Albert EINSTEIN
[
albert ajn?tajn
], en Esperanto anka?
Alberto EJN?TEJNO
(naski?is la
14-an de marto
1879
en
Ulm
,
Germanio
, mortis la
18-an de aprilo
1955
en
Princeton
,
Usono
) estis
germandevena
svisa
kaj
usona
fizikisto
. Li konceptis la
teoriojn
de
speciala
kaj
?enerala relativecoj
, nome
Teorio de la relativeco
en
1905
kaj
1915
respektive. Tiu estas unu el la du pilieroj de moderna
fiziko
(kune kun la
Kvantuma mekaniko
).
[1]
[2]
(p. 274) Lia laboro estas konata anka? pro sia influo sur la filozofio de scienco.
[3]
[4]
Li estas plej bone konata de la ?enerala publiko pro sia formulo por la
mas?energia ekvivalenteco
nome
, kiu estis konsiderita "la plej fama ekvacio de la mondo".
[5]
Li ricevis en 1921 la
Nobel-premion pri fiziko
"pro siaj servoj al la teoria fiziko, kaj speciale pro sia malkovro de la le?o de la
fotoelektra efiko
",
[6]
nome mejlo?tona pa?o por la disvolvigo de la
Kvantuma teorio
. Sen la genio de Einstein, la strukturo de la universo ver?ajne neniam estus komprenata.
Je la komenco de sia kariero, Einstein pensis, ke la
ne?tona mekaniko
jam ne estis plu sufi?a por kongruigi la le?ojn de la klasika mekaniko kun la le?oj de la
elektromagneta kampo
. Tio kondukis lin al disvolvigo de sia
speciala teorio de relativeco
dum sia epoko en la Svisa Patentoficejo de
Berno
(1902?1909). Li poste konstatis, ke la principo de relativeco povas esti etendita al la gravitaj kampoj, kaj publikigis artikolon pri la
?enerala relativeco
en 1916 enkondukante sian teorion de
gravito
. Li plue traktis kun problemoj de statistika mekaniko kaj kvantuma teorio, kio kondukis lin al siaj klarigoj pri partikla teorio kaj la movo de
molekuloj
. Li esploris anka? pri la termikaj propra?oj de la
lumo
kio pavimis la vojon por la fundamento de la
fotona
teorio de la lumo. En 1917, li aplikis la ?eneralan teorion de relativeco al modelado de la strukturo de la universo.
[7]
[8]
Einstein transloki?is al Svisio en 1895 kaj rezignis pri sia germana ?tataneco en 1896. Post esti sen?tata dum pli ol kvin jaroj, li akiris ?tatanecon de
Svisio
en 1901, kion li retenis por la cetero de sia vivo. Escepte pro unu jaro en
Prago
, Einstein lo?is en Svisio inter 1895 kaj 1914.
Einstein ricevis sian akademian diplomon el la svisa
federacia politeknika altlernejo
(poste
Eidgenossische Technische Hochschule
, ETH) en
Zuriko
en 1900. Inter 1902 kaj 1909 Einstein tenis laborpostenon en
Berno
kiel
patentekzamenisto
en la Federacia Oficejo por Intelekta Propra?o, nome patentoficejo. La jaro 1905 estis por Einstein
annus mirabilis
(miraklojaro). Dum tiu jaro, estante 26-jara?a, li ricevis la Doktorigon el la
Universitato de Zuriko
. Li anka? eniris al la atento de la plej lar?a akademia mondo pro la publikigo de kvar elrompaj artikoloj.
Einstein instruis teorian fizikon dum unu jaro (1908/09) en la
Universitato de Berno
, dum du jaroj (1909-11) en la
Universitato de Zuriko
, kaj post unu jaro en la
Universitato Karolo de Prago
li revenis al sia "
alma mater
" ETH Zuriko inter 1912 kaj 1914, anta? eliri al
Berlino
, kie li estis elektita membro de la
Prusa Akademio de Sciencoj
.
En 1933, kiam Einstein estis vizitante Usonon,
Adolf Hitler
enpovi?is. Pro sia
juda
deveno, Einstein ne revenis al Germanio.
[9]
Li setli?is en Usono kaj i?is usona civitano en 1940.
[10]
Tuj anta? la
Dua Mondmilito
, li subskribis la leteron Einstein?Szilard al la Prezidento
Franklin D. Roosevelt
avertante lin pro la ebla disvolvigo de "tre povegaj bomboj de nova tipo" kaj rekomendante, ke Usono faru ian similan esploron. Tio finfine kondukis al la
Manhatana Projekto
. Einstein subtenis la
Aliancanojn
, sed li ?enerale denuncis la ideon uzi
nuklean fision
kiel armilo. Li subskribis la Russell?Einstein Manifeston kun la brita filozofo
Bertrand Russell
, kiu fokusigis la dan?eron de nukleaj armiloj. Li estis aligita al la
Institute for Advanced Study
en
Princeton
,
Nov-?erzejo
, ?is sia morto en 1955.
Li publikigis pli ol 300 sciencajn artikolojn kaj pli ol 150 ne-sciencajn verkojn.
[7]
[11]
Liaj intelektaj atingoj kaj originaleco faris la vorton "Einstein" sinonima kun "genio".
[12]
Eugene Wigner
komparis lin al siaj samtempuloj, verkante ke "la kompreno de Einstein estis pli profunda e? ol tiu de
Jancsi von Neumann
. Lia menso estis kaj pli penetranta kaj pli originala".
[13]
Einstein 3-jara?a en 1882.
Albert Einstein en 1893 (14-jara?a).
La rezultatestilo de Einstein estante 17-jara?a, montranta liajn finajn rezultojn el la Argovia kantonlernejo (
Aargauische Kantonsschule
, je skalo de 1?6, kun 6 estante la plej alta ebla rezulto). Li poentis: Germana 5; Franca 3; Itala 5; Historio 6; Geografio 4; Algebro 6; Geometrio 6; Priskriba Geometrio 6; Fiziko 6; Kemio 5; Natura Historio 5; Arto kaj Teknika Desegno 4.
Einstein naski?is en
Ulm
(
Germanio
, tiam Re?lando
Virtembergo
en la
Germana Imperio
) la 14an de marto 1879.
[14]
de judaj gepatroj Hermann Einstein, nome komercisto kaj in?eniero, kaj Pauline Koch, la 14an de marto 1879.
[14]
En 1880, la familio transloki?is al
Munkeno
, kie la patro de Einstein kaj lia onklo Jakob fondis la entreprenon
Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie
, nome kompanio kiu fabrikis elektran ekipa?aron baze sur
kontinua kurento
.
[14]
La familio Einstein estis de ne-praktikantaj
A?kenazoj
, kaj Albert studis en
katolika bazlernejo
en Munkeno, ekde la a?o de 5, dum tri jaroj. Je a?o de 8, li estis transigita al la Luitpold-Gymnasium (nune konata kiel Gimnazio Albert Einstein), kie li ricevis bazan kaj duarangan edukadon ?is li lasis la
Germanan Imperion
sep jarojn poste.
[15]
En 1894, la kompanio de Hermann kaj Jakob ne atingis kunvokon por havigi liveron al la urbo Munkeno de elektra lumo ?ar ili ne havis la kapitalon por konverti sian ekipa?aron el la normiga rekta kurento (RK) al la pli efika normiga
alterna kurento
(AK).
[16]
Tiu perdo devigis ilin al vendo de la Munkena fabriko. Ser?e de negoco, la familio Einstein transloki?is al Italio, unue al
Milano
kaj kelkajn monatojn poste al
Pavia
. Kiam la familio transloki?is al Pavia, Einstein, tiam 15-jara?a, restis en Munkeno por finigi siajn studojn en la Gimnazio Luitpold. Lia patro intencis, ke li sekvu studojn de
elektra in?enierado
, sed Einstein malkonsentis kun la a?toritatoj kaj malkonsentis kun la lerneja re?imo kaj kun la instrumetodo. Li poste verkis, ke la spirito de lernado kaj de kreiva pensaro estis perdita en tiu strikta parkera lernado. Fine de decembro 1894, li veturis al Italio por kuni?i kun sia familio en Pavia, konvinkinte la lernejon permesi lian foriron uzante doktoran noton.
[17]
Dum sia restado en Italio li jam verkis mallongan eseon sub la titolo "Pri la esplorado de la stato de
etero
en magnetika kampo".
[18]
[19]
Einstein ?iam elstaris en matematiko kaj fiziko ekde tre juna a?o, atingante matematikan nivelon jarojn anta? liaj kolegoj. La dekdujara Albert Einstein lernis per si mem
algebron
kaj
e?klidan
geometrion
dum unusola somero. Einstein anka? sendepende malkovris sian propran originan pruvon de la
Teoremo de Pitagoro
en la a?o de 12.
[20]
Familia tutoro Max Talmud diris, ke post doni al la 12-jara?a Einstein geometrian lernolibron, post mallonga tempo "[Einstein] estis laborinta la tutan libron. Li tuj dedi?is sin al pli altaj matematikoj... Balda? la flugo de lia matematika genio estis tiom alta ke mi ne povis sekvi ?in."
[21]
Lia pasio por geometrio kaj
algebro
kondukis la dekdujarulon al konvinko ke
naturo
povas esti komprenita kiel "matematika strukturo".
[21]
Einstein eklernis per si mem anka? kalkulon estante ankora? 12-jara?a, kaj 14-jara?a li diris, ke li jam havis "lernopovon de
integrala
kaj
diferenciala kalkulo
".
[22]
Estante 13-jara?a, Einstein jam legis la verkon de
Immanuel Kant
nome
Kritiko de pura racio
, kaj Kant i?is lia preferata filozofo, kaj lia tutoro diris: "En la epoko kiam mi estis ankora? infano, nur dektrijarulo, la verkoj de Kant, nekompreneblaj por ordinaraj mortontoj, ?ajnis klaraj al li."
[21]
En 1895, estante 16-jara?a, Einstein faris eniran ekzamenaron por la
Svisa Federacia Instituto pri Teknologio
de
Zuriko
(poste la
Eidgenossische Technische Hochschule
, ETH). Li malsukcesis atingi la postulitan nivelon en la ?enerala parto de la ekzameno,
[23]
sed atingis eksterordinaran rezulton en fiziko kaj matematiko.
[24]
Je konsilo de la estro de la Politekniko, li eniris en la
Argovia
kantona lernejo (gimnazio) en
Ara?o
, Svisio, en 1895 kaj 1896 por kompletigi sian mezlernejadon. Lo?ante kun la familio de la profesoro Jost Winteler, li enami?is el la filino de Winteler nome Marie. La fratino de Albert nome Maja poste edzi?is al filo de Winteler nome Paul.
[25]
En januaro 1896, kun aprobo de lia patro, Einstein rezignis pri sia ?tataneco en la Germana Re?lando de Vurtembergo por eviti
militservon
.
[26]
En septembro 1896, li trapasis la svisan ekzamenon "Matura" kun plej bonaj gradoj, inklude maksimuman gradon de 6 en fiziko kaj matematiko, sur skalo de 1?6.
[27]
Estante 17-jara?a, li ali?is al kvar-jara instrudiploma programo pri matematiko kaj fiziko en la Zurika Politekniko. Marie Winteler, kiu estis unujare pli a?a, transloki?is al
Olsberg
, Svisio, por instruista posteno.
[25]
Anka? la estonta edzino de Einstein, nome 20-jara?a
serba
Mileva Mari?
, ali?is al la Politekiko tiun jaron. ?i estis la nura virino inter la ses studentoj de la instrudiploma kurso en la fako matematiko kaj fiziko. Dum la venontaj jaroj, la amikeco inter Einstein kaj Mari? disvolvi?is al amafero, kaj ili legis librojn kune pri ekster-studobjekta fiziko en kiu Einstein ekhavis plii?antan intereson. En 1900, Einstein trapasis la ekzamenojn en Matematiko kaj Fiziko kaj ricevis la instrudiplomon el la Federacia Politekniko.
[28]
Estis multaj plendoj, ke Mari? kunlaboris kun Einstein en siaj artikoloj de 1905,
[29]
[30]
konataj kiel artikoloj de la "Annus Mirabilis", sed la historiistoj de fiziko kiu studis la aferon ne trovis pruvaron ke ?i faris gravajn kontribuojn.
[31]
[32]
[33]
[34]
Albert Einstein en 1904 (25-jara?a).
Post la fino de siaj studoj, Einstein komencis labori en oficejo pri
patentoj
en
Berno
.
Frua korespondaro inter Einstein kaj Mari? estis malkovrita kaj publikigita en 1987 kiu montris, ke la paro havis filinon nome "Lieserl", naskita komence de 1902 en
Novi Sad
kie Mari? restis kun siaj gepatroj. Mari? revenis al Svisio sen la filo, kies reala nomo kaj estonteco estas nekonata. La enhavo de letero de Einstein de septembro 1903 sugestas, ke la junulino estis ?u donita por adopto a? mortis pro
skarlatino
infana?e.
[35]
[36]
Einstein kun sia dua edzino Elsa en 1921.
Einstein kaj Mari? geedzi?is en januaro 1903. En majo 1904, ilia filo
Hans Albert Einstein
naski?is en
Berno
, Svisio. Ilia filo Eduard naski?is en Zuriko en julio 1910. La paro transloki?is al Berlino en aprilo 1914, sed Mari? revenis al Zuriko kun iliaj filoj post ekkono de amafero inter Einstein kaj lia kuzino Elsa.
[37]
Ili divorcis la 14an de februaro 1919, vivinte aparte dum kvin jaroj.
[38]
Eduard suferis atakon estante 20-jara?a kaj ricevis diagnozon de
skizofrenio
.
[39]
Lia patrino zorgis pri li kaj li anka? estis sendita al aziloj dum kelkaj periodoj, kaj finfine permanente post ?ia morto.
[40]
En leteroj publikigitaj en 2015, Einstein skribis al sia fruamatino Marie Winteler pri sia geedzeco kaj sia forta sento por ?i. Li skribis en 1910, kiam lia edzino estis graveda pro ilia dua filo: "Mi pensas pri vi je tutkora amo ?iun minuton kaj mi estas tiom malfeli?a kiel ununura viro povas esti." Li parolis pri "misgvida amo" kaj "misa vivo" pri sia amo por Marie.
[41]
Einstein edzi?is al
Elsa Lowenthal
en 1919,
[42]
[43]
havinte rilaton kun ?i ekde 1912.
[44]
?i estis rekta kuzino patrinflanke kaj duaranga kuzino patroflanke.
[44]
Ili migris al Usono en 1933. Elsa ricevis diagnozon de kor- kaj ren-problemoj en 1935 kaj mortis en decembro 1936.
[45]
Inter bone konataj amikoj de Einstein de tiu epoko estis Michele Besso,
Paul Ehrenfest
,
Marcel Grossmann
, Janos Plesch, Daniel Q. Posin, Maurice Solovine kaj Stephen Wise.
[46]
Fondintoj de la "La Olimpia Akademio": Conrad Habicht, Maurice Solovine kaj Einstein
Gradi?inta en 1900, Einstein pasigis preska? du frustraciantajn jarojn ser?ante instruistan postenon. Li akiris ?tatanecon de Svisio en februaro 1901,
[47]
sed pro sanstataj tialoj li ne estis
rekrutita
. Kun la helpo de la patro de
Marcel Grossmann
, li akiris laborpostenon en
Berno
en la Federacia Oficejo por Intelekta Propreco, nome
patentoficejo
,
[48]
[49]
kiel helpekzamenisto ? nivelo 3a.
[50]
[51]
Einstein taksis patentpostulojn por vario de aparatoj kiel
grajnklasigilo
kaj elektromekanika
skribma?ino
.
[51]
En 1903, lia posteno en la Svisa Patentoficejo i?is permanenta, kvankam li estis praterpasita el promocio ?is li "tute regos ma?inteknologion".
[52]
Multo el lia laboro por la patentoficejo rilatis al aferoj pri transelsendo de elektraj signaloj kaj elektra?mekanika sinkronigo de la epoko, du teknikaj problemoj kiuj montri?is evidente en la eksperimentoj kiuj finfine kondukis Einstein al liaj radikalaj konkludoj pri la naturo de lumo kaj la fundamenta konekto inter spaco kaj tempo.
[53]
Kun kelkaj amikoj kiujn li ekhavis el Berno, Einstein startis malgrandan studgrupon en 1902, mem-moke nomita "La Olimpia Akademio", kiu kunsidis regule por studi sciencon kaj filozofion. Liaj lega?oj estis la verkoj de
Henri Poincare
, Ernst Mach kaj
David Hume
, kiuj influis liajn sciencajn kaj filozofiajn konsiderojn.
[54]
Oficiala portreto de Einstein post ricevi en 1921 la Nobel-Premion en Fiziko.
En 1900, la artikolo de Einstein nome "Folgerungen aus den Capillaritatserscheinungen" ("Konkludoj el la kapilaraj fenomenoj") estis publikigitaj en la gazeto
Annalen der Physik
.
[55]
[56]
La 30an de aprilo 1905, Einstein kompletigis sian disertacion,
[57]
kun Alfred Kleiner, Profesoro de Eksperimenta Fiziko, servinta kiel "pro-forma" konsilisto. Kiel rezulto, Einstein ricevis sian Doktorigon el la Universitato de Zuriko, pro sia disertacio "Nova determino de molekulaj dimensioj".
[58]
[59]
En tiu sama jaro, kiu estis nomita "annus mirabilis" (mirakla jaro) de Einstein, li publikigis kvar elrompajn artikolojn, pri la fotoelektra efiko, la Brown-a movado, la speciala relativeco kaj la ekvivalenco de maso kaj energio, kiu portos lin al la atento de la akademia mondo, estante 26-jara?a.
?irka? 1908, li estis agnoskita kiel ?efa sciencisto kaj estis nomumita helpinstruisto en la Universitato de Berno. La venontan jaron, post prelegi pri elektrodinamiko kaj la relativeca principo en la Universitato de Zuriko, Alfred Kleiner rekomendis lin por la Fakultato por ?us kreita profesoreco pri teoria fiziko. Einstein estis nomumita asocia profesoro en 1909.
[60]
Einstein i?is tutrajta profesoro en la Germana
Universitato de Karolo
-Ferdinando en
Prago
en aprilo 1911, akceptante a?strian ?tatanecon en la
A?stri-Hungaria Imperio
por fari tion.
[61]
[62]
Dum sia restado en Prago, li verkis 11 sciencajn verkojn, kvin el kiuj pri radioaktiveca matematiko kaj pri la kvantuma teorio de solidoj. En julio 1912, li revenis al sia "alma mater" en Zuriko. El 1912 ?is 1914, li estis profesoro de teoria fiziko en ETH Zuriko, kie li instruis analizan mekanikon kaj
termodinamiko
. Li anka? studis
kontinumekanikon
, la molekulan teorion de varmo kaj la problemon de gravito, pri kio li laboris kun lia amiko pri matematiko kaj fiziko nome Marcel Grossmann.
[63]
La 3an de julio 1913, li estis elektita por membreco en la
Prusa Akademio de Sciencoj
de Berlino.
Max Planck
kaj
Walther Nernst
vizitis lin la venontan semajnon en Zuriko por konvinki lin ali?i al la akademio, aldone proponante al li la postenon de direktoro en la Instituto por Fiziko Kajser Vilhemo, kiu estis tuj establota.
[64]
(Membereco en la akademio inkludis salajron kaj profesorecon sen instrudevoj en la
Humboldt-Universitato en Berlino
.) Li estis oficiale elektita en la akademio la 24an de julio, kaj li akceptis transloki?i al la Germana Imperio la venontan jaron. Lia decido transloki?i al Berlino estis influita anka? de la intenco lo?i proksime al sia kuzino Elsa, kun kiu li estis komencinta amaferon. Li ali?is al la akademio kaj tiel al la
Berlina Universitato
la 1an de aprilo 1914.
[65]
Kiam la
Unua Mondmilito
ekis tiun jaron, la plano por la Instituto por Fiziko Kajser Vilhemo estis nuligita. La instituto estis establita la 1an de oktobro 1917, kun Einstein kiel direktoro.
[66]
En 1916, Einstein estis elektita prezidanto de la Germana Societo pri Fiziko (1916?1918).
[67]
Bazite sur kalkuloj kiujn Einstein faris en 1911, pri sia nova teorio de
?enerala relativeco
, li komprenis, ke la
lumo el alia stelo povus klini?i
pro la gravito el
Suno
. En 1919, tiu anta?supozo estis konfirmita de Sir
Arthur Eddington
dum la
suna eklipso
de 29a de majo 1919. Tiuj observoj estis publikigitaj en la internacia gazetaro, kio faris Einstein tutmonde fama. La 7an de novembro 1919, la grava brita gazeto
The Times
publikigis titoligan banderolon jene: "Revolucio en Scienco ? Nova Teorio de la Universo ? Newton-aj Ideoj Superitaj".
[68]
En 1920, li estis elektita eksterlanda membro de la
Re?a Nederlanda Akademio de Artoj kaj Sciencoj
.
[69]
En 1922, li ricevis la
Nobel-premion pri fiziko
de 1921 "pro siaj servoj al la Teoria Fiziko, kaj speciale pro sia malkovro de la le?o de la fotoelektra efiko".
[70]
Kvankam la
?enerala teorio de relativeco
estis ankora? konsiderata iome polemikiga, tiu cita?o ne temas pri la citita fotoelektra laboro kiel klarigo sed simple kiel malkovro de la le?o, ?ar la ideo de
fotonoj
estis konsiderata tute malver?ajna kaj ne ricevis universalan akcepton ?is la derivado de 1924 de la
Planck-spektro
fare de
S. N. Bose
. Einstein estis elektita eksterlanda membro de la
Re?a Societo
en 1921.
[71]
Li anka? ricevis la Medalon Copley el la Re?a Societo en 1925.
[72]
Ejn?tejno simpatiis al la ideoj pri tutmonda civitaneco. En 1923 li akceptis la honorprezidantecon de la
tria kongreso de SAT
.
Decembre 1930, Einstein vizitis Usonon por la dua fojo, origine intencita kiel dumonata laborvizito kiel esploristo de la
Kalifornia Instituto de Teknologio
. Post la tutlanda atento kiun li ricevis dum sia unua veturo al la Usono, li kaj liaj aran?istoj celis protekti lian privatecon.
Post kiam la
nazioj
forprenis lian germanan civitanecon en
1933
, li iris al
Usono
, instruinte ?e
Princeton
(lo?inte ?e 112 Mercer St).
En Usono je
1939
li sendis leteron al Prezidento
Roosevelt
, konsilante lin konstrui
atombombon
bazitan sur liaj teorioj, supozante ke en
Nazia Germanio
konstrui?is tia bombo (la Germana atombomba esploro, gvidita per
Werner Heisenberg
post la malkovro de
nuklea fisio
en Berlino je
1939
, finfine progresis malpli rapide ol la Usona, kiu produktis la du
atombombojn
uzitajn kontra?
Japanio
je
1945
, por
eviti invadon
de Japanio mem post la kapitulaco de Germanio, do fini la
Duan Mondmiliton
).
Albert Einstein publike konsideri?as la prototipo de esploristo kaj
geniulo
. Li uzis sian altan konatecon anka? ekster la naturscienca fakularo, argumentante por interpopola kompreni?o kaj internacia paco. En tiu kunteksto li mem komprenis sin kiel
pacisto
,
socialisto
kaj
cionisto
. Li vivis kiel
vegetarano
.
En
1905
Albert Einstein, tiam nekonata fizikisto, publikigis tri artikolojn en sciencaj revuoj, kiuj revolucios diversajn kampojn de la
Fiziko
.
La plej konata estas la teorio de movado konata sub la nomo de
teorio de relativeco
. En ?i aperas la fama formulo:
La formulo diras ke energio (
E
) kaj materio (
m
) estas radike du formoj de la samo, kun materio egalanta energion la? la kvadrato de la rapideco de lumo (
c
= 299.792,458 km/s). Sur ?i tiu formulo estas bazita la forto de la atombombo kaj la lumo de la suno kaj la steloj.
La teorio de relativeco anka? diras ke
nenio povas plirapidi?i tra la rapideco de lumo (c)
. Sed ju pli io proksimi?as al la rapideco
c
, des pli malrapide fluas tempo kaj des pli granda i?as ?ia maso. Ekzemple, se unu el juna paro de ?emeloj iras al la steloj per tre rapida stel?ipo kaj revenis al
Tero
, li ankora? estus juna sed lia frato estus maljuna a? e? delonge mortinta ?ar tempo sur la stel?ipo fluis tre malrapide.
La teorio anka? skribas pri
gravito
kiel kurba spaco.
Implice en la teorio de Einstein estas la
nigra truo
: objekto (kutime
stelo
morta) kun gravito tiel forta ke por eskapi, io el ordinara materio devus iri pli rapide ol lumo, kio la? Einstein estus neebla. Iuj opinias, ke la plimulto de maso en la Universo (kiu ja estas malluma) estas ?iam kaptita en tiaj truoj.
Spite de tiaj paradoksaj rezultoj, Einstein ne povis kredi al
kvantummekaniko
, la alia granda atingo en
fiziko
en la
20-a jarcento
, plejparte disvolvita dum la 1920-oj. La? kvantuma mekaniko, la universo estas radike bazita sur okazoj ne precize determineblaj. Sed ?i tio ne estas aserto pri la krudeco de niaj instrumentoj, sed pri la efektiva nedetermineco de la universo mem! Sed tian Einstein ne povis kredi, dirinte (je
1926
en letero al
Max Born
):
- Mi neniam kredos, ke
Dio
ludas je ?etkuboj pri la mondo.
Kvantuma mekaniko staris kontra? lia kredo ke la universo estas radike simpla, eleganta kaj tute determinebla. Liaj teorioj spegulis tian universon, sed ne kvantummekaniko.
Post
1915
, post lia eltrovo de relativeco, Einstein esploris pri la
Grandioza Unuigita Teorio
(GUT), teorio kiu unuigus la fizikajn fortojn (la fortoj gravita, elektromagneta, nuklea kaj malforta), sed sen sukceso. E? hodia? fizikistoj penas eltrovi tian teorion.
La
cerbo
de Einstein ankora? ekzistas, en tran?a?oj, en laboratorioj en Usono kaj
Kanado
. Post morto lia korpo estis kremaciita escepte de la cerbo, kiu estis studita por trovi ian ajn diferencon. Kvankam ?ia grandeco estas tute norma, la
parieta lobo
estas 15% pli lar?a ol la norma, la
fendo de Silvio
tre mallonga kaj la
tempia lobo
iomete pli malgranda ol la norma. Lia cerbo probable estis tiele ekde naski?o. Einstein ja ne parolis ?is la a?o de tri jaroj. Aliflanke, la parto de lia cerbo, kiu estas tre granda, estas la loko, pri kiu sciencistoj nun kredas, ke tie la cerbo pensas pri spaco kaj
matematiko
, en kio Einstein ja estis
genio
.
La? legendo la
Intelekta kvociento
de Einstein estis super 200. Sed ver?ajne, la? analizo de dokumentoj, lia IK estis pli-malpli 150. Anka? tio estas elstara poentonombro; ja la meznombro estas 100 kaj homoj kun IK>130 estas troveblaj malofte, tamen la gravecon de tiu konsidero oni ne supertaksu, ?ar
- La genio de Einstein ? kiel tiu de
Picasso
a? de
Edisono
- ne estas tio, kion oni povas mezuri facile per ekzameno. Genio ne estas inteligenteco. La vera genio de Einstein estis la kapablo demandi simplan, infanan demandon kaj respondi ?in la? vidpunkto tute neatendita. "Se unue la ideo ne estas absurda, ?i estas sen espero," li unufoje diris.
- Kiel diris
Edisono
, genio estas inspiro je 10 por cento, kaj ?vito je 90 por cento. Kaj tio estis vera pri EINSTEIN, kiu diris pri si mem, ke li ne estis la plej inteligenta fizikisto, sed la plej laborema.
Sociaj, politikaj kaj religiaj opinioj
[
redakti
|
redakti fonton
]
Einstein estis
judo
la? gento kaj kultura hereda?o, sed ne estis judreligiema. Li kredis al
Dio
, sed ne la
tradicia Dio
de la
Biblio
kaj
judismo
. La Dio de Einstein kreis la universon kun intelekto subtila kaj eleganta. Dio ne estas kaprica, malica, "
ne uzas la universon por kubludi
". ?i kreis universon, kiu estas racia kaj komprenebla de homoj, sed anka? mistera. Esence temas pri pala,
diisma
versio de la
Dio de la Abrahamaj religioj
. Kvankam lia Dio ne donas moralordonojn, Einstein ankora? kredis (kiel multaj kredantoj de la Dio de la Arahamaj religioj) ke la plejalta devo de homo estas vivi morale.
Einstein ja rigardis sin kiel judo kaj kredis, ke la judoj bezonas nacion por si mem (vidu
cionismo
). Kiam
Israelo
naski?is, oni ofertis al li la postenon de prezidento, sed li rifuzis.
Pri la rilato inter "scienco kaj religio", li en
1950
en "Out of My Later Years", skribis: "La scienco sen religio estas lama, religio sen scienco estas blinda".
Kaj plue:
“La scienco, male ol opinio vasti?inta, ne eliminas Dion. La fiziko-scienco devas sin proponi scii ne nur pri kiel estas la naturo, sed anka? scii kial la naturo estas tiamaniere kaj ne alimaniere, kun la celo kompreni ?u Dio povis havi aliajn elektojn kiam li kreis la mondon”
(Holdon, "The Advancement of Science…", Cambridge Un. Press, N. Y. 1986, p. 91). Plue:
≪Mi ne estas ateisto kaj ne konsideras min panteisto. Ni estas en la kondi?o de infano kiu eniris bibliotekon plenplenan je libroj skribitaj en multaj lingvoj. La infano scias ke kelkaj certe skribis tiujn librojn, sed li ne scias kiel kaj ne scipovas la lingvojn en kiuj ili estas skribitaj. Li suspektas ke ekzistas mistera ordo en la dispozicio de la volumoj, sed li ne scias kia ?i povas esti. La pasia konvinko pri la ?eesto de de iu supera racia povo, kiu sin rivelas tra la nekomprenebla universo, fundas mian ideon pri Dio. (Einstein, "His Life and Universe", Simon & Schuster, 2008, p. 27).
Kion pensis Einstein pri la
Katolika Eklezio
?: “?ar mi estas amanto de la libero, kiam okazis la revolucio en Germanio, mi rigardis kun konfido al la Universitatoj... Sed la universitatoj estis silentigitaj, mi rigardis kun konfido al la grandaj eldonistoj de ?urnaloj... Sed anka? ili estis reduktitaj al la silento, sufokitaj ene de malmultaj semajnoj. Nur la Katolika Eklezio restis firma, piedstaranta por bari la vojon al la kampanjoj de Hitlero celantaj forstreki la veron. Anta?e mi nutris nenian apartan intereson por la Katolika Eklezio, sed nun ni sentas, rilate ?in, grandan sento-inklinon kaj admiron, ?ar la Eklezio, tutesole, havis la kura?on kaj la obstinon subteni la intelektan veron kaj la moralan liberon...” (Intervjuo al "Time Magazine", 23/12/1940, p. 40).
Ejn?tejno estis mem vegetarano kaj klare favoris al evoluo de la homara al vegetara dieto:
- "Nenio povos pli bonfari al homa sano a? kreskigi ?ancojn pri pluvivo de l' vivo sur Tero, ol evoluo al vegetara dieto."
- "La fizika efiko, kiun havigus vegetara vivstilo sur la homan karakteron havus influon treege pozitivan al la homaro."
- "Mi pensas ke la transformoj kaj la purigaj efikoj de vegetara dieto al homo estas tre bonfaraj por la homa specio. Konsekvence, elektante vegatarismon oni estos kaj feli?a kaj pacoplena."
[73]
Erare atribuita al Albert Einstein estas tro ofte trovebla la frazo:
"Esperanto estas la plej bona solvo de la ideo de internacia lingvo"
(a?: "
de la problemo de internacia lingvo
").
En la pa?o 29 de la "
Historio de Esperanto -- 1887-1912
", de Z. Adam (
Adam Zakrzewski
, eld. Pola Esperanto-Asocio, 1979, represo de eldono de 1913 fare de Gebetner & Wolf,
Varsovio
), aperas paragrafo, kiu komprenigas la fonton de tiu konfuzo. Same en la pa?o 43 de la unua volumo de la "
Historio de Esperanto -- 1887-1900
" de
Edmond Privat
(eld. Ferdinand Hirth & Sohn, Esperanto-fako,
Leipzig
, 1923).
?urnalisto en
Nurembergo
, pioniro de Esperanto en Germanio,
Leopold Einstein
(1834-1890) okupi?is i.a. pri la demando de internacia lingvo. Li forlasis
volapukon
kaj tuj strebis ellerni Esperanton. Jam 8 semajnojn poste, li publikigis bro?uron sub la titolo "
Lingvo Internacia als beste Losung des internationalen Weltspracheproblems
" (La L.I. kiel plej bona solvo de la problemo de internacia mondlingvo).
Tamen ekzistas nekontestebla fakto pri lia rilato kun
Sennacieca Asocio Tutmonda
(SAT), kies unika laborlingvo estas Esperanto. Per letero de la 14a de junio 1923 al ties fondinto
Lanti
, du jarojn post ricevo de la
Nobel-premio pri fiziko
(1921), Albert Einstein (1879-1955) akceptis la honorprezidantecon de la 3-a Kongreso de SAT, kiu okazis en
Kaselo
(Germanio) en 1923. Tio ne estas miriga pro la evidenta malestimo, kiun Albert Einstein havis por la
naciismo
: "
La naciismo estas infanmalsano. ?i estas la
morbilo
de la homaro.
", kaj pro sameco de vidpunkto tiurilate. Jam en januaro 1921, la fondintoj de SAT skribis en “
Laborista esperantisto
“ (SAT fondi?is en
Prago
kadre de la
Universala Kongreso de Esperanto
en a?gusto 1921): "
Ni deziras krei sennaciecan popolon. Ni volas senprokraste kutimi?i al eksternacia pens-, sent- kaj agadkapablo.
" Saman malestimon cetere havis Albert Einstein rilate la
militarismon
kaj staton de soldato: "
La plej malbona el la gregaj institucioj nomi?as la armeo. Mi malamas ?in. Se homo povas senti ian plezuron range defili je la sono de muziko, mi malestimas tiun homon... Li ne meritas homan cerbon, ?ar
mjelo
kontentigas lin. Ni devus la?eble plej rapide malaperigi tiun
kanceron
de la civilizacio. Mi vigle malamas la la?komandan heroismon, la senkialan perforton kaj la debilan naciismon. La milito estas la plej malestiminda afero. Mi preferus lasi min murdi ol partopreni en tiu hontinda?o
" ("
Kiel mi vidas la mondon
", 1934).
Ekzistas portreto de Albert Einstein farita de Ludoviko Rodo, esperantista aktivulo, desegnisto, pentristo, skulptisto, kvara filo de la fama pentristo
Camille Pissarro
. Tiu portreto aperas kun klarigoj en artikolo titolita "Albert Einstein, Esperanto kaj SAT":
https://satamikaro.org/sat-amikaro/albert-einstein-esperanto-kaj-sat
Einstein ricevis la
Nobel-premion pri fiziko
en la jaro
1921
dank'al sia klarigo de la
fotoelektra efiko
, ?ar dum tiu iama tempo relativeco estis ankora? duba.
Li ricevis la
medalon Copley
en
1925
.
Honore al Einstein oni nomis la kemian elementon 99
ejn?tejnio
.
La
asteroido
nomita
2001 Einstein
.
Bibliografio pri Einstein en Esperanto
[
redakti
|
redakti fonton
]
- ↑
(1a de novembro 1955) “Albert Einstein. 1879?1955”,
Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society
1
,
p. 37?67
.
doi
:
10.1098/rsbm.1955.0005
.
- ↑
(2010)
Modern Atomic and Nuclear Physics
. World Scientific.
ISBN 978-981-4277-16-7
.
- ↑
(2014) “
Einstein's Philosophy of Science
”. Alirita 4a de februaro 2015..
- ↑
(December 2005) “
Albert Einstein as a Philosopher of Science
”,
Physics Today
58
(12),
p. 34?40
.
doi
:
10.1063/1.2169442
. Alirita 8a de marto 2015..
- ↑
Bodanis, David. (2000)
E = mc
2
: A Biography of the World's Most Famous Equation
. Nov-Jorko: Walker.
- ↑
"The Nobel Prize in Physics 1921".
Nobel Prize. Alirita la 13an de oktobro 2019.
- ↑
7,0
7,1
Scientific Background on the Nobel Prize in Physics 2011. The accelerating universe
. Nobel Media AB. Arkivita el
la originalo
je 16a de majo 2012. Alirita 4a de januaro 2015.
- ↑
Overbye, Dennis, "
A Century Ago, Einstein's Theory of Relativity Changed Everything
",
The New York Times
, 24a de novembro 2015. Kontrolita 24a de novembro 2015.
- ↑
Levenson, Thomas (9a de junio 2017). “
The Scientist and the Fascist
”,
The Atlantic
.
- ↑
(2001)
The Oxford Companion to United States History
. Oxford University Press.
ISBN 978-0-19-508209-8
.
- ↑
(1951) Paul Arthur Schilpp:
Albert Einstein: Philosopher-Scientist
II
. Nov-Jorko: Harper and Brothers Publishers (Harper Torchbook edition),
p. 730?746
.
. Lia ne-sciencaj verkoj estis la jenaj:
About Zionism: Speeches and Lectures by Professor Albert Einstein
(1930), "Why War?" (1933, kunverkita de
Sigmund Freud
),
The World As I See It
(1934),
Out of My Later Years
(1950), kaj libron pri scienco por ?eneralaj legantoj, nome
The Evolution of Physics
(1938, kunverkita de
Leopold Infeld
).
- ↑
Result of WordNet Search for Einstein
. The Trustees of Princeton University. Alirita 4a de januaro 2015.
- ↑
The Recollections of Eugene P. Wigner
, de Eugene Paul Wigner, Andrew Szanton, (Springer, 2013), p. 170
- ↑
14,0
14,1
14,2
"Albert Einstein ? Biography".
Nobel-Fonda?o
. Arkivita el la originalo la 6an de marto 2007. Alirita la 13an de oktobro 2019.
- ↑
Stachel (2002), pp. 59?61.
- ↑
Barry R. Parker (2003).
Einstein: The Passions of a Scientist
, Prometheus Books, p. 31
- ↑
Folsing (1997), pp. 30?31.
- ↑
Stachel (2008), vol. 1 (1987), doc. 5.
- ↑
Mehra, Jagdish. (2001)
The Golden Age of Physics
. World Scientific.
ISBN 978-981-02-4985-4
.
- ↑
The Three-body Problem from Pythagoras to Hawking
, Mauri Valtonen, Joanna Anosova, Konstantin Kholshevnikov, Aleksandr Myllari, Victor Orlov, Kiyotaka Tanikawa, (Springer 2016), p. 43, Simon and Schuster, 2008
- ↑
21,0
21,1
21,2
Einstein: His Life and Universe, de Walter Isaacson, p. 17
- ↑
Einstein: His Life and Universe, de Walter Isaacson, p. 16
- ↑
Stachel (2008), vol. 1 (1987), p. 11.
- ↑
Folsing (1997), pp. 36?37.
- ↑
25,0
25,1
Highfield & Carter (1993), pp. 21, 31, 56?57.
- ↑
Folsing (1997), p. 40.
- ↑
Stachel (2008), vol. 1 (1987), dok. 21?27.
- ↑
Stachel (2008), vol. 1 (1987), doc. 67.
- ↑
Troemel-Ploetz, D. (1990). "Mileva Einstein-Mari?: The Woman Who Did Einstein's Mathematics". Women's Studies International Forum. 13 (5): 415?432. doi:10.1016/0277-5395(90)90094-e.
- ↑
Walker, Evan Harris (Februaro 1989).
"Did Einstein Espouse his Spouse's Ideas?" (PDF). Physics Today. Arkivita el la originalo (PDF) en la 19a de januaro 2012. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Pais (1994), pp. 1?29.
- ↑
Holton, G., Einstein, History, and Other Passions, Harvard University Press, 1996, pp. 177?193.
- ↑
Stachel (2002), pp. 49?56.
- ↑
Martinez, A. A.,
"Handling evidence in history: the case of Einstein's wife",
School Science Review, 86 (316), Marto 2005, pp. 49?56. PDF Arkivita la 11an de a?gusto 2011 en la Wayback Machine. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
J. Renn & R. Schulmann,
Albert Einstein/Mileva Mari?: The Love Letters
, 1992, pp. 73?74, 78.
- ↑
A. Calaprice & T. Lipscombe,
Albert Einstein: A Biography
, 2005, pp. 22?23.
- ↑
Stachel (1966).
- ↑
Stachel (2002), p. 50
- ↑
Robinson, Andrew. (2015)
Einstein: A Hundred Years of Relativity
. Princeton University Press,
p. 143?145
.
ISBN 978-0-691-16989-7
.
- ↑
Neffe (2007),
[1]
p. 203.
- ↑
Wuthrich, Urs, "
Die Liebesbriefe des untreuen Einstein
", 11a de aprilo 2015. Kontrolita 11a de aprilo 2015. (
germane
)
- ↑
Isaacson (2007).
- ↑
Calaprice, Kennefick & Schulmann (2015), p. 62.
- ↑
44,0
44,1
Calaprice, Alice. (2005)
Albert Einstein: A Biography
. Greenwood Publishing Group.
ISBN 978-0-313-33080-3
.
- ↑
Highfield & Carter (1993), p. 216.
- ↑
An Einstein Encyclopedia
, Alice Calaprice, Daniel Kennefick, Robert Schulmann, p. 65 et seq, Princeton University Press, 2015
- ↑
Folsing (1997), p. 82.
- ↑
J J O'Connor; E F Robertson, eld. (Majo 2010).
"Grossmann biography"
(scienca retejo?). School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Skotlando. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Isaacson (2007), p. 63.
- ↑
"Einstein at the patent office"
(oficiala retejo). Berno, Svisio: Svisa Federacia Instituto de Intelekta Propreco, IGE/IPI. 6a de februaro 2014. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
51,0
51,1
"FAQ about Einstein and the Institute"
(oficiala retejo). Berno, Svisio: Svisa Federacia Instituto de Intelekta Propreco, IGE/IPI. 27a de majo 2014. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Galison, Peter (2000). "Einstein's Clocks: The Question of Time". Critical Inquiry. 26 (2 Winter): 355?389. doi:10.1086/448970. JSTOR 1344127. p. 370.
- ↑
Galison, Peter (2000). "Einstein's Clocks: The Question of Time". p. 377.
- ↑
Isaacson (2007), pp. 79?84.
- ↑
Einstein (1901).
- ↑
Galison, Peter (2003).
Einstein's Clocks, Poincare's Maps: Empires of Time.
New York: W. W. Norton.
ISBN 978-0-393-02001-4
. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Einstein (1905b), "Meinem Freunde Herr Dr. Marcel Grossmann gewidmet (Dedi?ita al mia amiko, Dro. Marcel Grossmann)".
- ↑
Einstein (1905b)
- ↑
Einstein (1926b), chap. "A New Determination of Molecular Dimensions".
- ↑
"Associate Professor at the University of Zurich und professor in Prague (1909?1912)"
Arkivigite je
2014-08-21 per la retarkivo
Wayback Machine
(digital library). Einstein Online (en germana kaj angla). Berno, Svisio: ETH-Bibliothek Zurich, ETH Zurich, www.ethz.ch. 2014. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Isaacson (2007), p. 164.
- ↑
von Hirschhausen, Ulrike (2007).
"Von imperialer Inklusion zur nationalen Exklusion:Staatsburgerschaft in Osterreich- Ungarn 1867?1923" (PDF)
(WZB Discussion Paper). ZKD ? Veroffentlichungsreihe der Forschungsgruppe, ?Zivilgesellschaft, Citizenship und politische Mobilisierung in Europa" Schwerpunkt Zivilgesellschaft, Konflikte und Demokratie, Wissenschaftszentrum Berlin fur Sozialforschung. Berlin, Germany: WZB Social Science Research Center Berlin. p. 8. ISSN 1860-4315. Alirita la 12an de oktobro 2019. "Eine weitere Diskontinuitat bestand viertens darin, dass die Bestimmungen der osterreichischen Staatsburgerschaft, die in den ersten Dritteln des Jahrhunderts auch auf Ungarn angewandt worden waren, seit 1867 nur noch fur die cisleithanische Reichshalfte galten. Ungarn entwickelte hingegen jetzt eine eige-ne Staatsburgerschaft."
- ↑
"Professor at the ETH Zurich (1912?1914)"
Arkivigite je
2014-08-21 per la retarkivo
Wayback Machine
(digital library). Einstein Online (en germana kaj angla). Berno, Svisio: ETH-Bibliothek Zurich, ETH Zurich, www.ethz.ch. 2014. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Stachel (2002), p. 534.
- ↑
Weinstein (2015), pp. 18?19.
- ↑
"Albert Einstein".
Max-Planck-Gesellschaft, Munchen. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Calaprice, Alice; Lipscombe, Trevor (2005).
Albert Einstein: a biography.
Greenwood Publishing Group. p. xix.
ISBN 978-0-313-33080-3
., Timeline, p. xix Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Andrzej, Stasiak (2003).
"Myths in science".
EMBO Reports. 4 (3): 236. doi:10.1038/sj.embor.embor779. PMC 1315907. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
"Albert Einstein (1879?1955)".
Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
"The Nobel Prize in Physics 1921".
Nobel Prize. Alirita la 12an de oktobro 2019.
- ↑
Whittaker, E. (1a de novembro 1955). "Albert Einstein. 1879?1955". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 1: 37?67. doi:10.1098/rsbm.1955.0005. JSTOR 769242.
- ↑
Whittaker
- ↑
Arkivita kopio
. Arkivita el
la originalo
je 2014-10-26. Alirita 2014-09-09.
- ↑
Jose Antonio del Barrio
:
Ombra duono de Ejn?tejno? Ver?ajne, ne
, recenzo pri
En la ombro de Alberto Ejn?tejno
de Desanka ?uri?-Trbuhovi?; pluraj tradukintoj; pri biografio de la eksedzino de Ejn?tejno nome
Mileva Mari?
kaj ties ebla kontribuo al la teorioj de la fama fizikisto.
Beletra Almanako
,
nº 22
, Mondial, Novjorko, Februaro 2014, pa?oj 119-123.
- Calaprice, Alice. (2015)
An Einstein Encyclopedia
. Princeton University Press.
- Highfield, Roger. (1993)
The Private Lives of Albert Einstein
. London: Faber and Faber.
ISBN 978-0-571-16744-9
.
Arkivigite je
2004-09-28 per la retarkivo
Wayback Machine