okupis Gaskonion , kiu liveris vinon pro ?an?o por la angla lano kaj cerealoj . Li anka? apelis al la burgonja duko, por ke li ?esu importi la lanon el Anglio. Tiuj ?i du teritorioj sekurigis por la angla ekonomiko la plej grandan profiton, tial estas klare, ke angloj ne konsentis kun la restriktoj kaj tio estis unu el la ka?zoj de la centjara milito , kiu kun pa?zoj da?ris pli ol 100 jaroj. Tiun ?i militon aprobis anka? la urbanoj kaj la ceteraj tavoloj de la socio, ?ar diference de la konfliktoj kun Skotlando kaj Kimrio tiu ?i milito povis alporti grandegan profiton. La burgonja duko estis devigita fermi aliancon kun angloj kontra? francoj.

Eduardo la 3-a kiel vasalo pretendis por si la francan tronon kaj en 1337 li proklamis militon. De komence estis sukcesaj angloj, danke al militaj spertoj kontra? keltoj . Ja e? la plej grava konsistero de ilia armeo estis kimriaj arkpafistoj . Ili estis rapidaj kaj precizaj, iliaj sagoj trapenetris e? tra kiraso . Naski?is la unuaj anglaj venkoj apud Crecy en la jaro 1346 kaj apud Poitiers en 1356 . E? anka? la franca re?o Johano la Bona (li surtroni?is post la morto de Filipo la 4-a ) estis militkaptita kaj francoj devis transdoni anstata? li grandan fora?eton. Angloj same militakiris multe da ri?a?o. En 1360 estis fermita armistico kaj Eduardo rezignis pri la pretendoj al la franca trono, ?ar li kontenti?is kun la nove akiritaj teritorioj en Francio. Li alligis Akvitanion , parton de Normandio kaj havenon Calais . Sed la milito ne fini?is kaj la franca re?o iom post iom akiris plimulton de la teritorio reen. Anka? skotoj, plifortigitaj pro la alianco, ekatakis anglojn en 1346 , sed ili estis venkita kaj re?o Davido fari?is militkaptito . Francoj devis lin fora?eti. Eduardo kontentigita kun pro la militaj akiroj rezignis e? pri ideo priregi Skotlandon kaj inter la landoj ekregis armistico.

Kavalireco [ redakti | redakti fonton ]

En tiu ?i periodo la kavalireco atingis sian kulminon. La angla re?o Eduardo la 3-a e? kun sia filo Eduardo la Nigra Princo estis konsiderataj kiel modelo de la moderna kavaliro kaj oni estimis ilin por ilia kura?o, sed anka? kavalira konduto. La? idealoj, la bona kavaliro de?oris al dio kaj re?o kaj okaze de bezono li defendis honoron de damo. Eduardo inspiris sin per legendo pri re?o Arturo kaj li organizis sian kortegon la? maniero de fama Camelot . Li anka? elektis siajn kavalirojn de ronda tablo, kun kiuj li renkonti?adis unufoje dum la jaro en la tago de sankta Georgo (patrono de Anglio) en kastelo Windsor . Koncize, la kavaliraferoj estis brila maniero por viroj en la lando, por ke ili ali?u al la armeo, ?ar ili povis sekurigi por si profiton, gloron kaj respekton. La Nigran Princon timis e? anka? francoj.

Nigra morto [ redakti | redakti fonton ]

Vidu anka? : Nigra morto

La tuta 14-a jarcento estis markita per sinko de populacio sekve de krizo en agrikulturo kaj malsanoj. La plej granda estis epidemio de pesto , markata anka? kiel nigra morto , ?i trafis Brition en la jaro 1348 - 1349 . ?i disvasti?is rapide, danke al nesufi?a higieno kaj ratoj . ?i mortigis pli ol 1/3 da populacio, la tutaj vila?oj kaj urboj estis senhomigitaj. Da?ris preska? tri jarcentoj, ol la nombro de lo?antoj atingis numeron el la jaro 1300 (4.000.000 lo?antoj). Ankora? fine de la 13-a jarcento pro ka?zo de kresko de prezoj grandbienuloj ?esis pagi al kamparanoj por ilia laboro kaj ili revenis al servuteco . La vila?anoj ricevis la grundon kiel donacon kaj ili devis pagi imposton. Sed post la epidemio sinkis la nombro de lo?antoj tiom, ke estis neniu por labori. La parlamento kaj la re?o klopodis plialtigi salajrojn. Anka? kamparanoj konsciis, ke la mono apartenas al ili por la laboro kaj tio signifis la finon de servuteco. La grandbienuloj estis devigitaj luigi la grundon al malpli altaj bienuloj kaj tiel ?i esti?is nova socia tavolo, la t.n. "yeomens". Ili fari?is grava parto de la ?tata ekonomiko. Anka? la vivo de kamparanoj pliboni?is, ili havis sufi?e da mono, por ke ili konstruu ?tonajn domojn, pli firmajn ol tiuj lignaj. En la ekonomiko okazis anka? pluaj ?an?oj, la ?efa eksporta materialo - lano estis anstata?igita per pretaj vestoj. La urbanoj prilaboris la krudan lanon en novaj teksfabrikoj kaj ili vendis ?in kun profito. Tiuj ?i fabrikoj estis precipe en okcidento de la lando en Yorkshire kaj Kimrio. Okazis disaj kamparanaj ribeloj ekde 1356 ?is la eksplodo de 1381 ; en ili partoprenis la pastro John Ball .

Sed Eduardo la 3-a tenis la popularecon inter homoj e? malgra? la malsanoj kaj la malbona financa situacio en la lando. Pli malbone tio estis kun lia nepo Rikardo la 2-a , kiu surtroni?is en la jaro 1377 . Lia patro Eduardo la Nigra Princo mortis mallongtempe anta? tio. Rikardo havis tiam nur 11 jarojn, do regis anstata? li liaj konsilantoj, kiuj enpraktikigis imposton por ?iu lo?anto super 15 jaroj. Pli poste ili plialtigis la imposton kaj la lo?antoj devis pagi. Sed en la jaro 1381 , kiam la imposto estis plialtigita denove kaj sufi?e rapide, la lo?antoj komenci?is ribeli. La ribelo disvasti?is precipe el pli ri?aj regionoj, Kent kaj East Anglio, post kiuj kura?is anka? malpli ri?aj regionoj. Pluan motivon por la ribelo donis la grandbienuloj, kiuj la?vorte el la kamparanoj farigis denove servutulojn, ?ar tio estis pli malmultekosta. La ribelintojn gvidis Wat Tyler , kiu proklamis, ke anta? dio ?iuj estas egalrajtaj, do kial la lo?antoj devus esti dividitaj en tavolojn. Tiu ?i ribelo de kamparanoj nur kelke da semajnoj. Dum tiu tempo la kamparanoj okupis plimulton de Londono, kie alligis al ili anka? la urbanoj. Tyler estis mortigita kaj Rikardo promesis, ke li plenumos postulojn kaj nuligos la servutecon, nur ke la servutuloj disiru. Sed li ne konservis sian promeson kaj li igis pendumi la gvidantojn. Sed la revolucio e? tiel signifis averton por la reganto kaj la nobelaron. Rikardo havis problemojn e? kun siaj nobeloj kaj li eluzis siajn le?povojn kontra? ili. Li igis malliberigi John Gaunt -on - sian onklon kaj unu el la plej fortaj viroj en la lando. Sed lia filo Henriko el Lancester ne pardonis lin. En la jaro 1399 , kiam Rikardo estis okupita pro situacio en Irlando, li venis kun armeo kaj detronigis Rikardon. Tiu ne havis idon kaj do denove eksplodis batalo inter filo de Eduardo la 3-a kaj Henriko. Tiu fine akiris subtenon de nobeloj kaj surtroni?is kiel Henriko la 4-a . La reston de vivo li pasigis pro renovigado de la re?a a?toritato kaj pro sekurigado de la trono por sia filo. Sed li sentis minacon de plua milito. La ribelo de kamparanoj ekestis pro malkonkordo inter la homoj kaj la ?tato, sed en la lando anka? kreskis malkonkordoj kun la eklezio. La ekleziaj altranguloj anta? longe ne konservis la kristanismajn idealojn, al multaj temis nur pri profito kaj ri?eco. Ili traktis kun la subuloj kruele, nemirinde ke oni rifuzis pagi la eklezian imposton. Al la situacio ankora? aldonis la fakto, ke ekde la jaro 1309 la sidejo de papo estis Avignon en Francio, kontra? kiu angloj gvidis la militon. Homoj pensis, ke per la pagado de imposto al la papo ili helpas francojn. Kun tio konsentis anka? la re?o kaj li malaltigis la eklezian imposton. La eklezio ne protestis, ?ar ?i estis en unu flanko kun la reganta tavolo. Multaj altranguloj devenis el nobelaj familioj kaj la re?o mem nomumis ilin. Kiam la kamparanoj okupis en la jaro 1381 Londonon , ili ekzekutis ?efepiskopon el Canterbury , kiu estis samtempe la re?a kanceliero. La kristanoj jam ne estis referitaj al doktrino de pastroj, ?ar komencis aperi religiaj libroj en la angla lingvo, kiuj donis al ili sufi?ajn konojn. La a?toritato de eklezio sinkis. E? esti?is ties bran?o la t.n. "lolardo", gvidita de John Wyclif , la oksforda profesoro. Temis al ili pri la pureco de eklezio, sen profana ri?eco. Ili havis subtenon anka? en vicoj de nobelaro, sed la re?o Henriko la 4-a estis fidela al la tradicia eklezio. Li malpermesis la "lolardanojn", li e? lasis ilin ekzekutadi.

La Traktato de Windsor estas la diplomatia traktato signita inter Portugalio kaj Anglio la 9-a de majo 1386 ?e Windsor. ?i estas la plej malnova ankora? reganta diplomatia alianco en la mondo. Ili signis post angla helpo al la Dinastio Aviso dum la Batalo de Aljubarrota la anta?a jaro.

La centjara milito da?rigas [ redakti | redakti fonton ]

Vidu anka? : Johana de Arko

En la jaro 1413 Henriko la 4-a mortis kaj surtroni?is lia filo Henriko la 5-a . Tiu estis kura?a kaj sa?a viro kaj li eniris la historion kiel unu el la plej imponaj anglaj regantoj. Simile kiel Eduardo la 3-a li pretendis la francan tronon kaj en 1415 li renovigis batalojn kontra? francoj. Dekomence li havis avanta?on, ?ar la francaj nobeloj interkverelis inter si kaj tiea re?o Karolo la 4-a estis malforta. Li anka? povis fidi al subteno de Burgundio . La pli bone armilekipitaj angloj venkis francojn en batalo apud Azincourt . Inter la jaroj 1417 ?is 1420 Henriko sukcesis akiri Normandion kaj la ?irka?ajn teritoriojn. Li edzi?is kun Katerino el Valois , la filino de la franca re?o, kaj li estis agnoskita kiel heredonto de la franca trono. Sed li neniam fari?is tie la re?o, ?ar li mortis pli balda? ol Karolo la 4-a , post li estis heredonta. Henriko la 6-a (filo de Henriko la 5-a) kiel na?jara fari?is la re?o de amba? landoj. Tiam konfirmi?is, ke ankora? pli malfacile ol akiri la trono estas reteni ?in. Francoj plifortigitaj per la nacia sento akiris la superforton. Frunte de ili staris Johana de Arko , la kamparana junulino, profunde kredanta, kiu donis al angloj kelke da malvenkoj. Sed ?i falis en burgundan militkaptitecon kaj ?i estis eldonita al angloj. Tiuj en la jaro 1431 ?tiparumis ?in pro herezo . Pli poste ili kanonizis ?in. Angloj e? tiel malrapide malvenkis tiun ?i multekostan por ili pli ol cent jaroj da?rantan militon . Iliaj aliancanoj perdis fidindecon kaj eksi?is. Pro la perdo de Gaskonio en la jaro 1453 la centjara milito fini?is. Anglio perdis ?iujn teritoriojn en Francio krom haveno en Calais .

Milito de rozoj [ redakti | redakti fonton ]

Henriko la 6-a estis tre inteligenta, li sopiregis je klereco. Li e? igis fondi re?an fakultaton en universitato en Cambridge kaj presti?an lernejon en Eton . Sed li ne konsentis kun batalavidaj nobeloj, li estis pacama, prefere li pasigis tempon en studejoj. Koncize, la nekonvena re?o por tiu ?i ?torma periodo. Plie li tre malbone elektis siajn konsilantojn. La nobelaro nature grumblis, ?u la trono de amba? landoj estas en la ?ustaj manoj. Ili bone memoris, kiel Henriko la 4-a akiris la tronon post la detronigo de Rikardo la 2-a . En tiu ?i periodo estis en Anglio proksimume 60 fortaj nobelaj familioj. Multaj el ili proprumis privatajn armeojn. Fine la nobelaro aparti?is en du tendarojn, tiuj, kiuj restis fidelaj al Henriko la 6-a - Lankastroj kaj tiuj, kiuj subtenis dukon el York - Jorkoj . Pli poste tiu ?i konflikto estis nomata milito de rozoj , ?ar simbolo de Lankastroj estis la ru?a kaj de Jorkoj la blanka rozo. Post la bataloj en la jaro 1461 akiris la tronon Eduardo, la filo de falinta duko el York.

Eduardo la 4-a malliberigis Henrikon la 6-an en Tower . Sed je 9 jaroj pli poste liberigis lin armeo de Lankastroj kaj ili ellandigis Eduardon. Sed tiu eluzis subtenon de sudanglaj urbanoj, ?ar Jorkoj havis kun ili fortajn komercajn rilatojn, kaj en 1471 li denove venkis Lankastrojn. Henriko mortis en Tower mallongtempe post tio, ver?ajne li estis murdita. Sed la bataloj da?rigis. Eduardo mortis en la jaro 1483 postlasante du malgrandajn filojn. Lia ambicia frato Rikardo el Gloucester lasis malliberigi ilin kaj li fari?is re?o Rikardo la 3-a . Pli poste estis amba? princoj murditaj. Ilia morto estas koneksigata kun Rikardo danke al ludo de Shakespeare - Rikardo la 3-a. Nenie en la historio estas menciate, ke lasus murdi ilin Rikardo, e? kiam li havis motivon por tio. Kiel re?o li estis populara nek inter Lankastroj nek inter Jorkoj. En la jaro 1485 ?e bordoj de Anglio albordi?is Henriko Tudoro , la ido de John Gaunt , duone de la kimria deveno. Amba? flankoj komencis subteni lin. Li renkonti?is kun Rikardo en batalo apud Bosworth . Henriko venkis, kaj Rikardo mem falis en la batalo. Henriko estis kronita rekte sur la batalkampo. La milito de rozoj preska? neniigis la anglan monarkion. La nova dinastio de Tudoroj devis montri grandan klopodon por ties renovigo. En tiuj ?i bataloj formortis anka? multaj nobelaj familioj.

Mezepoka socio [ redakti | redakti fonton ]

La malfrua mezepoko alportis plurajn ?an?ojn en la evoluon de socio . La plej altajn postenojn en la hierarkio jam tradicie okupis la nobelaro , la dukoj kaj la grafoj , e? kiam sekve de la militoj ilia nombro sinkis. La kavaliroj estis sub ili. La devenaj armitaj batalintoj iom post iom ?an?i?is en civilizitajn ?entilulojn kaj farmistojn . Dum la regado de Eduardo la 1-a ilia nombro rapide ekkreskis. Apud ili estis liberaj civitanoj el la lando. Al fino de la mezepoko e? servutulo povis fari?i post laborigo de certa nombro de jaroj. La liberaj civitanoj gvidis funkciadon de urboj. Aperas komencoj de komerca unio, kiam malpli signifaj metiistoj komencis unui?i kaj kunlabori, por ke ili ?irmu siajn interesojn anta? konkurenco. La komercistoj komencis tra E?ropo fondi komercajn staciojn. La kompanioj respondecaj por ties funkciado akiris gravecon fari?ante la plej fortaj institutoj en la urboj. Kio rilatas al salajroj , la situacio estis pli bona, se sekve de disvasti?o de bredado de ?afoj estis en la lando sufi?o da viando kaj la prezoj de cerealoj sinkis. En la urboj frunton venadis nova socia tavolo. La urbanoj danke al la fondo de novaj lernejoj povis akiri pli bonan klerecon kaj ili komencis konsideri sin kiel egalrajtaj kun la kavaliroj kaj la kamparana malpli alta nobelaro. Plinombri?is precipe kvanto de novaj juristoj . Fine de la 15-a jarcento tiuj ?i sukcesaj juristoj, urbanoj, produktantoj de vestoj kaj komercistoj kreis la t.n. la mezan tavolon de socio. Anka? venis multe da almigrintoj el Kimrio pro celo de komerco a? studado. Kun la kresko de legopovo koneksis anka? multipliko de eklezia literaturo en la angla lingvo. La menciita bran?o de eklezio de Wyclif akiris subtenon precipe de la novesti?inta meza tavolo. Anka? la parlamento trairis tra certaj ?an?oj, ?efe rilate al ties konsisto. Eduardo la 1-a invitis en la parlamenton la kavalirojn kaj la urbanojn, ?ar ilia potenco kreskis kaj ili povis sekurigi al li bezonatan monon. Sed dum la regado de Eduardo la 3-a la parlamento komencis kontroli la re?ajn elspezojn, ?i akiris kontrolon super la mono en la ?tato. En tiu ?i periodo en la parlamento firmi?is dukamera sistemo: la Asembleo de lordoj - kie estis reprezentitaj la nobelaro kaj la eklezio, kaj la Asembleo de reprezentantoj - kie estis reprezentita plejparte la meza tavolo de lo?antaro. Sed la malri?uloj sen?ese ne havis reprezenton kaj do unusola maniero kiel reprezenti siajn postulojn estis ribeloj.

En la jura sistemo da?ris ordo el la 12-a jarcento . Plimulton de kazoj solvis la re?a ju?ejo kaj la regionaj ju?ejoj malrapide pereis. Sed la re?o jam en la 14-a jarcento ne sciis solvi mem ?iujn disputojn kaj do Eduardo la 3-a en la jaro 1363 nomumis grupon da ju?isto , kiuj migris inter la urboj zorgante pri pli malgrandaj kazoj. Ili devenis plimulte el malpli altaj nobelaj familioj.

La mezepokaj virinoj havis neenviindan pozicion. La eklezio predikis, ke la virino devas esti humila kaj obeema, subigita al viro . Almena? tiel tiea mondo komprenis la bibliajn idealojn. Pri la geedzecoj decidis la gepatroj , ne la ge fian?oj mem, ?ar la avanta?a geedzeco povis sekurigi la monon kaj la potencon, iam e? anka? la re?an kronon. Ferminte la geedzecon, la virino devis akcepti la a?toritaton de sia edzo , pro malobeo ?i estadis ofte batita. ?ia unuvica devo estis sekurigi la idojn, plej bone la filojn. Tio estis sufi?e dan?era tasko, ?ar la naskoj okazis en nekonvenaj kondi?oj kaj multe da infanoj mortis mallongtempe post la naski?o . La virino plu devis zorgi pri la bieno, sekurigi provizojn al vintro kaj gvidi la tutan senjorejon dum ne?eesto de la edzo. La virinoj el pli altaj tavoloj devis havi anka? konojn el herbokuracado por kuraci malsanulojn. La edzinoj de kamparanoj denove helpis kun laboro sur kampo. La pozicio de virino pliboni?is post la morto de edzo, kiam ?i mem transprenis kontrolon super la poseda?o. Sed multaj el tiuj ?i virinoj denove edzini?is, ?ar ili mem ne sufi?is por ?io.

Kimrio kaj Skotlando [ redakti | redakti fonton ]

Eduardo la 1-a priregis Skotlandon fine de la 13-a jarcento . Li alkondukis anglajn civitanojn, por ke ili pliri?igu la populacion de tieaj lokoj. La angloj forpu?is la devenajn lo?antojn okcidenten en montarojn kaj ekprenis ilian grundon.

La kimrianoj same devis militservi en la angla armeo. Ili fami?is en la militoj precipe kiel brilaj arkpafistoj . Fine de la 14-a jarcento aperis viro preparita rezisti kontra? la angloj. Owain Glynd?r , la ununura kimria princo, kiun obeis kaj sekvis la tuta nacio. Unue li alli?is al ribelo sur la normana-kimria limo, kie la lokaj nobeloj klopodis liberi?i el la angla kontrolo. Post 10 jaroj la ribelo superkreskis en la intercivitanan militon kaj en 1400 Owain estis proklamita kiel la kimria princo. Sed spite al ?iu ajna klopodo li ne kapablis defendi sin al superforto. Post la jaro 1410 li perdis preska? ?iujn subtenantojn, kiam la kimrianoj konstatis, ke ili ne havas ?ancon sukcesi. Sed simile kiel William Wallace en Skotlando, Owain plifortigis la nacian identecon en la lando.

En Skotlando la situacio estis simila kiel en Anglio, same ?i ne eskapis al pesto kaj al la militoj. Skotoj suferis anka? pro la alianco kun francoj en la centjara milito. Angloj ripetite atakis la sudajn regionojn, la fontojn de ri?eco. Anka? la skotaj re?oj havis konfliktojn kun la nobelaro. Multaj estis murditaj kaj do la sekvontoj devis unue plenkreski?i, la nobelaro povis regi kaj gvidi la regionon la? sia maniero. Anka? tiuj ?i nobeloj havis siajn privatajn armeojn, ili ne bezonis fidi al soldataro rekrutigita el servutuloj. Disvasti?is klanoj - grupoj da homoj okupantaj certajn teritoriojn havantaj ununuran gvidanton. Unuopuloj ofte propravole enklani?is por ?irmo.

En la jaro 1482 Anglio renovigis klopodon priregi Skotlandon kaj Eduardo la 4-a okupis Edinburghon . Fine de la 14-a jarcento anka? Skotlando komencis evolui. Krei?is parlamento kaj la lo?antoj havis eblecon diskuti pri la regindaj ageroj. La urboj ekkreskis precipe danke al eksporto de lano. La skota alianco kun Francio alportis certajn avanta?ojn. ?i helpis disvasti?on de klereco, oni fondis novajn universitatojn la? modelo de Parizo. Tio estis inter aliaj anka? St. Andrews en 1412 , Glasgow en 1451 kaj Aberdeen en 1495 . Koncize, Skotlando estis egalrajta kunulo al Anglio.

Novepoko [ redakti | redakti fonton ]

La periodo de regado de Tudoroj , kiuj venis al potenco post milito de rozoj , estis unu el la periodoj de kulmina evoluo de Britio. La regantoj el tiu ?i dinastio, e? kiam ili de tempo al tempo validigis perforton, meritis pri firmigo de monarkio, firmigo de la nacia identeco, sociaj reformoj, e? pri disvastigo de la reformo. Ili anka? plifortigis pozicion de Anglio en la mondo, ?ar dum ilia regado komencis erao de transmaraj navigacioj.

Henriko la 7-a [ redakti | redakti fonton ]

Henriko la 7-a eble estas malpli konata ol kelkaj pluaj Tudoroj , sed tio estis ?uste li, kiu firmigis la monarkion kaj per tio li propre preparis elirpunktan pozicion por la reformoj de siaj sekvantoj. Li havis similajn opiniojn, kiel la kreskanta tavolo de urbanoj kaj farmistoj. Li kredis, ke por la bono de ?tato estas bezonataj bonaj komercaj rilatoj, al kiuj denove dama?as oftaj militoj kaj revolucioj. Tial anka? en lasta tempo la komerco en la lando malkreskis. La forta germana komerca kompanio neniigis ties foiron kun Balta Maro kaj Norda E?ropo . Henriko fermis avanta?an interkonsenton kun Nederlando , kiu helpis renovigi la anglajn komercajn rilatojn. En la anta?aj militoj mortis multaj potencaj nobeloj, tial la re?o havis en siaj manoj tiom da potenco, kiel neniam anta?e. Por firmigi la a?toritaton li malpermesis la privatajn armeojn de grandpotenculoj, sole li povis teni la soldataron. Li firmigis la juran sistemon per fondado de novaj ju?ejoj kaj por ke li solvi?u kun la nobelaro. Same la lokaj ju?istoj komencis denove migri tra la lando solvante la malpli grandajn problemojn. Estis enpraktikigitaj financaj monpunoj, por ke tiuj sekurigu al la re?o la monon. Henriko nome volis, ke la re?o estu finance sendependa kaj al tio helpis lin ?uste tiuj ?i monpunoj komune kun la grundo forprenita de la kontra?direma nobelaro. Li konservis amikajn rilatojn kun la urbanoj kaj la farmistoj, ?ar al tiuj temis pri la prospero de la lando same kiel al li. E? multajn el ili li avancigis en nobelan staton. Unusola afero, al kiu li ne ?paris, estis komerca ?iparo. Nome li sentis, ke la estonteco de la lando dependos de la internacia komerco. Tial li fondis propran floton .

Henriko la 8-a [ redakti | redakti fonton ]

Kiam en la jaro 1509 Henriko la 7-a mortis, lia filo Henriko la 8-a transprenis la landon. Li estis alia ol lia patro, li agnoskis militojn, li dis?etis la monon volante akiri ankora? pli grandan potencon. Li ne volis sole reteni la pozicion, kiun lia patro konstruis al la lando, li volis priregi anka? aliajn landojn kaj influi aliajn e?ropajn potenculojn. Sed francoj kaj e? anka? Hispanio , ?ar ?i estis unui?inta kun Sankta Romia Imperio , estis nun pli fortaj ol la angloj. Henriko volis teni inter ili ekvilibron. Unue li klopodis unui?i kun Hispanio, kiam li ne sukcesis, li turni?is al la francoj. Kiam e? ne tiu ?i amikeco sukcesis, li denove komencis trakti kun Karolo la 5-a , la hispana re?o. Sed liaj klopodoj havi influojn en E?ropo ne havis sukcesojn. Plie li tre elspezis la monon por la ju?ejoj kaj la militoj, kiuj ne alportis profitojn. Li malrapide elspezis la mono de sia patro. Ri?eco venanta el nove malkovrita Ameriko ankora? kontribuis al inflacio . Henriko bezonis la monon, sed liaj provoj gvidis nur al kresko de prezoj kaj la prezo de mono estis sinkanta.

Reformacio [ redakti | redakti fonton ]

Vidu anka? : Reformacio

Henriko la 8-a komencis ?irka?rigardi novajn fontojn de la ri?eco. Lia patro prenis la grundon de la nobelaro kaj li do decidi?is tu?i la eklezian grundon. La eklezio proprumis tiutempe multon de grundo, sed ?i jam ne estis tiom grava por ekonomia kaj socia evoluoj. La mona?oj kaj altranguloj perdis la popularecon, ?ar anta? longe ili ne konservis la religiajn idealojn vivante en lukso . Henriko ne konsentis kun la potenco, kiun la eklezio havis, sed se ?i estis internacia organizo, li ne povis kontroli ?in. Se li havis influon en E?ropo , li facile povus influi la papon . Sed Francio kaj Hispanio estis pli fortaj kaj ili situis inter li kaj Romo . La katolika eklezio en Anglio malaltigis lian popularecon kaj pro pagado de impostoj al la eklezio ?i malfortigis lian financan situacion. Tial li decidi?is kontroligi la eklezion. Li havis por tio anka? alian motivon. En la jaro 1510 li edzi?is kun Katarina de Aragono , sed kiu ne kapablis doni al li viran idon, do la?le?an heredonton. Henriko klopodis persvadi la papon, por ke li ebligu al li divorcon. Tio ?ajnis esti al li facila, lia ?efa ministro, kardinalo Wolsey , la brila konsilanto en la enlanda kaj la eksterlanda politikoj povis aran?i tion. Sed papon Klementon la 7-a priregis la hispana re?o Karolo la 5-a , kiu estis plie nevo de Katarina. Tial li havis familiajn kaj politikajn motivojn. Henriko tre ekkoleri?is, precipe al Wolsey, kiu feli?e mortis kaj eskapis al puno. Plu neniam la eklezia altrangulo fari?is la re?a konsilanto. En la jaro 1531 Henriko devigis episkopojn proklamigi lin la kapo de eklezio en Anglio, kaj en la jaro 1534 la parlamento eldonis le?on, kiu konfirmis tion. Esti?is anglikana eklezio , bran?o de la katolika. Henriko eksedzi?is kaj denove edzi?is. E? kiam en tiu ?i periodo okazis reformacio anka? en aliaj landoj (en Germanio - Martin Luther ), Henriko ne observis la ekleziajn celoj, ekz. vendado de pardonbiletoj , liaj celoj estis pure politikaj. Li restis fidela al la katolika eklezio , ja la papo e? proklamis lin kiel ?irmanto de la kredo, kion li pli malfrue beda?ris. Simile kiel lia patro, Henriko regis helpe de proksimaj konsilantoj, kiujn li mem elektis - tial ili dependis de li. Sed pro sia disputo kontra? Romo li ne hezitis eluzi la parlamenton. Per eldonado de pluraj le?oj dum tri jaroj Anglio fari?is protestantisma lando, e? kiam superon havis la katolikoj. ?efa ministro fari?is Thomas Cromwell , kiu tenis kun la re?o komunajn interesojn. Ili fermis 560 mona?ejojn kaj ili disdonis la eklezian grundon al la urbanoj, por ke ili konservu ilian subtenon. Multaj mona?oj fari?is almozpetemaj, ?ar ili perdis la tegmenton super la kapo. Henriko fermis aliancon kun Karolo la 5-a kontra? Francio. Por la politikaj motivoj ili forgesis Katarinon kaj la disputon kontra? Romo.

Protestantismo [ redakti | redakti fonton ]

Henriko mortinte postlasis du filinojn - Marion kaj Elizabeton - kaj filon Eduardon. Tiu fari?is re?o Eduardo la 6-a , sed se li estis ankora? infano, la lando estis gvidita de vico de nobeloj devenantaj el nobelaro kreita de Tudoroj. Tiuj ?i nobeloj estis protestantoj , sed ili ?erpis la potencon el la grundo prenita de la katolika eklezio. Plimulto de ordinaraj homoj estis fidela al la katolika eklezio. Sed la protestantoj devenis plejparte el pli altaj tavoloj, tial ili gvidis la religiajn demandojn. Ili eldonis novajn librojn, kiuj devis sekurigi, ke inter la homoj disvasti?os nur la protestantisma kredo. Ili vere plibonigis multajn aferojn, ekzemple fini?is la vendado de pardonbiletoj, sed la plimulto de homoj ne konsentis kun tio.

Maria la 1-a fari?is re?ino en la jaro 1553 post la morto de Eduardo. La nobeloj klopodis surtronigi Jane Grey , la protestantinon, sed Maria estis pli sukcesa kaj ?i transprenis la regadon. ?i estis subtenata de la katolikoj el malpli ri?aj tavoloj, la protestantista nobelaro ne akceptis ?in. Tiutempe superis la ideo, ke la virino devus esti subigita al la edzo. Tial Maria havis problemojn dum elektado de edzo. Se ?i elektus anglon, ?i devus obei la viron el socie malpli alta tavolo. Se ?i denove edzini?us eksterlandan monarkon, ?i endan?erigus la memstarecon de Anglio en la estonteco. ?i fine elektis la hispanan re?on Filipon la 2-a . Tio estis malfeli?a elekto, la popolo ne konsentis. Esti?is pluraj ribeloj kaj Filipo estis agnoskita kiel re?o nur dum la vivo de Maria. Plua eraro estis, kiam Maria igis ?tiparumi protestantojn. ?i e? pripensis ekzekuti sian fratinon Elizabeton, kiu estis protestantino. Tiu supervivis sole danke al sia sa?eco, ?ar ?i vidigis subtenon al neniu partio. En la jaro 1558 ?i fari?is re?ino.

Elizabeto la 1-a [ redakti | redakti fonton ]

Vidu anka? : Elizabeto la 1-a

Kiam Elizabeto la 1-a surtroni?is post sia fratino Maria, ?i klopodis solvi problemojn inter la katolikoj kaj protestantoj, kiuj da?ris ekde la reformacio. ?i volis, por ke ?iuj tavoloj de socio havu bonajn rilatojn inter unu al la alia, kio helpus la prosperon de la lando. En la jaro 1559 ?i eldonis le?on pri supremacio , la? kiu la ?efa formo de religio en la lando restos protestantismo kaj la re?o konservos kontrolon super la eklezio. Sed anka? katolikoj kaj aliaj religioj estis tolerataj, kio estis ?an?o kontra? la anta?aj periodoj. Sed tiu ?i decido gvidis al pluaj, internaciaj maltrankviloj, se la ?efaj kontra?uloj de Anglio - Francio kaj Hispanio - estis pure katolikaj. Plie, tieaj re?oj volis edzi?i kun Elizabeto kaj per tio akiri la anglan kronon. Ili klopodis eviti al la eraro, kiun faris Maria. Sed minacis, ke la papo peligos la katolikajn landojn kontra? ?i, kaj anka? la katolikoj elinter la angla nobelaro ribelis. Ili volis surtronigi skotan re?inon Marion Stuart , la plej proksiman parencon de Elizabeto. Maria estis edukata en Francio kaj ?i estis katolikino. Sed mallongtempe poste, kiam ?i surtroni?is la skotan tronon, ?i farigis al si multe da malamikojn, tial ?i fu?is el la lando ser?ante subtenon ?e Elizabeto.

Skotlando [ redakti | redakti fonton ]

La skotaj re?oj klopodis enpraktikigi centraligitan monarkion, simila al tiu angla. Sed tio estis pli facila, ?ar la skota ekonomiko estis malpli forta kaj la jura sistemo nefiksita. Sed regantoj kiel Jakobo la 4-a , Jakobo la 5-a , Maria Stuart kaj ?ia filo Jakobo la 4-a faris grandan pa?on anta?en. Ili klopodis akiri kontrolon super la suda limo kun Anglio kaj super la malkontentaj klanoj el la alta?oj. Sed la klanaj gvidantoj estis bonaj batalantoj kaj do la re?oj havis malfacilan taskon. Ili klopodis eviti al konflikto kun angloj, tial ili subskribis interkonsenton kun Henriko la 7-a . Jakobo la 4-a edzi?is kun lia filino Margareto. Sed Henriko la 7-a sen?ese volis priregi Skotlandon. En la jaro 1513 tial okazis batalo apud Floddene , kie skotoj suferis pereigan malvenkon. Jakobo la 4-a kaj multaj nobeloj falis en la batalo. La skota nobelaro aparti?is pro tio en du tendarojn: je tiuj, kiuj volis plibonigi la rilatojn kun Anglio, kaj je tiuj, kiuj turni?is al la longjara interkonsento kun Francio. La re?o devis trovi ekvilibron, por ke amba? flankoj estu kontentaj. La reformacio, kiu tiutempe estis okazanta en E?ropo, ankora? substrekis la senton de necerteco. Oni parolis pri invado de katolikoj ?is Anglio, kiun subtenis anka? multaj skotoj. Henriko denove sendis armeon, kiu venkis Jakobon la 5-an . Tiu post nelonge mortis. Henriko klopodis edzinigi sian filon Eduardon kun Maria, la filino de Jakobo, por ke amba? landoj estu sub la angla re?o. Sed precipe ordinaraj homoj ne konsentis kun tio. La parlamento subtenis ilin kaj la interkonsenton pri la geedzeco el la jaro 1543 rifuzis. Henriko ven?is sin per neniigado kaj forbruligado de vila?oj en la sudo de Skotlando. Maria estis sendita en Francion, kie ?i edzini?is kun tiea re?o.

Reformacio en Skotlando [ redakti | redakti fonton ]

Maria Stuart revenis Skotlandon en la jaro 1561 kiel vidvino. ?i surtroni?is kiel katolikino, sed plimulto de la lando estis jam tiutempe protestantisma. La nobeloj, subtenantaj la aliancon kun angloj, akceptis la protestantismon pro politikaj kaj ekonomiaj ka?zoj. La skota re?o prenis la eklezian grundon kaj disdonis ?in al la nobeloj. Sed la skota eklezio ne permesis al la reganto, por ke li priregu ?in. Nova eklezio, nomata Kirk estis pli demokrata kiel la angla havante e? ne episkopojn . ?i disvastigis biblion helpante kreskon de klereco. Multaj skotoj komencis studi. La skotaj universitatoj, similaj al tiuj en Germanio kaj Skandinavio , estis protestantismaj. La nova eklezio ne ?atis katolikojn frunte kun Maria. Tiu denove edzini?is kun lordo Darnley, katoliko. Sed pli poste ?i onidire igis murdi lin kaj ?i edzini?is kun Bothwel, lia murdisto. La publiko estis ?okita. Maria devis fu?i ser?ante ?irmon ?e sia nevino Elizabeto. Sed tiu malliberigis ?in por 20 jaroj, timante, ke ?i povus detronigi ?in. Elizabeto longe hezitis super ?ia ekzekuto, ?ar ?i timis reagon de francoj kaj hispanoj. Fine ?i igis ekzekuti ?in en la jaro 1587 ?efe pro tio, ke Maria markis la hispanan re?on Filipon kiel heredonton de la angla trono. Filipo komencis prepari atakon kontra? Anglio.

Eksterlanda politiko [ redakti | redakti fonton ]

Elizabeto da?rigis en la tradicioj de sia avo. ?i subtenis la urbanojn klopodante disvastigi la komercajn rilatojn. La plej granda konkurecanto en tiu ?i tereno estis Hispanio , sub kies superregado estis anka? Nederlando , sed kie vivis multaj protestantoj klopodantaj eliri el la katolika superregado. Se francoj kaj hispanoj estis rivaloj, la hispanaj ?ipoj povis alnavigacii en Nederlandon sole tra Manika Markolo , kie regis la angla ?iparo. Elizabeto komencis helpi la nederlandajn protestantoj kaj permesis uzi al ili la britajn havenojn. ?i anka? subtenis ilin finance kaj soldate. Ekde la 70-a jaroj, kiam hispanoj ne permesis al Anglio la komercajn rilatojn kun Ameriko, la anglaj ?ipoj komencis ataki hispanojn revenantaj el la amerikaj kolonioj. Tiujn ?i atakojn efektivigis precipe piratoj kiel ekz. Francis Drake , sed ili dividi?is kun la re?ino pri la ?asakira?o. Tio ?i estis plua motivo por la hispana atako. Filipo deklaris atakon kontra? Anglio en la jaro 1587 . Li kredis, ke tio helpos lin trankviligi la situacion en Nederlando. Li kalkulis e? kun subteno de katolikoj sur la insuloj. Li konstruis grandan armean flotilon. Sed ties parton likvidis Drake en haveno en Kardizo . Filipo denove armilekipis sin, sed liaj ?ipoj ne sufi?is al la anglaj, kiuj danke al pli bona, pli malpeza konstruo estis pli rapidaj. Elizabeto tiam montri?is kiel kapabla komandantino kaj ?i kura?igis siajn homojn al venko. En la jaro 1588 la granda hispana flotilo malvenkis. Sed konfliktoj inter amba? landoj da?rigis ?is la morto de Elizabeto.

Komenco de koloniismo [ redakti | redakti fonton ]

Krom la subteno de piratoj kaj ?teligado de malamikoj, Elizabeto anka? subtenis prilo?adon de novaj teritorioj kaj fondadon de kolonioj . La unuaj anglaj koloniistoj albordi?is en Ameriko fine de la 16-a jarcento . La unua kolonio estis nomita Virginio kaj ?i provizis la landon precipe de tabako . Angloj anka? komencis alveturigi nigrulojn el Afriko , por ke ili laboru sur iliaj plantejoj en Ameriko. Ekde la jaro 1650 la sklavoj estis avanta?a komerca artiklo. Anka? estis fonditaj novaj komercaj kompanioj subtenataj fare de la re?ino mem. Ili havis plenan liberecon, kio rilatis al la komerco, sed ili devis transdoni parton de profito al la krono. Signifa krudmaterio estis anka? spicoj , importata precipe el Indonezio . Sed tiu estis priregata fare de nederlandanoj. La angloj anka? volis profiti kaj tiel ili fondis Orient-hindian kompanion , kiu komercis kun Hindio , Persio kaj Japanio . Tiu ?i konkurenco pli poste kondukis al tri militoj.

Kimrio [ redakti | redakti fonton ]

Tudoroj klopodis akiri sub kontrolon anka? Kimrion. Henriko la 7-a mem estis duona kimriano kaj li disvastigis legendojn pri la fama re?o Arturo , kiu estis onidire lia anta?ulo. Li anka? invitis kimrianojn en Anglion. Lia malpli a?a filo Henriko la 8-a (pli a?a filo Arturo mortis) ne partoprenis kun la opinioj de patro kaj li volis akiri Kimrion pro pli granda potenco. Tiutempe en Kimrio oni ne uzis familiajn nomojn . Ekde la jaro 1535 la angloj pu?is la kimrianojn, por ke ili ?esu uzi longajn nomojn kun konjunkcio ap , kiu signifis (ies) filo. Dum la sekvantaj jarcentoj tiu ?i ?an?o alportis multe da miskomprenoj. En la jaroj 1536 ?is 1547 Kimrio estis alligita al Anglio sub unu administrado. Validis sole la anglaj le?oj kaj la kimrianoj estis nomumitaj en funkcion de ju?istoj. Anka? la kimria nobelaro malrapide venis inter la regantajn tavolojn, la kimrianoj havis e? reprezentantojn en la angla parlamento . La ofica lingvo fari?is la angla lingvo , sed Henriko permesis eldoni Biblion en la kimria lingvo . Tiu ja persistis anka? kiel lingvo de poetoj kaj kantistoj , sed iom post iom ?i pereis kaj pro tio anka? elementoj de la devena kelta kulturo.

Irlando [ redakti | redakti fonton ]

Henriko la 8-a klopodis kontroligi anka? Irlandon. La anta?aj regintoj permesis regi al tieaj nobeloj, sed Henriko nuligis ilin kaj devigis la irlandan parlamenton, por ke ?i agnosku lin kiel reganton. Li volis, por ke irlandanoj transiru al la protestantismo, sed en Irlando la katolika eklezio havis pli fortan postenon kaj precipe popularecon inter la homoj. Henriko rezignis pri sia klopodo. La ceteraj katolikaj landoj vidis Irlandon kiel konvenan lokon, de kie ekataki Anglion . Dum regado de Elizabeto la 1-a irlandanoj estis markitaj kiel primitivaj ribeluloj kaj oni traktis kun ili nekompromise kaj kruele. Tudoroj gvidis kontra? ili kvar militojn kaj e? kiam ili forigis la malnovan keltan registaran sistemon kaj enpraktikigis la anglan . Irlando fari?is unua signifa kolonio . La superregado de angloj plej multe montri?is norde, kie ili prenis multe da grundo al la devenaj lo?antoj. Ankora? ?is hodia? la plimulto de grundo en Norda Irlando estas proprumata de protestantoj.

Socio [ redakti | redakti fonton ]

Tudoroj ne ?ate regis pere de la parlamento . Komence de la 16-a jarcento la parlamento eksidis nur, kiam kunvokis ?in la re?o. Iam tio okazis sole unufoje dum ses jaroj. Henriko la 7-a eluzis ?in nur por eldoni le?ojn . Henriko la 8-a akiris helpe de ?i la monon kaj eldonis le?on pri apartigo de la anglikana eklezio. Sed pro tia ?i eluzado de la parlamento por plifortigi sian potencon li plifortigis la a?toritaton de parlamento kontra? la re?o. Maria la 1-a helpe de la parlamento nuligis la le?ojn pri la reformacio kaj ebligis sian geedzecon kun Filipo. Tudoroj plene ne seni?is de la parlamento nur pro du ka?zoj. Ili bezonis la monon kaj subtenon de urbanoj kaj proprumantoj de grundo. Fine de la jarcento la potenco enkadre de la parlamento transloki?is en la asembleon de reprezentantoj . Tie do estis reprezentitaj la plej nombraj kaj la plej influemaj tavoloj de la socio. La nombro de ties membroj duobli?is danke al disvasti?o de la teritorio. Sed multaj reprezentantoj ne kontentigis la postulojn de homoj el sia regiono. La parlamento en tiu ?i periodo eldonis novajn le?ojn proponitaj de la reganto, konservis la impostojn kaj konsilis al la reganto, se tiu petis ?in pri tio. Sed Tudoroj balda? konstatis, ke per la logado de mono de la parlamento ili nur plifortigas ties potencon. La parlamento akiris memkonscion komencante pli intervenadi en eventojn en la enlanda kaj la eksterlanda politikoj. Tial ili do klopodis akiri la monon per aliaj manieroj. Elizabeto per la fondado de komercaj kompanioj, sed anka? per kontra?le?a vendado de pozicio en la registaro.

En la 16-a jarcento okazis rapida kresko de populacio kaj estis lo?igitaj ?is tiam neprilo?ataj regionoj. El tio rezultis anka? novaj ekonomiaj kaj sociaj problemoj. La prezoj iris energie supren, precipe sekve de abrupta kresko de la nombro de lo?antoj. Per tio malboni?is la vivkondi?oj. Plej bone vivis farmistoj en provincoj, kiuj proprumis sufi?on de grundo. Ili povis permesi okupi pluajn homojn. Anka? ili komencis eksperimenti kun bredado de ?afoj, e? kiam ili dum tio ofte malobeis la le?ojn. Sed se la ju?istoj estis sur ilia flanko, la malri?aj kamparanoj ne havis ?ancon. Ekde la jaro 1563 la ju?ejoj difinis labordevojn kaj salajrojn. En 1536 lo?antoj protestis en Londono pro nuligo de la mona?ejoj. La mona?ejoj donis nome laboron kaj provizojn. Tiu ?i protesto estis sange subpremita. La situacio kun la okupiteco parte pliboni?is post enpraktikigo de produktado de pretaj vestoj anstata? kruda lano. La angloj transprenis la unuecon en la produktado de vestoj de Flandrio . Kun plikvalitigo de ?talo pliboni?is anka? armil-industrio . Muskedoj anstata?igadis pafarkojn . Karbo kiel brulmaterialo komencis anstata?igadi lignon . Malgra? tio estis proporcie grandaj diferencoj inter la vivoj de ri?uloj kaj malri?uloj. E? kiam anka? subulo povis permesi al si pli kvalitajn domojn e? kun fumtubo .

La pozicio de virinoj pliboni?is. E? kiam ili sen?ese devis obei siajn edzojn, ili estis pli memkonsciaj, ili partoprenis en la socia vivo. Sed plimulte ili havis grandan nombron de infanoj kaj multaj mortis dum naskoj a? en juna?o.

Dum Tudoroj estis fiksita anka? la literatura formo de la angla lingvo . Fini?is influo de skandinavaj , saksaj kaj vikingaj resta?oj. Ekkreskis anka? la legopovo , pli ol duono de la populacio kapablis legi kaj skribi. Disvasti?is nova monda opinio, devenanta el Italio - renesanco . ?i revenis al antikvaj idealoj, ?i nuligis la mezepokajn kristanismajn idealojn turni?ante al homo, ne al superteraj aferoj. Multe da personecoj en tereno de literaturo helpis ?in disvastigi, kiel ekzemple Thomas More . En tiu ?i periodo kreis anka? ?ekspiro , la a?toro de teatraj ludoj kaj poezio.

Skota re?o [ redakti | redakti fonton ]

Post la morto de Maria Stuart surtroni?is sur la skota trono ?ia filo Jakobo la 6-a . Tio estis lerta reganto kaj li vidis, ke li povus akiri anka? la anglan tronon, se li estis la plej proksima parenco de Elizabeto. Li firmigis la a?toritaton de la skota re?o post malfeli?oj, kiuj trafis la anta?ajn re?ojn. Li akiris sub kontrolo la katolikojn kaj la protestantojn. Li regis simile, sen la parlamento kiel Tudoroj en Anglio, e? kiam li ne havis financan fonejon. En la jaro 1603 post la morto de Elizabeto li fari?is la angla re?o kiel Jakobo la 1-a . Dinastio de Stuartoj regis en Skotlando jam ekde la 14-a jarcento , nu ?i ekregis anka? en Anglio . ?i ne estis tiel sukcesa kiel Tudoroj, ?ar la socio ?an?i?is, en gvidantajn poziciojn venadis urbanoj kaj farmistoj, kiuj havis plimultan reprezenton en la parlamento. Stuartoj klopodis regi absolutisme kaj sen la parlamento. Sed tio en tiuj ?i tempoj ne eblis, ?ar kiam la re?o volis la monon, li devis turni?is al la parlamento. La unuaj signoj de malkontenteco aperis jam dum regado de Elizabeto la 1-a . Jakobo anka? klopodis regi sen la parlamento, fidante al mallar?a rondo de konsilantoj. Li estis klera kaj influita de la skota eklezio. Li protektis opinion, ke la re?a potenco devenas de dio kaj do la re?o devas respondeci unusole al dio. Tiutempe la saman opinion protektis anka? absolutistaj regantoj en aliaj landoj. Sed la parlamento estis memkompreneble malkontenta, precipe post tio, kiel en lasta periodo kreskis la memkonscio de la asembleo de reprezentantoj. Elizabeto lasis al la lando grandan ?uldon, pri kies pago Jakobo devis elvoki la parlamenton, por ke ?i plialtigu la impostojn. La parlamento konsentis sub kondi?o, ke Jakobo limigos sian potencon kaj ebligos al la parlamento interveni en la ?tatan politikon, kio estis anka? plifortigita de le?o. Jakobo rifuzis. Lia ?efa ju?isto Eduard Coke subtenis la parlamenton. Li ne permesis al la re?o eldoni kapricajn le?ojn, nur la parlamento povis eldoni la le?ojn. Jakobo revokis Coke-on, sed tiu da?rigis en la rezisto anka? kiel membro de la parlamento. Li rememorigis al la re?o La grandan dokumenton de liberecoj el la jaro 1215 . ?is la jaro 1621 Jakobo sukcesis regi sen la parlamento, sed nur tial, ke estis paco kaj li ne bezonis la monon. Komence de la tridekjara milito la parlamento proponis alli?i al bataloj kontra? la katolikoj. Jakobo ne konsentis kaj li interkverelis kun la parlamento ?is sia morto en la jaro 1625 .

Lia filo Karolo la 1-a da?rigis en la interkverelo. Temis ?efe pri la mono. Fine li disigis la parlamenton. Sed la financa situacio devigis lin ?irka?rigardi al aliaj fontoj. Li provis pruntepreni la monon de nobelaro kaj urbanoj, sed la parlamento (intertempe denove elektita) intervenis. Karolo devis subskribi interkonsenton, ke li akiros la monon nur pere de la parlamento kaj anka?, ke li malliberigos neniun civitanon sen jura motivo. Tiu ?i interkonsento, la t.n. Petition of Right , signifis komencon de la regado de parlamento, kiu transprenis super la ?tata mono kaj le?aro. Karolo konsciis la perdon de "dia potenco" kaj li disigis la parlamenton. Mirinde li mem regis tute sukcese, li forigis malfidon da?ranta ekde la tempoj de Tudoroj kaj li manipulis prudente kun la bud?eto. Li fari?is la plej forta re?o dum lastaj jaroj kaj ?ajnis, ke la parlamento jam ne plu kunvenos. Sed en la jaro 1637 li komencis fari erarojn. Ili rezultis pro malkonkordoj kun la eklezio. Anka? en Anglio vivis homoj, la t.n. puritanoj , kiuj volis "puran" eklezion, simila al tiu skota. Problemojn havis kun ili jam anka? Elizabeto kaj Jakobo, kiun ili en la jaro 1604 petis, por ke li revoku la episkopojn. (Tio estis simila anka? en Skotlando.) Jakobo vidis en tio dan?eron por la monarkio, ?ar e? ne en Skotlando la reganto havis la potencon super la eklezio. Li ne volis allasi, ke simila situacio okazu anka? en Anglio. E? en la jaro 1605 estis malkovrita katolika konspiro , kiu klopodis eksplodigi la konstrua?on de la parlamento e? kun la re?o. Guy Fawkes , la gvidanto, estis kaptita. La datreveno de tiu ?i konspiro estas sen?ese solenata per artfajra?o . Simila sinteno rilate al la puritanoj konservis anka? Karolo. Li edzi?is kun katolikino Maria Kenrieta , la filino de la franca re?o Ludoviko la 13-a , spite al tio, ke multaj influemaj homoj en la lando estis anka? puritanoj. Li nomumis kontra? ili kiel ?efepiskopon Laudon en Canterbury. Tiu redonis al la angla eklezio multajn katolikaj elementojn, tre nepopularajn inter la homoj. Li klopodis tiel ?i ?an?i anka? la eklezion en Skotlando kaj li eldonis por ili novajn religiajn librojn. Li renkonti?is kun rezisto. En la jaro 1638 Karolo devis alfronti al la skota armeo. Se li ne havis sen la parlamento la monon por la soldataro, li ne havis ?ancon kun sensperta armeo kaj li devis doni al la skotoj la politikan kaj religian liberecojn. Li anka? devis pagi al ili, por ke ili retiri?u el li teritorio. Tio ?i konvinkigis lin kaj fini?is la periodo de la plena absolutismo. Li devis akcepti la limigojn de la parlamento, li devis renkonti?i kun ?i almena? unufoje dum tri jaroj. Sed Karolo plu ser?is manierojn, kiel regi memstare.

Revolucio [ redakti | redakti fonton ]

Post la eventoj en Skotlando Karolo dependis de la parlamento. Sed la situacio estis stre?a anka? en Irlando. Li da?rigis en la politiko de Elizabeto kaj kolonigis la nordan parton de insulo. Li elpelis la devenajn katolikojn kaj li donis ilian grundon al protestantoj el Skotlando kaj Anglio . En la jaro 1641 eksplodis en Irlando ribelo kontra? novaj eklo?intoj. ?i ne estis celita kontra? la re?o, sed kontra? la protestanta parlamento. Karolo interkverelis en Londono kun la parlamento pri tio, kiu komandu al la armeo kontra? la ribeluloj. En la jaro 1642 li provis aresti kvin membrojn de la parlamento. E? kiam tio ne sukcesis, la parlamento havis motivon timi. Londono stari?is kontra? la re?o, kiu retiri?is ?is Nottingham . Komenci?is intercivitana milito, e? kiam partoprenis en ?i nur malgranda parto de lo?antaro. Ili nome ne volis senvuale vidigi simpatiojn al e? ne unu flanko.

Re?o Karolo havis subtenon precipe en la asembleo de lordoj. Ties samideanoj nomi?is kavalieroj kaj ili kontrolis nordon kaj okcidenton de la lando. Iliaj kontra?uloj, parlamentaristoj , kontrolis sudon kaj orienton. En ilia frunto staris Oliver Cromwell . Li kreis novan tipon de armeo el plejparte kleraj homoj. La parlamentaristoj estis plie subtenataj anka? fare de maristaro kaj fare de plimulto de urbanoj. Sur ilia teritorio estis la plej ri?aj kaj la plej potencaj regionoj. La kavalieroj ne havis monon por reteni la armeon kaj tiel multaj soldatoj transiris al la alia flanko. La re?a armeo definitive malvenkis en la jaro 1645 . Oni ?ojis, ke la milito fini?is, ?ar ?i interrompis la komercojn. La parlamento enkondukis novajn impostojn por pagi la militajn enspezojn.

Lordo-Protektoro [ redakti | redakti fonton ]

Karolo la 1-a estis malliberigita, sed sen?ese li iniciatis ribelojn kontra? la parlamento. Li sukcesis persvadi skotojn kontra? ili. La parlamentaristoj ne sciis, kio kun la re?o. Ili havis du eblecojn: a? lasi lin regi plu a? establi novan registaran sistemon. Plimulto de homoj ver?ajne konsentus kun la unua ebleco. Ili timis de parlametarista armeo, kiu estis tre kruela. ?i elpelis la reprezentantojn, kiuj subtenis la re?on kaj la restintoj agnoskis lin kulpa pro la milito kontra? la parlamento. La 31-a de januaro 1649 Karolo la 1-a, kiel la unua angla re?o en la historio, estis ekzekutita. Nur kiam lia kapo estis falinta, oni ekkomprenis, kiel dan?era estos regado de la parlamento. La skotoj estis ?okitaj kaj ili komencis subteni Karolon la 2-an , filon de la re?o, kiun ili agnoskis kiel sekvanton. Sed la armeo de Cromwell venkis ilin kaj Karolo kun feli?o fu?is Francion. Skotlando estis almembrigita al la respubliko. Cromwell punis anka? irlandanojn pro la ribelo en la jaro 1641 . La armeo en Irlando mortigis ?irka? 6.000 homojn. Ekde la jaro 1649 Britio estis respubliko . Frunte staris Cromwell kun siaj kunuloj. Post la monarkio ili seni?is anka? de la asembleo de lordoj kaj de la anglikana eklezio . La armeo, frunte kun Cromwell, fari?is la plej forta organo en la ?tato. ?i havis sub kontrolo anka? la parlamenton, sed kiu ribelis. Tial ?i estis en la jaro 1653 definitive disigita. Cromwell proklamis sin kiel Lordo-Protektoro kaj li regis mem, multe pli kruele ol Karolo la 1-a. Li enpraktikigis soldatan diktaturon kaj krom alia li malpermesis soleni Kristnaskon kaj Paskon . Sed inter la membroj de la armeo Cromwell havis nedezirantojn. Ili nomi?is la t.n. "Levelers". Ili volis enpraktikigi egalecon inter ?iuj homoj kaj religian liberecon. Kiam en la jaro 1658 Cromwell mortis, la respubliko komencis fali, ?ar lia filo ne kapablis pluteni ?in kaj la armeaj komandantoj komencis interkvereli inter si. Unu el ili en la jaro 1660 proklamis liberajn balotojn kaj invitis reen en la landon la filon de Karolo. Li surtroni?is kiel Karolo la 2-a . Li konsilis al si kun la malfacila situacio. Unue li repaci?is kun siaj malamikoj kaj punis la ekzekutintojn de la patro. Sed al la parlamento plu restis nur malgrandaj kompetencoj. Karolo nome volis konservi la opiniojn pri la re?a dia potenco kaj li sekvis modelon de Ludoviko la 14-a , la franca reganto en absolutismo.

Konstitucia monarkio [ redakti | redakti fonton ]

Karolo la 2-a klopodis egalrajtigi ?iujn religiojn. ?efe li klopodis repacigi la anglikanan eklezion kun puritanoj kaj katolikoj. Sed la anglikana parlamento estis kontra?. Anta? la intercivitana milito la puritanoj ser?is en la parlamento ?irmon anta? la re?o, nun ili petis la re?on, por ke li ?irmu ilin anta? la parlamento. Karolo simpatigis kun la katolikoj. La parlamento decidi?is malebligi al li transiri al ilian kredon kaj en la jaro 1673 ?i eldonis Test Act -on, en kiu ?i malpermesis al la katolikoj ofici en kia ajn ofico en la ?tata administrado. En tiu ?i periodo komencis formi?i anka? la unuaj politikaj partioj en Anglio. Unu el ili kreis membroj de la asembleo de reprezentantoj, la t.n. Whigs . Ili rifuzis la absolutan monarkion kaj katolikan kredon, kun kiu ?i kuni?is. Ili estis por la religia libereco. Kontra? ili staris la t.n. Tories . Ili konservis la re?an a?toritaton kaj ili volis regi al la parlamento, sed subinflue de la monarkio . Tiuj ?i du partioj fari?is bazo de duflanka parlamenta sistemo en Britio. La batalo kulminis, kiam estis malkovrita katolika plano por murdi la re?on kaj surtronigo de lia frato, katolikon Jakobon. Fakte ekzistis nenia plano, tio estis nur truko, por ke la parlamento eldonu ordonon, kiu malpermesis al la katolikoj fari?i membro de kiu ajn asembleo. Sed Jakobo la 2-a fari?is re?o post la morto de Karolo en la jaro 1685 . Li vidigis sian postenon kontra? protestantoj jam kiel re?a guberniestro en Skotlando. Li klopodis nuligi la anta?ajn le?ojn kaj redoni la potencon al la katolika eklezio , kiu devis funkcii apude la anglikana. Sed la parlamento ekkoleri?is.

Jakobo klopodis seni?i de la nobelaro de Tory, kiu plej multe oponis. Li anka? anstata?is plimulton de ju?istoj. Liaj malamikoj ne intervenis, ?ar ili atendis alvenon de lia protestanta filino Maria, kies edzo estis Vilhelmo la 3-a de Oranje , la reganto (anka? protestanto) de Nederlando. Sed kiam estis naski?inta filo de Jakobo en la jaro 1688 , ilia espero frakasi?is. Amba? parlamentaj flankoj decidi?is agi. Ili invitis Vilhelmon, por ke li ekataku Brition. Post timoj, se li estis tiutempe en milito kontra? Francio, li enpa?is Londonon. Sed ili proponis la tronon sole al Maria. Vilhelmo proklamis, ke li forlasos Brition nur kiel re?o. La parlamento ne havis alian eblecon. La parlamento prenis la rajtojn al Jakobo al la trono, ?ar li onidire rompis la interkonsenton inter la re?o kaj la popolo. Tiu ?i ideo esti?is anka? danke al John Locke , la? kiu la registaro estis fondita surbaze de kunlaboro inter la homoj. Tiu ?i revolucio en la jaro 1688 fari?is signifa pro tio, ke Vilhelmo la 3-a de Oranje ne heredis la re?an titolon, sed ?i estis donita al li fare de la parlamento. La parlamento fari?is pli potenca ol la reganto kaj tio estis konfirmita en listo de rajtoj el la jaro 1689 . La re?o ne povis plialtigi la impostojn a? teni la armeon sen konsento de la parlamento. En la jaro 1701 estis eldonita Ordono pri aran?o, kiu permesis sekvantecon al la trono nur al protestanta heredanto . ?i validas ?is hodia?.

Evoluo de klereco [ redakti | redakti fonton ]

Dum la 17-a jarcento signife ?an?i?is ideologio. ?i rezultis precipe el evoluo de scienco, kiu donis prudentan klarigon al ?iuj apera?oj. Same ?an?i?is anka? la pozicio de Britio en la mondo. Post la venko super francoj ?i fari?is la plej forta grandpotenco en E?ropo . Tiuj ?i ?an?oj donis al britoj memkonscion. Kio rilatas al la eklezio, la puritanoj disvastigis sian influon precipe inter la urbanoj kaj malpli alta nobelaro. Ili persvadis Jakobon la 1-an, por ke li eldonu novan traduko de Biblio . Tiu ?i traduko kura?igis legadon inter la popolo. Iujn ?i influis tiom, ke ili komencis disvastigi revoluciulajn ideojn. Esti?is novaj, malpli grandaj bran?oj de eklezio kaj sektoj , la plej signifaj el ili estis baptistoj kaj kvakeroj , kiuj funkcias ?is hodia?. La tradicia anglikana eklezio fari?is pli politika kaj la influon al la klereco komencis transpreni la puritanoj, kiel ekzemple John Milton . La novaj eklezioj pro siaj sociaj klopodoj renkonti?is kun malkompreno ?e la reganta tavolo. Tial kelkaj pilgrimoj decidi?is forlasi Brition. En la jaro 1620 ili albordi?is en Ameriko sur ?ipo Mayflower . Ili fondis la unuan vila?on sur teritorio de hodia?a ?tato Massachusetts . La katolikoj denove eklo?is en Maryland . Iom post iom foriris el Britio proksimume 400.000 lo?antoj pro la religiaj kaj la ekonomiaj ka?zoj. Sed anka? en Brition fluis novaj eklo?intoj. Cromwell denove permesis alvenon de judoj kaj post la jaro 1685 venis multe da francaj protestantoj (konataj kiel Hugenotoj ), por ke ili eskapu al regado de Ludoviko la 14-a .

Samtempe kun la revolucio en religio venis anka? revolucio en scienco kaj pensado. Francis Bacon , la sciencisto, kiu okupis postenon de lordo-kanceliero en kortego de Jakobo la 1-a venis kun opinio, ke ?iu teorio devas esti verkontrolita per eksperimento . Unu eksperimento ligus al la alia kaj tiuj gvidus al kompreno de la tuta mondo. La britaj sciencistoj klopodis anka? enpraktikigi tiujn ?i ideojn. En la jaro 1628 William Harvey malkovris sango-cirkuladon , kio gvidis al progreso dum ekkono de la homa korpo . Stuartoj mem subtenis la evoluon de scienco. La re?a kortego fari?is grava centrejo, kie renkonti?is diversaj kleruloj kaj sciencistoj. En la jaro 1684 fizikisto kaj matematikisto, siro Isaac Newton publikigis gravitacian le?on , al kiu en la 20-a jarcento ligis Albert Einstein . Anka? evoluis arkitekturo . La plej signifa arkitekto estis Christopher Wren . En la jaro 1666 post granda incendio en Londono li renovigis plimulton de dama?igitaj konstrua?oj en nova, pli moderna stilo. En la 17-a jarcento aperis anka? la unuaj ?urnaloj . Kio rilatas al la socio, la vivo de malri?uloj kontra?e al la anta?aj jarcentoj pliboni?is. La prezoj sinkis kaj homoj jam ne estis dependaj de socia helpo. Sed anka? plu plej bone fartis la meza tavolo de la lo?antaro. En duono de la 17-a jarcento la registaro komencis kontroli komercon kun cerealoj, por ke ne okazu nedezirata eksporto je konto de la enlanda konsumo. Sed jam en la jaro 1670 la situacio estis tiom bona, ke ili povis permesi al si eksporti la cerealojn en la ceteran E?ropon, ?efe en landojn malfortigitaj pro la tridekjara milito. Anka? la komerco enkadre de la lando ?an?i?is. La ekonomiaj diferencoj inter la regionoj perdi?adis kaj danke al reto de akvaj kanaloj pliboni?is anka? trafiko. Londono estis la plej granda urbo kun 500.000 lo?antoj. Kaj ?i estis anka? ?efa komerca centrejo. Pluaj grandaj urboj estis Norwich , Newcastle kaj Bristol . Sed la nombro de lo?antoj enkadre de la lando sinkis. Ne estas konate kial, sed la vivkondi?oj pliboni?is. Tio povas esti tial, ?ar homoj en Britio fermis geedzecojn en pli alta a?o kaj tial la virinoj naskis malpli da infanoj. Enkadre de familio pliforti?is la pozicio de edzo. Tio eblas kompari al absolutismo enkadre de monarkio kaj reganton kiel ununuran reganton. La a?toritato de viroj fontis precipe el la reformacio. La protestantisma kredo metis grandan emfazon al viro kiel al vivtenanton de familio.

Kreo de Unio kaj historio anta? ties esti?o [ redakti | redakti fonton ]

Esti?o de Unio [ redakti | redakti fonton ]

La revolucio , kies sekvo estis la detronigo de re?o Jakobo la 2-a , ka?zis montron de malvolo anka? en Skotlando kaj Irlando. La favorantoj de Stuartoj, plimulte katolikoj el la alta?oj en Skotlando, ekribelis kaj venkis la anglan armeon. Sed ilia ribelo fini?is per morto de ilia gvidanto. Skotlando estis sen?ese la memstara re?lando, e? kiam ?i havis komunan re?on kun la angloj. La angloj volis amba? landojn unuigi. La le?o el la jaro 1701 , kiu ebligis surtroni?i nur al protestanta heredanto, komencis validi anka? en Skotlando. Tial, e? kiam la skotoj povis elekti la propran reganton, ili timis reagojn, kiuj povis okazi, se ili denove surtronigus Stuartojn . Ili anka? povus renovigi sian aliancon kun Francio, kiu nun estis la angla malamiko numero 1. Same ili volis seni?i de certaj limigoj en la komerca rilato kun la angloj, kiuj dama?is al ilia ekonomiko. La angla parlamento konsentis, ke ?i nuligos tiujn ?i limigojn, se la skotoj konsentos kun kreo de Unio , kiu unuigus amba? ?tatojn. La ideo tre ne pla?is al la skotoj, sed la timoj pro la angla armeo konvinkigis ilin. En la jaro 1707 estis definitive kreita kaj per la parlamento le?igita unio inter Anglio kaj Skotlando . La parlamento estis komuna por amba? landoj, sed la skotoj havis memstaran juran sistemon kaj eklezion.

Pli poste, en la 18-a jarcento okazis en Skotlando kelke da jakobanaj ribeloj, kiuj klopodis redoni la tronon al Stuartoj. Unue en la jaro 1715 klopodis akiri la tronon filo de la detronigita Jakobo la 2-a. En la jaro 1745 , princo Karolo Eduardo, nepo de Jakobo, konata kiel "Bonny Prince Charlie" albordi?is sur okcidenta marbordo. Pluraj klanaj gvidantoj el la alta?oj alli?is al li, kelkaj sub minaco de forbruligo de iliaj hejmoj. Karolo sukcesis atingi Edinburgh -on kaj venki la anglan armeon, kiu estis malfortigita pro partopreno en la milito kontra? francoj. Multaj angloj alli?is al flanko de Jakobanoj. Ilia armeo mar?is al Londono. Sed la skotaj soldatoj sopiris pri la hejmo kaj ili revenis Skotlandon. Tial en batalo apud Cullodene en la jaro 1746 ili suferis malvenkon kaj la ribelo fini?is. La angloj kruele punis ilin. Ili estis mortigitaj a? senditaj labori en Amerikon. Iliaj domoj kaj poseda?oj estis neniigitaj. Estis malpermesitaj anka? kelkaj elementoj de ilia kulturo kiel ekzemple kiltoj kaj gajdoj .

En Irlando Jakobo ?ojis al proporcie granda populareco. E? kiam li estis katoliko, la lo?antoj turnis sin kun espero, ke li povus redoni al ili la teritoriojn prenitaj fare de la protestantaj almigrintoj. Tial Jakobo post la detronigo esperis, ke la irlandanoj helpos lin por reakiri tronon. En la jaro 1689 li albordi?is en Irlando e? kun helpo de francoj. La katolika parlamento en Dublino eldonis le?on, kiu ordonis konfiski al la protestantoj ?iujn poseda?ojn. Sed tiuj ne rezignis tiel facile pri siaj rajtoj kaj tridek mil el ili barikadis sin en urbo Londonderry . Jakobo ?irka?igis la urbon, sed la ribelintoj rifuzis kapitulacii. Nur alveno de anglaj ?ipoj kun provizoj finigis tiun ?i batalon. Vilhelmo de Oranje albordi?is ?e la irlandaj bordoj en la jaro 1690 kaj venkis la armeon de Jakobo apud rivero Boyne . Jakobo je kelke da tagoj pli poste foriris Francion kaj neniam plu revenis. Vilhelmo en la jaro 1702 mortis kaj surtroni?is Anna , la fratino de Maria. En la jaro 1707 sur la brita insularo esti?as unio unuiganta Anglion, Kimrion kaj Skotlandon en komunan re?landon. En Irlando dum la sekvantaj 50 jaroj ekis la parlamenton la protestantoj, kiuj per le?o malpermesis al katolikoj partopreni en la direktado de la ?tato. Ili povus ofici en nenia oficejo, studi en universitato nek ani?i al maristaro. Anka? estis malpermesitaj katolikaj lernejoj kaj estis enpraktikigita le?o, kiu ebligis al katoliko, se tiu ?an?os sian kredon al protestanta kredo, forpreni la poseda?on al siaj gepatroj. Koncize dirite, la katolikoj estis forte subjugataj. En la jaro 1770 la stre?o iom falis kaj kelkaj le?oj kontra? la katolikoj estis nuligitaj. En la jaro 1801 Irlando estis alligita al la unio kaj la dublina parlamento estis fermita. La anglaj politikistoj nome promesis al la katolikoj, ke post la eniro en union ili egalrajtigos ilin.

La plej grandaj rivaloj de Anglio en la 17-a jarcento estis Hispanio , Francio kaj Nederlando . Kontra? Nederlando la angloj havis armean konflikton pro la komerco kaj transkovrado de interesoj en Norda Ameriko . En la dua duono de la 17-a jarcento okazis tri militoj . Kiam la angloj atingis la gvidantan pozicion en la internacia komerco, ili fermis la pacon kun la nederlandanoj kaj komencis prepari planojn kontra? la francoj. En Hispanio nome pro la morto de Karolo la 2-a formortis la dinastio de Habsburgoj kaj Ludoviko la 14-a volis surtronigi sian nepon Filipon el Anjou , por ke li disvastigu sian influon en E?ropo. La ceteraj potencoj ne konsentis kaj tiel eksplodis milito de hispana sukcedo . Se Vilhelmo de Oranje havis konfliktojn kun la francoj e? anta?e, Britio enpa?is en la militon surflanke de Sankta Romia Imperio kaj Nederlando. Subgvide de duko el Marlbrough ties armeo venkis plurajn batalojn apud Blenheime, Ramillies kaj Malplaquet. En la jaro 1713 estis en Utrecht subskribita paco , kie la francoj konsentis kun limigo de ekspanziemo en la ?irka?a E?ropo. En tiu ?i batalo Britio akiris ?ibraltaron kaj per tio anka? aliron al Mediteraneo . La akirado de grundo en eksterlando rolis gravan rolon en ekonomiko de ?iuj e?ropaj landoj. Britio havis pli malgrandan kolonian senjorujon ol Nederlando kaj Hispanio. En oriento de Ameriko ?i havis 13 koloniojn, signifaj estis teritorioj en Hindio , de kie estis importata sukero. Kresko de ties produkto plialtigis demandojn al sklavoj. Dum 40 jaroj ilia nombro en Hindio kreskis je 40.000. La ekonomikon en Hindio kontrolis Okcident-hindia komerca kompanio .

?efministro [ redakti | redakti fonton ]

Surbaze de le?o el la jaro 1701 la trono devis post la morto de Anna esti donita al la plej proksima protestanta parenco. Tio estis Sofia de Palatinato , la nepino de Jakobo la 1-a , kiu edzini?is kun duko el Hanovro . Kiam Anna de Britio en la jaro 1714 mortis, la trono devis esti donita al Georgo , la pranepo de Jakobo. Kelkaj politikistoj, precipe Torioj, volis surtronigi Jakobon la 3-an , la filon de Jakobo la 2-a . Ili promesis al li la tronon, se li iros el la romkatolikismo al la protestanta kredo. Sed li estis spitema kiel la ceteraj Stuartoj kaj ne cedis. Li prefere klopodis akiri la tronon per soldata vojo. En la jaro 1715 li komencis ribelon kontra? Georgo la 1-a . Liaj aliancanoj en Anglio kaj Skotlando nomi?is jakobanoj a? jakobitoj , subtenantoj de Stuartoj. Sed ili malvenkis kaj kiam Torioj kuni?is kun la jakobanoj, Georgo komisiis whig -anojn pri kreo de registaro. La potenco en tiu ?i periodo estis transportita el la parlamento al ensemblo de ministroj, nomata kabineto . En aliaj landoj la reganto havis nelimigitan potencon. Sed en Anglio la ministroj facile ekregis, ?ar Georgo ne sciis angle nek montrante grandan intereson pri la lando. Frunte de la kabineto staris Robert Walpole , la unua ?efministro en la historio. Lia potenco fontis el liaj financulaj kapabloj. Li establis la unuan bankon , kiu donis monon. Li helpis homojn, kiuj bankrotis investinte en komercajn kompaniojn. Al la homoj ?ajnis avanta?e investi en ilin, ?ar la eksterlanda komerco floris. En estonteco jam la kompanioj respondecis pri la mono de siaj klientoj. ?uste Walpole establis la kabineton. ?iuj ministroj respondecis pri la politika decido kaj se iu profunde ne konsentis el ili, oni atendis lian abdikon. La potenco de re?o havis jenajn limigojn:

1. li ne povis esti katoliko
2. li povis nek krei nek ?an?i la le?ojn
3. se li bezonis monon a? armeon, li devis turni?is al la parlamento
4. lia devo estis elekti la ministrojn en la registaron

Por eviti al milito Walpole volis repagi la ?tatajn ?uldojn. Tial li enpraktikigis impostojn, por ke la registaro povu repagi ?ion. Impostita estis precipe luksa varo kiel teo , kafo kaj ?okolado , importataj el kolonioj. Sed la ?uldo ne sukcesis pagi kaj Walpole fari?is nepopulara. Lia plej granda politika kontra?ulo estis William Pitt pli a?a. Tiu opiniis, ke la komerco sekurigas por la lando ri?econ. Li decidis, ke Anglio devas en la internacia komerco anta?kuri la francojn.

En la jaro 1733 li kreis aliancon kun Hispanio. Li volis plibonigi rilatojn kun ?iaj kolonioj en Suda Ameriko . Li komencis konstrui fortan maristaron klopodante transpreni kontrolon super la francaj komercaj stacioj. Tiu ?i klopodo gvidis pli poste al milito.

Koloniismo kaj libereco [ redakti | redakti fonton ]

Georgo mortis en la jaro 1727 dum vizito en Hanovro . Lia filo Georgo la 2-a surtroni?is, kiu same translasis la faktan regadon al sia ?efministro. En tiu ?i periodo Granda Britio disvastigis sian kolonian imperion per okupo de teritorio tra la tuta mondo. La plej grava loko prenis 13 amerikaj kolonioj sur la orienta marbordo de Ameriko . En la jaroj 1743 - 1748 ili gvidis militon kontra? Francio pri akiro de kontrolo super A?strio . En 1756 ili denove trovi?is kontra? si en la sepjara milito . La prusoj estis aliancanoj de la angloj. William Pitt (pli maljuna) danke al sia maristaro sukcesis limigi la movon de la francaj komercaj ?ipoj. La milito disvasti?is en la tutan mondon. En Kanado britoj akiris de francoj en la jaro 1759 Kebekion kaj je unu jaro pli poste Montrealon , kiuj komercis precipe kun fi?oj kaj ligno . Britio realigis sian influon anka? en Hindio je konto de Francio. Tiuj ?i profitoj ankora? memkonscion kaj fieron de la angloj. Sed Georgo la 3-a , la nova re?o, surtroni?inta en 1760 , haltigis la ekpanziemajn militojn de Pitt. Li fermis la pacon kun Francio. Sed e? tiel la profitoj kreskis ?is fino de la jarcento. La Okcidenta Hindio fari?is la plej prosperanta kolonio. En Britio fabrikitaj metalaj produktoj kaj vestoj estis ekportitaj en Afrikon , kie oni inter?an?is ilin je sklavoj . Tiujn ili forveturigis en Hindion, por ke ili laboru sur sukerplantejoj. Georgo la 3-a, diference de siaj patro kaj avo, ne orienti?is al Hanovro kaj li klopodis pli aktive agadi en Britio. Konkrete li mem volis elekti la ministrojn, ?ar plej bone li regis kun mallar?a rondo de siaj konsilantoj. En la parlamento sen?ese ne estis reprezentitaj ?iuj tavoloj. La balotrajton havis nur lo?antoj, kies salajro atingis certan limon. ?iu regiono havis en la parlamento du reprezentantojn. Sed por influemaj proprumantoj de grundo ne estis problemo aran?i, ke tien venu homoj, kiuj poste balotu en ilian utilon. Same ili timigis kaj suba?etis la balotontojn, kiuj havis luigita ilian grundon. La parlamento en tiu ?i periodo havis malproksime al demokratio. Sed John Wilkes , la membro de la asembleo de reprezentantoj klopodis atingi, por ke ?iuj lo?antoj povu libere partopreni en la politika vivo. En la jaro 1763 li ekagis kontra? Georgo kaj senvuale li kritikis lian pacon kun Francio, e? ne avertinte Prusion , sian aliancanon. Wilkes eldonis artikolon en sia ?urnalo. La re?o kaj la ministroj igis malliberigi lin en la londona Tower . Sed ju?isto rifuzis ju?i lin, ?ar li rompis neniajn le?ojn. Estis agnoskite, ke la libereco de unuopulo estas superita al la interesoj de ?tato . ?is tiam reganta tavolo ne kutimi?is akcepti la opiniojn de ordinaraj homoj. Post la jaro 1750 ekkreksis nombron de ?urnaloj. Oni komencis pli interesi?i pri la politika agado. Same oni komencis fondi politikajn grupojn ekster la parlamento.

Ameriko [ redakti | redakti fonton ]

Nombro de koloniistoj en Norda Ameriko ascendis ekde la jaro 1700 el 20.000 al 2.500.000 en 1770 . La britoj sen?ese konsideris ilin kiel siaj subuloj klopodante dikti al ili la kondi?ojn. En 1764 eksplodis kverelo rilate al impostoj. Amerikanoj ne konsideris la pagadon de impostoj al la angloj kiel la?le?a. En Britio la opinioj diferenci?is. Unuj asertis, ke la amerikanoj devus pagi la impostojn, kiuj devus esti uzotaj por ?irmi la kolonion kontra? la francoj. Kelkaj politikistoj, kiel ekz. William Pitt kaj John Wilkes , opiniis, ke ili ne devus esti impostotaj, se ili ne havas reprezenton en la parlamento. En la jaro 1773 grupo da koloniistoj alivestitaj kiel indianoj enpenetris ?is ?ipo en haveno en Bostono kaj el?etis ties kargon da teo en la maron. Tiu ?i evento estas konata kiel Bostona teumado kaj ?i esprimis malkonsenton de amerikanoj kun la pagado de impostoj. Ili embargis la varon importatan el Anglio. La koloniistoj havis subtenon de multaj anglaj politikistoj nomataj radikaloj . La plej signifaj el ili estis Edmund Burke kaj Tom Paine . ?uste Paine venis kun ideo, ke Ameriko devus akiri la sendependecon de Anglio. Sume, la milito plifortigis la ideojn de sendependeco kaj la demokratio. Britio fine malvenkis kaj en la jaro 1776 13 amerikaj kolonioj proklamis memstarecon. En Norda Ameriko restis al britoj sole Kanado . La brit-usona milito de 1812 , konata anka? kiel la angl-usona milito a? milito de 1812 ( War of 1812 en angla) estis armea konflikto kiu estis luktita de Usono kaj Unui?inta Re?lando apogita en ties kolonioj kanadaj kiu okazis inter 1812 kaj 1815 . La bataloj okazis kaj surtere kaj mare.

Urbo kaj vila?o [ redakti | redakti fonton ]

En la 18-a jarcento la nombro de lo?antoj de Unio atingis 13.000.000 .

En tiu ?i periodo ekzistis jam pluraj grandaj, evoluintaj urboj kiel Liverpool , Manchester , Birmingham , Sheffield , e? kiam ili ne havis en la parlamento reprezenton. Sed la vivkondi?oj en la urboj estis teruraj. Tra la urboj disvasti?is haladzo, ?ar forfala?oj estis ellasataj rekte en la stratojn same kiel balaa?oj. La stratoj estis kot-kovritaj kaj mallar?aj. En la urboj disvasti?is malsanoj , malmulte da infanoj ?isvivis sian plenkreskecon, precipe tiuj el malri?ulaj tavoloj. Ili estis sepultitaj komune en amastomboj. Sed multaj ka?zis la malbonan vivsituacion pro drinkado de alkohola?o kaj ludado de hazardaj ludoj . Tial kelkaj novesti?intaj eklezioj klopodis malebligi ties disvasti?on. Al la fino de jarcento aperis klopodoj plibonigi la urban vivon. La stratoj plilar?i?is, estis enkondukita publika lumigo kaj la lo?antoj devis pagi imposton por sekurigi la sociajn servojn. En la socio formi?is 4 tavoloj: 1 - la ri?aj urbanoj; 2 - la ceteraj urbanoj kaj komercistoj; 3 - metiistoj; 4 - laboristoj. Plej bone vivis la nobelaro kaj la ri?aj urbanoj, e? kiam post la agadoj de John Wilkes ili jam ne havis super la subuloj tiel grandan potencon. Sed e? tiel ili perlaboris nekompareble pli ol vivante komfortan vivon plena de ?asadoj kaj ?evalrajdado. Ili alikonstruis siajn domojn en klasikan stilon kaj ?irka?is ilin per parkoj kaj ?ardenoj . La vivo de virinoj estis beda?rinde pli enuiga, ili ne povis partopreni en la direktado de ?tato, nur amuzoj kaj baloj estis destinitaj por ili. Populara estis anka? vizitado de banlokoj kun kuraciga akvo. La banlokaj urboj kiel Bath fari?is centrejoj de la socia vivo.

La vivo en vila?oj estis tute alia ol en la urboj. La fonto de vivtenado estis agrikulturo , ?iu vila?o estis ?irka?ita per pluraj kampoj kaj vila?anoj komune decidis pri iliaj eluzoj kaj deponado de rikolto. El Nederlando venis ?an?oj en prilaborado de grundo. Oni devis pli kunlabori, ?ar ne ?iu povis permesi al si ?iun ekipa?on neevitenda por la mastrumado. Sekve de tiuj ?i ?an?oj pliboni?is la rikoltoj, la bestoj donis pli da viando. La blanka pano, ?is nun man?ata de pli altaj tavoloj, povis permesi al si anka? malri?uloj. La influemaj proprumantoj de grundo konvinkis la parlamenton, por ke ?i permesu bari parton de grundo por privata mastrumado. Danke al tio ili havis pli bonajn rikoltojn kaj ili povis komerci. Ili investis monon en la grundon a? en minigan kaj metalurgian industriojn, kies signifo kreskis por la ekonomiko. Sed pro tio suferis la malri?ularo. Ilian situacion malfaciligis anka? kresko de prezoj en periodoj kun malpli forta rikolto. Lokaj a?tonomioj klopodis helpi ilin per stabiligo de salajroj.

En la familia vivo ?an?i?is posteno de la infanoj. Oni komencis montri al ili pli da zorgo surbaze de iliaj bezonoj. La gepatroj klopodis sekurigi al ili ?efe bonan edukon kaj klerecon. Oftaj estis la?doj por plifortigi la memkonscion kaj krei la fidon. Tiama idealo de la virina beleco estis svelta staturo kaj pala viza?o. Sed multaj gepatroj vundis la filinojn pro la konservado de tiuj ?i principoj, kio montri?is en ilia malforta sano. Ili sendis la filojn en internulejojn, kie ili lernis individualecon. Tial estis en la estonta vivo plimulte sukcesaj komercistoj. La geedzecoj estis sen?ese fermataj surbaze de interkonsento inter la gepatroj, sed ili komencis iom post iom konsideri la opiniojn de infanoj. En la familioj oni komencis preferi privatecon. Laboroj farataj ?is nun fare de servistaro la lo?antoj komencis fari mem. La vivo de lo?antoj plilongi?is danke al kvalitigo de la vivkondi?oj.

Per le?o pri la unio el la jaro 1800 estas alligita Irlando kaj esti?as Unui?inta Re?lando de Granda Britio kaj Irlando , en la jaro 1921 poste Unui?inta Re?lando de Granda Britio kaj Norda Irlando . Ekde la kreo de unio tiuj ?i landoj partoprenis en samaj sortoj, sed ?is tiam ilia historio estas (parte) diferenca.

Industria revolucio [ redakti | redakti fonton ]

Per enkondukado de mekanikigo de produktado kaj evoluo de grandaj manufakturoj Granda Britio kiel unu el la unuaj landoj en E?ropo enpa?is en la t.n. industrian revolucion . Sufi?o de krudmaterialo el ?iaj kolonioj rapidigis tiun ?i tutsocian procedon. Britio ne estis tiel ri?a kiel ekzemple Francio, sed ?i havis konvenajn kondi?ojn por la evoluo danke al la novesti?intaj bankoj kaj danke al la komerco ; multaj homoj pliri?i?is kaj povis investi la financojn en la industrion . Same progresis anka? la modernigo de agrikultura produktado, danke al kio kreskis la produktado de nutra?oj . Ili fari?is pro tio preze pli alireblaj por la lo?antoj de urboj. Precipe la lo?antoj de vila?oj, al kiuj estis konfiskita la grundo de la influemaj granbienuloj, translo?i?is en la industriajn centrejojn. Se ili bezonis la monon, ili okupigis sin en la novesti?intaj fabrikoj . Britio havis en la mondo de industrio fortan pozicion danke al vejnoj de karbo kaj fero . ?i eksportis ilin en la tutan E?ropon. Tiuj ?i krudmaterialoj estis eluzataj preska? en ?iuj industriaj bran?oj. Oni transiris al nova fonto de brulmaterialo . La ligno , kiu ne sekurigis bezonatan varmigecon, estis anstata?igita per la karbo. ?i estis uzata ?efe por fabriki ?talon el la fero. La demando pri la karbo kreskis dum cent jaroj kvaroble. Plibonigon notis anka? trafiko . La urboj estis kunigitaj per reto de kanaloj, kiuj ebligis pli facilan transporton de varo. Ili estis anka? pli malmultekostaj ol ?osea transporto . Sed la plej signifa estis sistemo de fervojoj . Estis konstruataj novaj fervojlinioj, por ke la prezo de la transporto de varo malmultekosti?u. Anka? pliboni?is transporto de homoj. En la jaro 1851 la registaro enpraktikigis personvagonaroj , kiuj haltis en ?iu stacio kaj voja?pago por unu mejlo kostis unu pencon . Pliboni?is anka? kvalito de ?oseoj, sur kiuj trafikis kale?oj . Tiuj ?i ?an?oj kondukis al la industria revolucio, kiu el Britio disvasti?is en la ceteraj landoj de E?ropo. Danke al la nova brulmaterialo kreskis la produkto de ?talo. Oni komencis konstrui el ?i diversajn utilajn konstrua?ojn. Pioniro en tiu ?i direkto estis precipe John Wilkins . Li konstruis en la jaro 1769 la unuan fervojan ponton trans rivero Severn . Plu li proponis ferajn ?ipojn, kapelojn kaj li mem estis sepultita en fera ?erko . Li perfektigis vaporma?inon de James Watt kaj pli malfrue estis konstruita la unua vaporma?ina lokomotivo. En la fabrikoj estis entrafikigitaj simplaj ma?inoj, kiuj plirapidigis la produkton de varo. En la anta?a periodo estis granda demando pri la brita vestaro, sed kiu estis limigita per longa procedo de ?pinado. En 1764 estis enagadigita la unua ?pinma?ino , kiu anstata?igis laboron de pluraj laboristinoj. En 1785 estis enpraktikigita anka? teksma?ino . Tio ebligis al britoj produkti malpli kostajn vestojn kaj vendi ilin tra la tuta E?ropo. En meza Anglio oni komencis prilabori argilon . La feraj teleroj kaj ceramiko estis anstata?igita per la argila. Ili anka? fari?is signifa eksporta artiklo.

Sed la revolucio havis anka? falon al la socio . Pro la enpraktikigo de la ma?inoj, multaj laboristoj perdis la laboron. Ili komencis asocii?i en grupi?ojn, por ke ili defendu sin anta? la okupigantoj. Ili postulis adekvatajn salajrojn kaj laborkondi?ojn. La registaro ne respektis ilin kaj tial ili komencis realigi ribelojn. Ili e? enpenetris en la fabrikojn, kie ili difektigis la ma?inojn. La politikistoj komencis timi revolucion. Eviti al ?i sukcesis danke al nova eklezia movado. ?i ne esti?is danke al la eklezio, tiu ne interesi?is pri la problemoj de la urbaj homoj. La movado, komprenanta bezonojn de la laborista tavolo, estis gvidita de John Wesley , la anglikana pastro, kiu voja?is tra la lando disvastigante sian doktrinon. Dum sia vivo li travoja?is sur?evale 224 000 mejlojn predikante en ?iu vila?o, tra kiu li estis ?evalrajdanta. Post nelonge alli?is al li ceteraj. Lia doktrino, nomata metodismo , donis al la ordinaraj homoj senson de la vivo kaj honoron. Danke al li multaj komencis dure labori kaj akiris poseda?on. Esti?adis anka? movadoj, kiuj estis kontra? sklavismo. En la jaro 1807 estis la komercado kun sklavoj per la le?o malpermesita. Sed en la kolonioj ?i da?ris ?is la jaro 1833 .

Post la perdo de 13 amerikaj kolonioj sekve de la proklamo de ilia sendependeco kaj esti?o de Usono en la jaro 1776 kaj franca revolucio en la jaro 1789 komenci?is organizeco kaj emancipado de laboristaj tavoloj en la brita socio. Esti?is la unuaj laboristaj organizoj, sed ties ekzistado estis tuj post tio kontra?le?igata.

Napoleono kaj Britio [ redakti | redakti fonton ]

En Francio en la jaro 1789 komenci?is Granda franca revolucio . ?i estis gvidita de la meza tavolo de lo?antoj-bur?aro kaj laboristoj. Ties ka?zoj estis ?efe la ekonomia kaj la politika krizoj. Ili volis forigi la absolutisman potencon de la reganto kaj sekurigi por homoj la bazajn civitanajn rajtojn. En Anglio tiuj ?i tavoloj estis tre potencaj kaj komune ili partoprenis flank-al-flanke en la parlamento. Ne ?ajnis al ili la ideo de la revolucio kaj ili timis, por ke ?i ne influu la malpli grandajn tavolojn. Sed kelkaj radikaloj vokis je ?an?oj anka? en Britio. Ili nomi?is jakobanoj kaj ili kunlaboris kun Whig -oj. Kontra? ili staris Torioj kaj William Pitt malpli a?a. Anka? batalantoj je la sendependeco de amerikanoj Paine kaj Burke subtenis la egalrajtecon de ?iuj sociaj tavoloj. La laboristoj komencis fondi proprajn politikajn organizojn, sed ili poste kelke da jaroj pereis. En la jaro 1793 Britio enpa?is en militon kontra? la francoj post tio, kiam tiuj atakis la hodia?an Belgion kaj Nederlandon. La franca imperiestro Napoleon Bonaparte planis e? invadon al Britaj insuloj . La britoj klopodis venki lin sur la maro kaj limigi la movon de francaj komercaj ?ipoj. Admiralo Horatio Nelson ekbatalis plurajn batalojn super la francoj apud Egiptio , Hispanio kaj en la jaro 1805 li donis al ili definitivan malvenkon en batalo de Trafalgar . Poste ankora? la angloj venkis super la francoj kaj iliajn aliancanojn. Napoleon estis sendita en rifu?ejon, sed li sukcesis fu?i kaj por cent tagoj li renovigis la imperion. Britio kuni?is kontra? li kun Prusio . En la jaro 1815 Napoleon estis fare de la aliancanaj soldataroj apud Waterloo definitive venkita.

En la 19-a jarcento la potenco de Britio kulminis. Post la industria revolucio ?i havis la plej evoluintajn fabrikojn kaj danke al la komerco ?i havis la plej ampleksan reton de kolonioj. El tio fontis grandega memkonscio de la lo?antoj, ?efe de la plej potenca meza tavolo - industriistoj. Ilia nombro kreskis anka? danke al suma populacia eksplodo. La nombro de lo?antoj kreskis ?is 40.000.000. Tio alportis ?an?ojn anka? en la politikon kaj fine de la jarcento jam plimulto de viroj havis balot-rajton. En la eksterlanda politiko Britio orienti?is al du aferoj: ekvilibron de fortoj inter la nacioj kaj liberan foiron , kiu estis avanta?a por ties ekonomiko. Ili sukcesis plenumi la unuan taskon, kiam la francoj donis helpon por renovigo post la revolucio je konto de la pliforti?anta A?strio . Influo de Rusio estis denove limigita fare de prusoj. Ili retenis la komercan pozicion danke al la evoluinta maristaro. Ili povis kontroli la tutan mondon, ?ar dum napoleonaj militoj ili akiris plurajn teritoriojn. La registaro klopodis tiun ?i kolonian senjorejon ankora? ampleksigi. Ili timis, ke rusoj planas ekspandon al Balkano . Tial ili subtenis turkojn kontra? rusoj. Anka? forta konkurenco kreskis por ili en aspekto de Germanio kaj Francio.

Sociaj reformoj en la 19-a jarcento [ redakti | redakti fonton ]

Kiam la militoj estis finintaj, jam ne estis tia demando pri la varo kaj vestaro, kaj multaj homoj perdis la laboron. Anka? el la armeo estis multaj soldatoj maldungitaj. Suferis anka? farmistoj, ?ar pro importata maizo suferis iliaj enspezoj. Ili konvinkis la registaron, por ke ?i fiksu la prezojn de maizo. Sed e? spite al tio la prezoj sen?ese kreskis. La alta senlaboreco kaj la prezoj peligis kelkajn laboristojn ?is rando de malsatego . En la jaro 1830 ili ekribelis postulante plialtigon de salajroj. Ili komencis sekurigi la vivtenadon per ?asado de bestoj. Sed se la arbaroj estis proprumataj de bienuloj, temis pri ?tel?asado . Tial ili estis punataj, e? kiam ili nur klopodis nutri siajn familiojn. Ili estis forveturigataj en arestitajn koloniojn en A?stralio . Post la morto de Georgo la 3-a surtroni?is lia filo Georgo la 4-a . Tiu regis nur dek jarojn kaj en 1830 surtroni?is lia frato Vilhelmo la 4-a . Sed la re?o havis tiutempe nur malgrandan potencon. Regis la kabineto de ministroj kaj la parlamento.

En la jaro 1834 estis enpraktikigita le?o , kiu devis plibonigi la situacion de malri?ularo. Sed ?i rilatis nur al homoj vivantaj en la t.n. laboristaj domoj. La vivkondi?oj estis en ili malbonaj kaj la lo?antoj devis labori de matene ?is la nokto, por ke ili vivtenu sin. Multaj prefere translo?i?is en urbojn esperante pri pli bona vivo. La ri?aj urbanoj ne konsentis kun ilia alveno timante, ke ili povus ekribeli kiel bur?aro en Francio. La meza tavolo ekzistis en Britio jam longan tempon. Tio estis malgranda grupo de urbanoj, farmistoj kaj komercistoj. En duono de la 18-a jarcento komencis ilia nombro kreski danke al la industria evoluo. En la 19-a jarcento ili fari?is ankora? pli ri?aj, ?ar ili protektis la plejn bonajn postenojn en la eklezio, en la jura sistemo, en medicino, en la diplomatiaj servoj, la bank-aferoj kaj la armeo. Multaj el ili devenis el malri?ularo kaj al tiuj ?i postenoj ili perlaboris sin per dura laboro kaj la kredo en sukceso. Ili sendis siajn infanojn al privataj lernejoj, kie ili eklernis, kie atingi sukceson en la vivo. Sed laboristoj en Anglio ne estis bone organizitaj kaj ili havis e? ne gvidantojn. Malgra? tio okazis pluraj malgrandaj ribeloj. En la jaro 1819 en Manchester homamaso protestis kontra? la vivkondi?oj postulante ?an?ojn. Ili estis atakitaj fare de soldatoj kaj la ribelo fini?is. Sed la registaro konsciis la kreskantan dan?eron. Whig -oj kiel la unuaj ekvidis, ke bezonas enpraktikigi novajn reformojn por kontentigi socian situacion. Torioj klopodis eviti al la revolucio sen reformoj. Ili volis, por ke en la parlamento estu reprezentitaj nur la mezaj kaj la altaj tavoloj. Radikaloj denove postulis, por ke estu reprezentitaj ?iuj. La whig-oj a? pli poste liberaloj volis nur ?an?ojn neevitendaj por eviti al la revolucio. En 1830 la whig-oj prenis la regadon. La ministra kabineto provis plibonigi la socian situacion per principa reformo de balotsistemo en 1832 , kiam estis limigita la potenco de la malnova aristokracio kaj male plialtigitan politikan influon de urbaj centrejoj, kaj do donitan rajton de la elektado de la meza tavolo.

Tiuj ?i reformoj estis tamen agnoskitaj nur pro timo el ribeloj. Ili disvastigis la balotrajton al pli granda nombro de lo?antoj kaj anka? en la parlamento trovis reprezenton grandaj urboj. E? kiam la situacio tre pliboni?is, sen?ese ?iuj ne havis egalmezuran reprezenton en la parlamento. Ekde la jaro 1824 la laboristoj havis permeson unui?i en uniojn. Ili anka? faris tiel kun celo akiri pli justajn salajrojn. Sed ili sen?ese ne estis unuecaj, ?iu timis pri sia propra komerco. Tial la okupigantoj facile rifuzis ilin traktante kun ili perforte. Sed en 1834 okazis signifa evento. En Dorset okupiganto kulpigis ses laboristojn fidelaj al la unio kaj suba?etis ju?iston, ke tiu agnosku ilin kulpaj. Tio ka?zis amasajn ribelojn, kiuj postulis klarigon de la registaro. La evento en Dorset fari?is simbolo de kruela traktado kun la laboristoj. La laboristoj komencis kunlabori kun la radikaloj kaj en 1838 ili eldonis ?arton , en kiu ili postulis konservadon de la bazaj homaj rajtoj samkiel la balotrajton por plenkreskuloj, eblecon fari?i membro de la parlamento e? por malri?uloj, sekretan vo?donadon en balotoj, regulajn balotojn ks. La asembleo de reprezentantoj rifuzis tiujn ?i postulojn.

En la jaroj 1837 - 1848 , respektive 1846 - 1855 la t.n. ?artista movado da?rigis en la klopodo pri la socia emancipado de laboristoj. Sed ili ne estis longan tempon unuecaj. Post nelonge ili aparti?is en radikalan kaj moderigitan bran?ojn. La situacion savis Robert Peel , tiutempe la ?efministro. Li opiniis, ke la ?an?oj devas esti iompostiomaj, sed da?raj. Li plibonigis la ekonomiajn kondi?ojn kaj nuligis la le?on pri la maizo el la jaro 1815 . La potenco iom post iom trans?ovi?is el la manoj de nobelaro al la tavolo de industriistoj kaj komercistoj. Peel enpraktikigis en la jaro 1829 anka? la unuajn policajn ta?mentojn en Londono, por ke ili konsilu al si kun la kreskanta krimeco. Tiuj balda? montri?is kiel tre efikaj kaj ili fari?is inter la popolo ?atataj. La lo?antaro logike vivis precipe en la urboj, kiuj kreskis. Plikvaliti?is servoj kaj pliboni?is higieno . La tuta E?ropo admiris Brition pro tio, ke ?i kapablis eviti al la revolucio, kiu en la jaroj 1848 - 1849 trafis plurajn e?ropajn landojn.

Viktorina epoko [ redakti | redakti fonton ]

Hinda imperiestrino [ redakti | redakti fonton ]

La periodo de stabileco por Unui?inta Re?lando signifis komencon de regado de re?ino Viktorino ( 1837 - 1901 ). Dum ?ia regado la re?lando atingis zeniton de sia politika kaj ekonomia potenco. Vilhelmo la 4-a ne havis idon, do la trono post lia morto falis al lia parenco, duko el Kent kaj liaj sekvantoj. Lia filino Viktorino surtroni?is en la jaro 1837 . De komence de sia regado ?i subi?is al influo de lordo Melbourne, la ?efministro. Ne pla?is al ?i, kiel la potenco iom post iom eskapas el la manoj de monarkio kaj nobelaro, sed ?i ne povis malebligi tion. ?i edzini?is kun germano, princo Alberto el Saksio-Koburgo . Ili donis brilan modelon por la ceteraj lo?antoj rilate al la familia vivo kaj valoroj. Sed Alberto en la jaro 1861 mortis pro tifo kaj Viktorino longan tempon tristis. ?i neniam plu edzini?is kaj por longa tempo ?i ?esis aperi anta? la publiko. La ?urnaloj kritikis ?in pro tio kaj oni atendis finon de la monarkio. Tiam la konsilantoj atentigis la re?inon, por ke ?i denove komencu interesi?i pri la vivo en la lando. ?i komencis kaj reakiris la popularecon. En la jaro 1868 aperis ?ia libro, la persona taglibro, kie la lo?antoj eksciis ion el ?ia privateco. ?i denove iris kiel modelo kaj oni respektis ?in por ?ia moralaj kaj religiaj valoroj. En tiu ?i periodo Britio devis defendi siajn komercojn anta? la e?ropaj landoj. En la jaro 1839 ?i ekatakis ?inion , por ke ?i povu eksporti tien opion el Hindio . Komencis opiaj militoj markataj kiel unuj el la plej hontindaj en la brita historio. En la jaroj 1839 - 1842 ?i gvidis militon en Afganujo por malebligi al rusoj priregi Hindion. Afganoj venkis britojn en montaroj. Same ili timis la rusan influon en E?ropo. Se la rusoj priregus Osmanidan imperion , tio rompus ekvilibron de fortoj en E?ropo. En la jaroj 1854 - 1856 Britio partoprenis en Krimea milito , en kiu ?i subtenis Turkion en batalo kontra? Rusa imperio . La britoj komune kun la francoj venkis kaj malhelpis pluan karakterizan rusan potencan kreskon.

En Hindio denove lo?antoj ekribelis kontra? brita superregado en la jaro 1857 . La britoj sange venkis ilian ribelon. En la jaro 1877 re?ino Viktorino fari?is anka? la hinda imperiestrino . Afrikon ili eluzis kiel fonton de sklavoj, pli poste kiel havenon survoje Hindion. Multaj voja?istoj, kiel ekzemple David Livingstone entreprenis ekspediciojn en praarbarojn . Ili havis malkovrigan kaj misiistan karakterojn kaj ili alportis novajn en tereno de geografio kaj naturscienco. Anka? ili disvastigis en Afriko kristanismon. Pli poste la e?ropaj landoj dividis al si Afrikon al sferoj de influo. En Sud-Afriko la britoj gvidis militojn kontra? la nederlandaj koloniistoj. Ili estas konataj kiel buraj militoj kaj ili malkovris malforta?ojn de la brita armeo, kiu venkis nur tre senpere. Britoj klopodis priregi Egiption post tio, kiam tieaj naciistoj detronigis sian reganton en la jaro 1882 . Onidire ili volis helpi la internacian komercon kaj kontroli Suezan kanalon , sed fakte temis al ili pri la konservo de vojo al Hindio. La okupacio de Egiptio da?ris ?is la jaro 1954 . Sekve de abrupta kresko de la nombro de lo?antoj multaj britoj komencis translo?i?i en la koloniojn. Ili fondis novajn vila?ojn en Kanado , A?stralio kaj sur Nov-Zelando . La devenajn lo?antojn ili forpu?is. En A?stralio estis mortigita plimulto de la devena aborigena lo?antaro . Tiuj ?i kolonioj balda? fari?is memstaraj, kun propra registaro, sed sen?ese ili agnoskis la britan re?on (a? re?inon) kiel kapon de ?tato. Britoj renkonti?is sur ?iuj kontrolataj teritorioj kun rezisto kaj klopodoj pri memstari?o. Asertoj de politikistoj, ke en la eksterlanda politiko estas bezone orienti?i al la libereco kaj demokratio, ne trovi?is validigon.

Liberalismo [ redakti | redakti fonton ]

En duono de la 19-a jarcento estis eldonita le?o, kiu egalrajtigis la ekleziojn . Jam anka? katolikoj kaj nekonformistoj povis veni en la parlamento a? en la registaron. Sed fakte ili ne havis tion tiel facila, ?ar la reganta anglikan partio - Torioj malhelpis ilin en tio. La nekonformistoj subtenis la liberalojn. En la jaro 1846 la toria premiero Robert Peel abdikis. Li perdis la popularecon, kiam li subtenis rajtojn de katolikoj por la eniro en la parlamenton kaj nuligis la le?ojn, kiuj ?irmis la rajtojn de bienuloj, sed samtempe ili estis ka?zo de malsato ?e malri?aj tavoloj, precipe en Irlando . Same li agadis kontra? sia partio, ?ar li devis respekti kreskantan forton de la meza tavolo. Amba? partioj komprenis bezonon de reformoj kaj libera komerco, ?uste por evoluo de tiu ?i tavolo. Tio signifis krei pli liberan kaj pli malfermitan socion en enlando kaj en eksterlando. La ideo nomi?is liberalismo kaj "whig-oj", kiuj estis pli klinitaj al tiuj ?i reformoj, alinomi?is al liberalistoj . En la jaroj 1846 ?is 1865 staris frunte de la registaro lordo Palmerston . Li estis liberalisto, sed anka? li ne hezitis agi kontra? ideoj de sia partio, se tio bezonis. Kvankam li subtenis la liberalisman movadon en E?ropo kaj konsentis kun memstari?o de Italio de sub la a?stra kaj la franca superregadoj, en Britio li enpraktikigis neniajn renversajn reformojn. Ver?ajne tial, ke komence de sia kariero li subtenis Toriojn. Post lia morto formi?is sistemo de du ?efaj politikaj partioj, kiuj postulis de siaj membroj veran fidelecon. Torioj, konataj kiel konservatistoj , kaj liberalistoj rivalis je la potenco. ?an?i?is anka? la politikistoj. Se danke al la nova le?o en la direktado de ?tato povis partopreni homoj el diversaj tavoloj, neniun surprizis, ke nova gvidanto de liberalistoj fari?is fabrikisto Gladstone . Benjamin Disraeli , la nova gvidanto de konservatistoj, estis de juda deveno. ?uste Disraeli en la jaro 1846 meritis pri falo de la registaro de Peel. Tiutempe li defendis interesojn de la nobelaro. La plej grandaj ?an?oj okazis en la 60-aj jaroj . Disvasti?is la nombro de lo?antoj kun balotrajto, pliboni?is la organizado de politikaj partioj. Tiuj ?i ?an?oj kondukis al pli granda intereso pri la politikaj agado en la ?tato, enkadre de demokratio oni emfazis la opiniojn de unuopuloj. En Britio la sudo estis konservatisma, sed norde, en Skotlando, Kimrio kaj Irlando superis radikaloj. La nombro de membroj de la asembleo de reprezentantoj superis 650 kaj la asembleo de lordoj perdis rajton eldoni le?ojn. Esti?adis la unuaj komercaj unioj, kiuj defendis la interesojn de laboristoj. En la jaro 1869 eksidis en Manchester ilia unua kongreso. En 1869 ?i sekurigis al ili partoprenon en la parlamento, kio plibonigis ilian kunlaboradon kun konservatistoj kaj liberalistoj. ?an?oj okazis anka? en organizado de armeo en jura sistemo. En la jaro 1867 estis entreprenita la unua pa?o al enpraktikigo de deva lerneja vizitado.

Kimrio, Skotlando kaj Irlanda respubliko [ redakti | redakti fonton ]

Kun la kreskanta evoluo de industrio kaj komerco en la centrejo de Unio la teritorioj sur ties rando komencis malforti?i.

Sed tiuj ?i ?an?oj tiel multe ne influis Kimrion . Kreskis la nombro de lo?antoj kaj iliaj vivkondi?oj pliboni?is. Sude trovi?is karbominejoj , kiuj fari?is movforto de la industrio. Multaj lo?antoj translo?i?is suden al la laboro. Esti?as nova socia tavolo de laboristoj (simile kiel en Anglio ). Ili anoncis sin al la nekonformisma eklezio kaj protektis la opiniojn de la radikalaj politikistoj. Ili kreis propran kulturon kaj Kimrio estis dividita en pli industrian sudon kaj pli konservatisman, ne?an?i?intan nordon. La parlamentaj reformoj disvastigis la balotrajton anka? inter la kimrianojn. La laboristoj tuj anstata?igis en la parlamento proprumantojn de grundo kaj Toriojn, kiuj reprezentis ilin ?is nun.

Skotlando estis anka? dividita en industriajn regionojn en la ?irka?a?o de Glasgow kaj Edinburgh , kie trovi?is multe da karbominejoj kaj fabrikoj por produktado de fero kaj ?talo. Anka? ?i tie estis fabrikoj por produktado de ?ipoj . La vivo en la alta?oj kaj ebenejoj situantaj sur limoj kun Anglio estis alia. La sistemo de klanoj estis konservata plu. ?is nun bredataj ?afoj estis anstata?igitaj de cervoj . Populara estis ilia sporta ?asado. La grundo de la devenaj lo?antoj estis vendita al novaj posedantoj el aliaj regionoj. Tio signifis grandan kolapson por ilia socio kaj anka? ekonomikon kaj ili malfacile rekonscii?is pro tio. Ili ver?ajne devus forlasi siajn teritoriojn pro translo?i?ado al la laboro en la industriajn centrejojn.

En Irlando la situacio estis la plej malbona pro la rivaleco inter la katolikoj kaj la protestantoj. Danke al la protestantoj Anglio havis en Irlando sen?ese grandan influon, se tiuj ser?is ?e ?i ?irmon anta? la katolikoj. Batalo pri liberi?o de Irlando de sub la angla superregado ?an?i?is en batalon inter la katolikoj kaj la protestantoj. Ekde la jaro 1829 povis e? la katolikoj enpa?i en la parlamenton, kio kura?igis la nacian senton en la lando. Sed la lando suferis pro atakoj de malsato pro malforta rikolto de terpomoj en la jaroj 1845 - 1847 . Multaj lo?antoj mortis pro la malsato. Provizoj de tritiko estis ja sufi?aj, sed en la manoj havis ilin la protestantoj kaj tiuj eksportis ilin en Anglion. Nur tre malmulte da ili restis por la enlandanoj kaj anka? la registaro en Londono konsciis tiun ?i problemon. ?i donis al irlandanoj certajn provizojn de nutra?oj , sed tiuj ne emis tre akcepti ilin, ?ar tio ankora? pli multe fortigis la britan influon sur la insulo. Oni ne havis alian eblecon ol forlasi la landon. En inter?an?o de la 19-a kaj 20-a jarcentoj multe da irlandanoj translo?i?is en Usonon , sed ili eklo?is anka? en ceteraj partoj de Britio, kie ili partoprenis en konstruado de fervojoj. La irlandaj eklo?intoj en Usono ne forgesis pri sia batalo kontra? Anglio. Post tio, kiam ili akiris poseda?on kaj potencon, ili subtenis movadojn pri la memstari?o de Irlando.

Post la disvastigo de la balotrajto 86 membroj de partio frunte kun Charles Parnell venis en la parlamenton. Ili postulis memstaran registaron por Irlando . La liberalistoj subtenis ilin, sed Torioj ne kaj la memstara registaro estis rifuzita. La bataloj pri la memstari?o en Irlando da?rigis. La memstara registaro estis fine aprobita al ili anta? la unua mondmilito . Sed la brita registaro timis, ke la protestantoj en provinco Ulstero komencos intercivitanan militon post la memstari?o, kun kio ili ne konsentis, ?ar ili vidis ?e la angloj la subtenon. Tial post eksplodo de la milito la memstara registaro estis denove nuligita kaj la irlandanoj estis vokitaj en la britan armeon. Ili iris batali, ?ar ili vidis en tio vojon pri la memstari?o. Sed parto de lo?antoj rifuzis morti pro la angloj, kiuj jam tiel longan tempon priregis ilin. En Pasko de la jaro 1916 eksplodis en Dublino ribelo. Sed la respublikanoj ne akiris al sia flanko pluajn favorulojn, kiel ili supozis kaj la ribelo estis rapide subpremita kaj la gvidantoj ekzekutitaj. Tio ka?zis koleregon anka? ?e la irlandaj almigrintoj en Usono. En la jaro 1918 okazis baloto. La respublikanoj venkis ?ie krom Ulster. Ili fondis propran parlamenton en Dublino kaj proklamis Respublikon de Irlando . La armeo komencis batalon kontra? la angloj. La bataloj da?ris ?is la jaro 1921 . Tial la registaro decidi?is doni al Suda Irlando la memstarecon, sed la nordo e? kun Ulster restis sub la brita registaro. Interkonsento el la jaro 1921 kondukis al intercivitana milito inter la irlandanoj mem. La irlanda libera ?tato devis e? poste agnoski la britan reganton, ebligi al la angloj uzi havenojn kaj egali?i kun la perdo de la nordaj teritorioj. La respublikanoj, kiuj estis por la memstareco de la tuta insulo, malvenkis. Sed fare de ili estis kreita Fianna Fail , la nova partio, kiu en la jaro 1932 venkis baloton. Nova premiero de Valera proklamis en la jaro 1937 Sudan Irlandon kiel respublikon. La bataloj inter amba? partioj da?rigas.

Situacio anta? la unua mondmilito [ redakti | redakti fonton ]

En la inter?an?o de la 19-a kaj la 20-a jarcentoj la vivkondi?oj denove plikvaliti?is. La videblaj ?an?oj kiel gasa hejtado kaj lumigo en hejmoj , la aspekton de urboj alikreita en la t.n. viktorinan stilon, la evoluo de trafiko (?efe de fervojo ) alportis grandan komforton. Kreskis salajroj kaj ?iuj civitanoj povis permesi al si fre?an panon , viandon kaj lakton . La sociaj ?an?oj rilatis al lernej-aferoj , en la jaroj 1870 kaj 1891 estis eldonitaj du le?oj pri la klereco, kiuj ordonis devigan lernejan vizitadon por la infanoj ?is la 13 jaroj. Ili lernis legi , skribi kaj kalkuli . Oni komencis konstrui universitatojn en la novaj industriaj centrejoj. Ili celis precipe al sciencaj kaj teknikaj direktoj eluzeblaj en la industrio. Malforti?is la potenco de vila?aj senjoroj, proprumantoj de grundo. Ili jam ne povis libervole preni la grundon kaj devigi la agrikulturistojn, por ke ili laboru. En la jaro 1888 estis nuligita sistemo de lokaj ju?istoj, al kiuj restis kompetencoj nur por solvi malgrandajn konfliktojn. Anstata?igis ilin distriktaj komitatoj kunmetitaj el la elektitaj membroj. En 1908 estis enpraktikigita sistemo de emerito kaj ekde 1911 la civitanoj devas pagi por si asekuron . Malforti?is influo de la eklezio, vila?aj pastroj perdis sian influon je la lo?antaro. La urbaj homoj ne ?atis vizitadi pre?ejojn. Aperis novaj manieroj de pasigado de libera tempo. En la urboj estis malfermitaj muzeoj , parkoj , bani?ejoj kaj bibliotekoj . Oni renkonti?is en kafejoj kaj gastejoj. La fervojo ne servis nur kiel transporto al laboro, la voja?ado fari?is rimedo de ripozo. La laboristoj voja?is precipe al ?emaraj lokoj, la meza tavolo libertempis en vila?oj. Nova invento de biciklo signifis krom transporto anka? novan fonton de amuzo, ?efe por junaj virinoj.

En tiu ?i periodo disvasti?is nova fenomeno - sporto . ?i akiris grandegan popularecon inter la homoj. Diference de gimnastikaj ekzercadoj por firmigi la sanon kaj plifortigi de la korpo en la germana kaj la sveda gimnastikaj sistemoj, en Anglio estis emfazata teama kompreno de ludo, ludemo kaj deca ludado. Tial estis popularaj prefere sportaj ludoj. Kriketo , ?is nun ludata nur de pli altaj tavoloj disvasti?is inter ?iuj. Estis difinitaj reguloj kaj ekde la jaro 1873 ?iujare okazis regionaj ?ampionadoj. Same futbalo akiris firmajn regulojn kaj organizadon. En la jaro 1863 estis en Londono fondita la unua futbala asocio . Preska? ?iu urbo kaj vila?o havis sian propran klubon kaj la mat?ojn iradis rigardi homamasoj. La kluba aparteneco ofte signifis tre, en Glasgow estis du kluboj: Celtic fondita fare de la irlandaj katolikaj almigrintoj kaj la protestanta Rangers . Ilia rivaleco da?ras ?is hodia?. Rugbea asocio estis fondita en la jaro 1871 . Sporto estis uzata anka? en la lernejoj en procedo de formigado de la personeco. Ekde la jaro 1829 okazas konkursoj de okremistaj boatoj inter Oksfordo kaj Kembri?o .

Disvasti?is la ideo de persona libereco, bazo de kapitalismo . Kapitalistoj ne volis, por ke la registaro intervenu en la komercon, industrion de la privataj entreprenistoj. La meza tavolo akceptis tiujn ?i opiniojn. Sed pli poste la registaro devis interveni, por ke ?i ?irmu malri?ajn laboristojn, ofte ekspluataj fare de fabrikistoj. ?i eldonis plurajn le?ojn difinataj maksimuman nombron de laborhoroj ks. Same ?i malpermesis sklavecon. Pli poste la fabrikistoj mem konstatis, ke se ili plibonigos la vivkondi?ojn de siaj okupitoj, pliboni?os anka? la produktado. Tiuj ?i problemoj respeguli?is anka? en literaturo . Charles Dickens en siaj verkoj kritikis konduton de ri?uloj rilate al malri?uloj. En la pentrado estis bildigataj aktualaj industriaj temoj, sed ekzistis anka? nova movado de artistoj, kiuj revenis al mezepokaj temoj. En la jaro 1857 Charles Darwin prezentis sian teorion pri evolucio . ?i okupi?is per la deveno kaj evoluo de animalaj specioj. La science orientita populacio akceptis ?in, sed ?i renkonti?is kun mal?uo ?e la kristana populacio, kiuj restis fidelaj al doktrino el Biblio . El la teorio pri la evolucio minacis dan?ero, ?ar komencis aperi opinioj pri superulaj kaj subulaj specioj, kaj oni disvasti?is tion en la kolonian politikon (superulaj kaj subulaj rasoj).

En la jaro 1911 aperis politika krizo . La reformoj enpraktikigataj fare de la liberalistoj en Irlando, ne pla?is al la konservatisma partio, reprezentita ?efe en la asembleo de lordoj. La krizo kulminis, kiam la liberalistoj klopodis plialtigi impostojn por la proprumantoj de grundo. La lordoj ne konsentis kun tio. Re?o Georgo la 5-a finis la krizon per averto, ke li nomumos la novajn nobelojn el vico de la liberalistoj, por ke ili havu superecon. La lordoj rezignis pri siaj klopodoj.

Sed sen?ese da?ris konfliktoj rilate al la registaro. La konservatistoj ?is nun preferantaj la sistemon de du parlamentaj asembleoj estis por ?an?oj en la asembleo de lordoj. La liberalistoj volis unu asembleon kaj limigon de kompetencoj de lordoj tiom, por ke ili ne povu nuligi la le?ojn eldonitaj fare de la reprezentantoj. En la jaro 1911 estis eldonita parlamenta le?o . ?i alportis kompromison, e? kiam la liberalistoj akiris pli. La asembleo de lordoj perdis eblecon nuligi la le?ojn de parlamento. Ili povis nur plilongigi la tempon, kiam la le?o ekvalidi?os por du jaroj. En la sama jaro estis aprobitaj salajroj por la deputitoj de la asembleo de reprezentantoj.

Fine de la 19-a jarcento Britio jam ne tenis tiel fortan pozicion en la mondo kiel anta?e. Tio, ke ties potenco malforti?as, estis videbla anka? en militoj en la kolonioj kaj ?i venkis nur kun grandaj malfacila?oj. La unui?inta Germanio havis pli fortan ekonomikon kaj la britojn anta?kuris anka? Usono, iam ?ia kolonio. La germanoj kaj la usonanoj komencis konstrui fortan ?iparon. Kiam Britio estis grandpotenco numero 1, en la mondo regis paco, ?ar ?ia floto kontrolis teritoriojn tra la tuta mondo. Sed nun ?i konsciis sian necertecon kaj perdon de la populareco pro la militoj en kolonioj, kiuj ?etis al ?i negativan lumon. Tial en la jaroj 1902 ?is 1907 ?i subskribis pacajn interkonsentojn kun Francio , Rusio kaj Japanio . ?i ne sukcesis interkonsenti kun Osmanida imperio kaj la plej granda konkureculo - Germanio . La britoj timis ?efe ties fortan ?iparon. Tial ili mem komencis armigi, por ke ili almena? konservu ian ?ancon por fermado de komercoj.

La 20-a jarcento [ redakti | redakti fonton ]

La unua mondmilito [ redakti | redakti fonton ]

Komence de la 20-a jarcento la plej fortaj e?ropaj landoj estis apartigitaj en du grupojn. Centrajn Potencojn kreis Germanio , A?strio-Hungario kaj Otomana imperio . Kontra? ili staris ?tatoj, kiuj komune fermis Interkonsenton - Francio , Unui?inta Re?lando kaj Rusio . Tiuj ?i du flankoj luktis unu inter la alia pri sferoj de influo, vejnojn de krudmaterialo kaj kolonioj. Plej agreseme prezenti?is Germanio, kiu havis konfliktojn kun la francoj rilate al la kolonioj kaj A?strio-Hungario, kiu volis akiri sub kontrolon Balkanon .

En la jaro 1914 estis en Sarajevo krimita atenco kontra? sekvanto de la a?stra trono, kontra? Franz Ferdinand , kaj tio estis preteksto de la a?stra atako kontra? Serbio . Por helpi Serbion venis rusoj kaj iom post iom estis entiritaj en la militon ?iuj potencoj. Britio enpa?is kun celo konservi ekvilibron de fortoj kaj helpi pli malfortajn. Ili volis ?irmi Belgion anta? la germana influo kaj malebligi ekspanziemon de Otomana imperio al Balkano. Memkompreneble, ili faris tion ?efe tial, por ke ili konservu ian-tian pozicion kaj ne permesis al la agresoroj disvastigi la potencon. Komence de la milito superis Germanio. La britoj batalis en la okcidenta batalfronto , kie la plej sangaj bataloj okazis apud rivero Somme kaj urbo Verdun . La germanoj ne sukcesis kun plano de fulmorapida milito, tial do la bataloj tre plilongi?is. Diference de la anta?aj konfliktoj, tiu ?i batalo estis tran?ea kaj estis uzitaj anka? novaj armiloj kreitaj helpe de tekniko kaj industrio, precipe tankoj kaj novaj kanonoj . Anka? estis uzita venengaso . La britaj civitanoj pli frue enpa?is la militon surbaze de propravoleco, sed balda? la registaro ordonis tion al ili kiel devon. Sed multaj rifuzis kaj la registaro do akceptis proponon, kiu ebligis ne enpa?i en la armeon al tiuj, kiuj ne agnoskis militojn. Sed la britoj kiel ceteraj ?tatoj suferis pro grandegaj perdoj. Ili batalis nome anka? en Meza Oriento , kontra? turkoj apud Dardaneloj en batalo de Gallipoli . En 1917 la britoj sukcesis subpremi ilin. La registaro sukcesis konvinki homojn, ke malgra? la grandegaj perdoj sen?ese valoros batali. Homoj mem kredis, ke se ili venkos, ili havos pli bonajn vivkondi?ojn. La milito disvasti?is anka? sur maro, kie germanaj submar?ipoj subakvigis la anglajn komercajn ?ipojn. En la jaro 1917 la rusoj subskribis kun la germanoj armisticon kaj detiri?is el la milito pro la revolucio ?e ili hejme. Sed en la sama jaro enpa?is la militon ?is nun ne?trala Usono post tio, kiam germana submar?ipo subakvigis ?ian ?ipon. En novembro de 1918 germanoj kapitulaciis.

En la jaro 1919 okazis konferenco en Versailles , kie estis interkonsentitaj pacaj kondi?oj. La britaj civitanoj vidigis kontra? la malvenkintoj senkompatan postenon volante puni ilin pro la krimitaj dama?oj. Germanio estis deviga pagi militajn reparaciojn, kaj ?i estis demilitigita. Sed tio kondukis al ankora? pli granda agresemo. Sed la e?ropaj ?tatuloj tiam ne konsciis tion, ?ar ili estis influitaj de publika opinio kaj ili volis almena? parte plenumi postulojn de la popolo. En Britio superis tristo super la perdoj kaj multaj poetoj komencis verki verkojn kun kontra?milita temo. Oni kredis en pli bonan estontecon, se la registaro promesis la plibonigon de kondi?oj, ?efe por la revenintaj soldatoj.

Rajtoj de virinoj [ redakti | redakti fonton ]

La posteno de virinoj en la socio estis fine de la 19-a jarcento sen?ese tre malforta. En la jaro 1867 la radikaloj klopodis akiri por ili balotrajton , sed ili ne sukcesis. La industria revolucio nome plifortigis la pozicion de la viroj kiel proprumantoj de fabrikoj. La viroj sen?ese kondutis al la virinoj kiel en la tempoj de kavalireco . Ili konsideris ilin kiel poseda?on kaj la le?o neniel kontra?is kontra? tio. La virinoj ne povis propravole divorci kaj ?is la jaro 1882 ili edzini?inte devis rezigni pri sia poseda?o utile al la edzo. En la jaro 1891 estis eldonita le?o, kiu malpermesis korpajn punojn, ?is tiam la virinoj estis ofte batataj. En la jaro 1870 la situacio pliboni?is almena? por la virinoj el la meza tavolo. Ili ricevis balotrajton kaj ili povis partopreni en funkcioj en lokaj reprezentoj. Kelkaj komencis studi en universitatoj, sed ili ne povis akiri diplomon. La virinoj el vicoj de laboristoj postulis plibonigon de kompetencoj, ?efe kio rilatis al laborkondi?oj. Konsentis kun ili anka? Kongreso de Laboristaj Unioj, kiu ekbalotis, ke se la virinoj faras la sama laboron kiel la viroj, ili devus havi la saman salajron. La viroj sen?ese rifuzis agnoski tiujn ?i postulojn. En la jaro 1897 esti?is movado de sufragetoj , kiuj postulis la balotrajton por la virinoj. Ili fari?is konataj pro siaj karakterizaj metodoj, per kiuj ili klopodis atingi la plenumon de siaj postuloj. En la jaro 1913 Emily Davison ?etis sin sub la gvidantan ?evalon en ?evalvetkuro , por ke ?i katenu atentemon de la publiko. Multaj sufragetoj estis pro siaj opinioj arestitaj. La situacio ?an?i?is post la eksplodo de la milito en la jaro 1914 . La viroj foriris batali kaj la virinoj ekprenis iliajn lokojn en la fabrikoj. Ili propre pruvis per tio, ke ili egalos al la viroj kaj en la jaro 1918 estis donita balotrajto por la virinoj pli a?aj ol 30 jaroj. Nur je dek jaroj pli poste la limo ?ovi?is al 21 jaroj kiel ?e la viroj. ?an?i?is anka? ilia posteno en la socio, ili povis divorci, porti pli le?erajn vestojn, pli mallongajn friza?ojn kaj kosmetikon . Sed sen?ese ili ne havis tute la saman postenon kiel la viroj. Anka? la viroj malproksimi?is de la viktorinaj valoroj. Ili komencis publike diskuti pri seksumado kaj similaj temoj, kiuj estis ?is nun tabuo .

Laborista partio kaj krizo [ redakti | redakti fonton ]

Dum la milito okazis signifa ?an?o en la politika agado, nome kresko de Laborista partio . ?i datigis siajn komencojn jam ?is la jaro 1874 kiel movado de Laboristaj unioj , sed oficiale ?i estis fondita en 1900 . La nombro de membroj en la jaro 1918 atingis 8 milionojn. Tiutempe estis agnoskita la balotrajto por ?iuj viroj kaj virinoj super 30 jaroj. Tial kreskis la nombro de balotontoj ?efe en la vicoj de laboristoj. Laboristoj, kies fruntaj reprezentantoj devenis el la meza tavolo, estis influitaj per verko de Karl Marx kaj per liaj ideoj pri socialismo . Sed la plimulto de laboristoj rifuzis la plenan socialismon, e? kiam ili volis plibonigon de sia financa situacio kaj alproksimi?i al la meza tavolo.

La laboristoj sciis, ke ili povas forigi nek la nunan registaran sistemon nek la parlamenton. Ili havis e? subtenantojn en vicoj de radikaloj en ?i. Inter iliaj prioritatoj apartenis la publika proprumado de la ?efaj bran?oj de industrio, ebligi intervenon de la registaro en la ?tatan ekonomikon, plifortigon de rajtoj de laboristoj kaj plibonigo de la sociala zorgo pri la civitanoj. En tiu ?i periodo el la politika scenejo preska? tute detiri?is la liberala partio, kies kapitalismaj ideoj ne estis jam aktualaj. En la jaro 1924 la laboristoj venkis la baloton kaj estis formita la unua laborista registaro. Sed e? tiu ne kapablis plenumi la promesojn donitaj al "militaj herooj" kaj en la lando da?ris trompi?o. La sekvoj de la milito estis senteblaj precipe en la ekonomiko. Rapide plialti?is la impostoj kaj la registaro komencis pli interveni en la publikan vivon. Okazis malkonkordoj inter ?i kaj la laboristoj. Aperis strikoj , kiuj devis esti dispelitaj helpe de la armeo. La plej granda striko eksplodis en la jaro 1926 . Ekribelis unue ministoj nekonsentantaj kun la salajraj kondi?oj. Iliajn interesojn komencis defendi Kongreso de Komercaj unioj. La striko fini?is post na? tagoj pro necerteco en la vicoj de la ribelanta flanko. Sed la striko e? tiel influis la publikan opinion por sekvantaj kelkaj jaroj.

Brition anka? trafis ekonomia krizo en la 30-a jaroj , ?ar la klopodoj renovigi pro la milito neniigitajn ekonomikon rapide kaj sen zorgema planado ne sukcesis. Plej multe ?i trafis la industriajn regionojn, kie oni devis vivi en mizero kaj multaj infanoj mortis. Nek la liberalistoj nek la konservatistoj sciis trovi elirpunkton. Sed Britio sukcesis eviti al revolucioj kaj al ?an?o de re?imo , kiel tio okazis en aliaj landoj. En Rusio estis post oktobra revolucio en 1917 enpraktikigita komunismo . En Italio komencis disvasti?i fa?ismo frunte kun Benito Mussolini kaj ?i enpenetris anka? en Germanion, kie venis al la potenco Adolf Hitler . La brita ekonomiko rekonscii?is danke al evoluo de motorisma industrio meze de la teritorio. Oni komencis konstrui novajn ?oseojn kaj anta?urbojn, kie koncentri?is plimulto de lo?antoj. Oni anka? komencis rapide armigi, ?ar la mondo sentis minacon, ke Germanio volos revan?i pro la malvenko en la unua mondmilito. Ekde la jaro 1937 la brita industrio subtenata de Usono komencis celi al produktado de armiloj , aviadiloj kaj milita ekipa?o.

La dua mondmilito [ redakti | redakti fonton ]

En la jaro 1920 estis fare de la venkitaj ?tatoj el la unua mondmilito fondita organizo, kies tasko estis plibonigi la kunlaboradon kun komprenon inter la unuopaj nacioj. Post 1933, Nazia Germanio spite al la malpermeso sen?ese armigis, kion oni alskribis al sopiro pri ven?o. ?i fermis aliancon kun Italio, kiu en la jaro 1935 okupis Egiption, membron de la organizo. Britio nek Francio ne malhelpis ?i en tio, ?ar ili kredis, ke post certaj cedoj Fa?isma Italio formembri?os de Nazia Germanio kaj alli?os al ili. La brita premiero Neville Chamberlain anka? ne kontra?diris, kiam Germanio dum konferenco en Munkeno okupis parton de ?e?oslovakio . La premiero opiniis, ke Germanio kontenti?os kun la ?isnuna stato kaj ne klopodos akiri pluajn teritoriojn. Anka? kelkaj pluaj e?ropaj ?tatuloj pretekstis tiun ?i politikon de cedoj . Regis inter ili ?enerale la opinio, ke tiel ili konservos la pacon, sed fakte ili ka?zis pluan militon.

En septembro de 1939 Germanio ekatakis Pollandon kaj Britio denove enpa?is en militon. Komune kun la francoj la ta?mentoj de brita ekspedicia korpuso malfermis la okcidentan batalfronton, sed ili gvidis la batal-operacojn en tiel limigita mezuro, ke la mondo nomigis tiun ?i periodon stranga milito a? anka? ka?ra milito . Fine de vintro de 1939 la britoj provis fortran?i Germanion de liveroj de fererco el Svedio tra Norvegio , per kio ili ekprovokis germanan invadon en tiun ?i landon, kiun ili fine ne kapablis efike subteni.

Printempe de 1940 ta?mentoj de Wehrmacht neatendite transpa?is la francan-germanan limon kaj sukcese ili fortran?is per sturmo tra Ardenoj , venkante la plej fortan parton de la franca kaj la brita armeoj sur la belga-franca limregiono. Tiu ?i katastrofa malvenko plene paralizis la francan defendon kaj ekmarkis falon de la plej granda brita aliancano la 22-an de junio . La brita ekspedicia korpuso estis haste evakuita el Francio en Anglion tra haveno Dunkerque , dum la t.n. operaco Dinamo .

Nova brita premiero Winston Churchill , kiu enofici?is ?uste en la kritika majo de 1940 , ne kapitulaciis kaj li estis decidi?inta batali kaj defendi la insulojn. Li konvinkigis anka? la civitanojn de la tuta lando kaj komenci?is la konata aviadila batalo je Britio , kiu da?ris de julio de 1940 ?is somero de 1941 . La germanoj sekve de forto de la angla maristaro neniam realigis operacon Seelowe kaj la lando estis ?parita de pereo kunigita kun surteraj bataloj (krom perdo de Manikinsuloj , kiujn la germanoj okupis la 1-an de julio ).

La britoj, malgra? tio, ke ili estis bombatakitaj, sukcese defendis sin danke al sia aviadilaro RAF . Por Unui?inta Re?lando estis signifa anka? batalagado en Atlantiko (la t.n. Batalo je Atlantiko ), kie la germana armeaj submar?ipoj kaj anka? surmaraj navigaciiloj provis ataki la komercajn ?ipojn direktantaj en la landon. Britio estis tiutempe unusola lando de E?ropo, kiu gvidis aktivan batalon kontra? la germana naziismo .

Sed la milito intertempe disvasti?is en la tutan mondon. Atakitaj estis anka? britaj kolonioj kiel Barato kaj japanoj klopodis akiri anka? Malajzion , Birmon kaj Singapuron . La japanoj fine akiris Singapuron kaj per tio montri?is iompostioma falo de Britio kiel kolonia grandpotenco. Bataloj en la jaro 1940 komenci?is anka? en Norda Afriko kaj je unu jaro pli poste anka? sur Balkano .

Somere de 1941 germanoj ekatakis Sovetunion ; Stalin anta?e ne reagis je la britaj avertoj, ke la germanoj koncentras grandegajn soldatajn korpusojn apud la limoj, kaj amba? landoj (kiujn anta?e apartigis neunuigeblaj politikaj sistemoj samkiel anka? diferencaj ?tataj interesoj) subskribis interkonsenton pri la reciproka soldata kunlaborado.

En decembro de 1941 la japanoj per atako kontra? Pearl Harbor entiris en la militon anka? la lastan grandpotencon, kiu ?is tiam staris flanke - Usonon .

Sed ?is la jaro 1943 la surteraj bataloj en E?ropo okazis nur sur la teritorio de Sovetunio . Unui?inta Re?lando kaj Usono ja donis al sia orienta aliancano netaksigeblan helpon (la t.n. lend-lease ), sed en la surterajn batalojn ili intervenis de komence nur limigite per el?ipi?o en Italio.

Nur la 6-an de junio 1944 , en la periodo, kiam estis evidente, ke la germanaj ta?mentoj retiri?as el la orienta batalfronto, ili malfermis plenvaloran batalfronton, kiu for?erpis pli grandan kvanton de la germanaj fortoj. Post el?ipi?o en Normandio en fare de germanoj okupata Francio komenci?is iompostioma liberigado de la okcidenta E?ropo. Unui?inta Re?lando anka? partoprenis en bombatakoj kontra? Germanio.

En majo de 1945 la germanoj, post tio, kiam detrui?is ?iuj iliaj batalfrontoj, definitive kapitulaciis. Japanio subskribis kapitulacion nur en septembro, post faligo de atombomboj sur Hiro?imo kaj Nagasaki .

La postmilita periodo [ redakti | redakti fonton ]

Post fino de la milito la venkitaj ?tatoj fondis Unui?intajn Naciojn . ?i devis doni helpon kaj subtenon al pli malfortaj landoj, kiuj ne kapablis mem rekonscii?i el la militaj perdoj.

Sed en la meza E?ropo okazis disputoj, ?ar la rusoj volis subigi ?tatojn, kiujn ili helpis liberigi, sub sian influon. La situacio kulminis per blokado de Berlino en la jaro 1948 kaj la mondo estis apartigita en du blokojn. NATO , kie estis unui?intaj ?tatoj de la okcidenta bloko, kaj Varsovia pakto , kie estis la teritorioj sub influo de Sovetunio . Komenci?is periodo de la t.n. malvarma milito , kiu da?ris ?is la disfalo de Sovetunio en la jaro 1991 kaj akompanis ?in sen?esa konkursado inter la blokoj. Akompana signo de tiu ?i periodo estis anka? militaj konfliktoj ( Vjetnama milito , Kuba krizo , Korea milito ) kaj traktadoj pri limigo de atom-armiloj, kiuj post la dua mondmilito disvasti?is.

Britio klopodis akiri stabilan pozicion en la mondo. Ili konsciis la forton de Sovetunio kaj ili ne konsentis plene kun la posteno de Usono. Ili volis plibonigi rilatojn kun la ceteraj ?tatoj. Britio reprezentis sian forton per produktado de nukleaj armiloj kaj elektrejoj, per kio ?i alproksimi?is al la usonanoj. ?an?i?is la brita vido al la ?irka?a mondo. ?is nun ili distancis sin de la eventoj en E?ropo, se ne estis endan?erigitaj ilian komercoj. Nun, e? kiam mallongan tempon post la milito ili volis da?rigi en tiu ?i politiko, ili konsciis, ke por la konservado de paco kaj prospero estas bezonata kunlaborado. Tial ili decidi?is enpa?i en Komunumon de E?ropo , sed tio estis ebligita al ?i nur en la jaro 1973 .

Post la dua mondmilito Britio perdis preska? ?iujn koloniojn, kie dum la milito esti?is movadoj por la liberi?o. ?i estis parte subtenata de Japanio, kiu volis malfortigi influon de la e?ropaj landoj. La angloj egali?is kun la perdo de kolonioj plej bone, ili e? proponis al ili ekonomian helpon enkadre de Commonwealth . Barato akiris memstarecon en la jaro 1947 , Indonezio kaj Birmo en 1948 . Plimulto de afrikaj ?tatoj akiris la sendependecon en la jaro 1960 (jaro de Afriko).

La Konservatista kaj Labourista partioj klopodis enkonduki reformojn por plibonigo de la vivo en la lando. Amba? komencis orienti?i al "benka" politiko. En 1944 estis le?igita senpaga mezlerneja klereco. En 1946 esti?is sanitara sistemo, kiu donis senpagan zorgon. En 1948 estis enkondukita financa subteno por maljunuloj, senlaboruloj kaj malsanuloj. Anta?en venis konservado de homaj rajtoj, sed ne de tiuj agnoskitaj jam en la anta?aj jarcentoj, sed la rajtoj rilataj precipe al sociala sekurigo. La labourista registaro transprenis kontrolon super bank-aferoj, energetikaj krudmaterialoj kaj trafiko. Sed nur 20% da industrio estis naciigitaj, la resto restis en la manoj de privatuloj.

?an?i?is anka? la vivo de homoj. Danke al la sociala demokratio, preferata de amba? partioj, la plimulto de lo?antoj estis finance sekurigita kaj restis al ili sufi?e da tempo por amuzi. Oni vizitis kinejojn kaj futbalmat?ojn. Oni voja?is por libertempi per propra a?tomobilo. Venis novaj trendoj en tereno de vestado kaj la amuzojn gvidis la junularo. Ilian kulturon prezentis ?efe muzika grupo Beatles , devenanta el liverpoola laborista tavolo. Post nelonge la kvaropo fari?is populara tra la tuta mondo. Kreskis anka? la populareco de monarkio. La reganto, perdinte plimulton de kompetencoj, fari?is ia simbolo de la lando. Georgo la 5-a vizitis futbalmat?ojn kaj pere de radioaparato li parolis al la homoj. En la jaro 1936 lia filo Eduardo rezignis pri la trono, ?ar li edzi?is kun divorcita virino. Divorcoj sen?ese ne estis tre agnoskataj kaj la evento alportis indignon kaj malsinkon de fido en la vicoj de lo?antaro.

Male, Georgo la 6-a , la frato de Eduardo, akiris dum la dua mondmilito korojn de homoj pro siaj vizitoj en la teritoriojn trafitaj per bombardado. Ekde la jaro 1952 , kiam surtroni?is Elizabeto , la populareco de monarkio ekkreskis, e? kiam estis registritaj certaj deflanki?oj.

Situacio post la jaro 1950 [ redakti | redakti fonton ]

En la 50-aj kaj la 60-aj jaroj de 20-a jarcento Britio estis politika kaj ekonomia gvidanto en E?ropo. Sed iom post iom aperis problemoj en konekso kun kresko de prezoj kaj ascendo de senlaboreco. Ties e?ropaj najbaroj anta?kuris ?in en MEP . La senlaboreco kreskis anka? en la sekvantaj jaroj, precipe en la industriaj centrejoj en nordo kaj en Kimrio. Pro tio esti?is neekvilibro inter la nordo kaj la sudo. La situacion ankora? malbonigis fermo de minejoj. La ministoj ekstrikis, sed polico silentigis ilin, kiel malkovris malfortecon de la komercaj unioj, kiuj jam ne kapablis defendi interesojn kontra? la registaro.

En la landon fluis multe da almigrintoj , ?efe el Barato kaj Pakistano , ser?antaj laboron. Ili prilo?is periferiojn de urboj. Sed la devenaj lo?antoj ofte ne akceptis ilin kun ?ojo kaj plej ?oje ili revenus ilin reen. Ili do timis ilian konkurencon en laborfoiro. La registaro eldonis le?ojn kontra? maljusta traktado kun la enmigrintoj, sed limigis nombron de allo?i?intoj. La virinoj sen?ese batalis por la plena emancipado. Ili protestis kontra? perforto rilate al ili kaj seksa misuzado. Anka? ili volis akiri laboreblecojn kiel la viroj. En la jaro 1975 iliaj postulaoj estis le?igitaj, sed ankora? certan tempon da?ris, anta? ol ili estis enpraktikigitaj.

La britaj politikistoj publike agnoskis tiun ?i malbona situacion kaj ili decidi?is solvi ?in. Multe da homoj kulpigis la regantan konservatisman partion pro la problemoj kun la senlaboreco. Tiu en tiu ?i periodo komencis orienti?i pli dekstrule, per kio ?i peropinie disiris sin kun la laboristoj. Frunte de la registaro estis Margaret Thatcher , la unua virino sur posteno de premiero. En siaj opinioj ?i ne estis pure konservatisma, ?i postulis liberan enlandan kaj eksterlandan komercon, privatan entreprenadon sen registaraj intervenoj. Parto de la konservatisma partio, la t.n. "wets" ne konsentis, ili do pretekstis la opinion, ke la civitano devus porti pli da respondeco rilate al la ?tato. Thatcher ignoris ilin kaj plu ?i gvidis homojn al dura laboro kaj patriotismo . ?i perdis inter la lo?antoj parton de la populareco, sed post la sukcesa falklanda milito ?i estis reelektita en la jaro 1983 . Sed la senlaboreco kreskis kaj la industrio estis falanta plu. Profundi?is problemoj inter la malri?a nordo kaj la prosperanta sudo. Ne estas mirinde, ke en la nordo havis gvidantan pozicion Laborista partio. Sed la konservatistoj e? tiel tenis sin ?e la potenco, ?ar ili ?ajnis esti pli kura?i?intaj kaj persistemaj en klopodoj plibonigi la situacion en la lando. Almena? tiel tio montri?is en la baloto en la jaro 1987 , kiam ili en la parlamento akiris 102 brakse?ojn.

La 23-an de junio 2016 Britio per referendumo elektis forlasi la E?ropan Union (52% por kaj 48% kontra?).

Literaturo [ redakti | redakti fonton ]

• McDowall D., AN ILLUSTRATED HISTORY OF BRITAIN, Longman, 2004

Vidu anka? [ redakti | redakti fonton ]

• Angloj
• Britoj
• Engloj
• Parlamento de la Unui?inta Re?lando

Eksteraj ligiloj [ redakti | redakti fonton ]

• http://www.nhm.ac.uk/hosted_sites/ahob/AHOBI/index_2.html
• http://www.britannia.com/
• http://www.great-britain.co.uk/ Arkivigite je 2007-09-01 per la retarkivo Wayback Machine

v   ?   d   ?   r Historio de E?ropo Albanio ? Andoro ? Armenio ? A?strio ? Belorusio ? Belgio ? Bosnio kaj Hercegovino ? Britio ? Bulgario ? ?e?io ? Danio ? Estonio ? Finnlando ? Francio ? Germanio ? Grekio ? Hispanio ? Hungario ? Irlando ? Islando ? Italio ? Kroatio ? Latvio ? Li?ten?tejno ? Litovio ? Luksemburgio ? Makedonio ? Malto ? Moldavio ? Monako ? Montenegro ? Nederlando ? Norvegio ? Pollando ? Portugalio ? Rumanio ? Rusio ? San-Marino ? Serbio ? Slovakio ? Slovenio ? Svedio ? Svislando ? Turkio ? Ukrainio ? Vatikano Dependaj teritorioj kaj neagnoskataj ?tatoj Bretonio ? Ferooj ? ?ibraltaro ? Kosovo ? ?ednestrio

?i tiu artikolo estis je la nekonata dato akceptita en la liston de elstaraj artikoloj .

Tiu ?i artikolo estis artikolo de la semajno en la 01-a semajno de la jaro 2008 .