Havajo
(
angle
Hawaii
;
havaje
Hawai?i
[
ha-?AJ-’i
] a? [
ha-VAJ-’i
]) estas
sub?tato
de
Usono
. ?i estas
vulkana
insularo
en la
Pacifiko
, kiu fari?is la 50-a ?tato de
Usono
la
21-an de a?gusto
1959
.
Inter la
sub?tatoj de Usono
, Havajo havas kelkajn distingojn:
- la ?tato kun la plej suda loko en Usono (Suda Pinto, angle South Point, ?e la insulo de
Hawaii
).
- la sola usona ?tato, kiu ne geografie situas en
Nordameriko
.
- la sola
?tato
kiu situas tute en la
tropikoj
.
- unu el du ?tatoj ekster la 48 konektitaj ?tatoj de
Usono
(la alia estas
Alasko
).
- la sola ?tato kies areo ankora? kreskadas pro aktivaj
vulkanoj
.
- unu el du ?tatoj kies lo?antaro ne havas majoritaton de blankuloj (la alia estas
Kalifornio
).
- la ?tato kiu havas la plej grandan proporcion de
aziaj
personoj
.
- la ?tato kun pli da endan?erigataj
specioj
ol la aliaj.
- la sola ?tato kiu produktas
kafon
kiel ?efa industrio.
La ?tato inkluzivas 19
insulojn
kaj
atolojn
en la centra
Pacifiko
.
La ok plej grandaj insuloj de Havajo, kaj la insuloj kiuj havas da?rajn lo?antarojn, estas:
Hawaii
,
Kauai
,
Lanai
,
Maui
,
Molokai
,
Oahu
,
Niihau
, kaj
Kahoolawe
. Tiuj ?i insuloj situas en la sudorienta parto de la
insularo
. ?iuj el la insuloj formi?is per vulkana agado; aktuala vulkana agado okazas sur la insulo
Hawaii
.
Havajo
La ?efaj
industrioj
en Havajo estas
turismo
kaj
agrikulturo
(?efe
sukerkano
kaj
ananaso
).
Turismo
estas la plej granda industrio en Havajo, kun multaj
hoteloj
sur ?iuj el la ?efaj insuloj. La malneta produkto de Havajo en 2003 estis USD $47 miliardoj.
La ?efa
flughaveno
en Havajo estas en la municipo
Kahului
en la kantono Maui.
Polinezianoj, kiuj eble venis de la insuloj Marquesas kaj Society, unue alvenis en la Havajaj insuloj inter la
3-a
kaj
10-a jarcentoj
. La
brita
kapitano
James Cook
estis unu el la unuaj
e?ropanoj
kiuj alvenis en Havajo. Li nomis la insularon 'la Insulojn Sandwich', la? la 4-a
grafo
de Sandwich.
Je
1795
, la ?efo de la insulo Hawaii, Kamehameha, venkis la ?efojn de ?iuj el la aliaj insuloj, escepte de la insulo Kauai, kies ?efo pace submetis sin al la regno de
Kamehameha la 1-a
. La re?lando Havajo estis fondita en
1810
fare de Kamehameha la 1-a kun la unuigo de la insularo Havajo kaj ekzistis ?is
1893
. Nur 8 monarkoj regis en Havajo, nome la jam menciita Kamehameha la 1-a,
Kamehameha la 2-a
,
Kamehameha la 3-a
,
Kamehameha la 4-a
,
Kamehameha la 5-a
kaj
Lunalilo
en la dinastio Kamehameha, al kiu sekvis la dinastio Kal?kaua de
Kal?kaua
mem kaj
Liliuokalani
, je la fino de la re?lando.
Havajo estis regno sendependa ?is la jaro
1893
. Kelkaj ne-havajaj personoj, inkluzivante la usonan ministron
John Stevens
, konspiris faligi la re?inon
Liliuokalani
. Sen la rajtigo de la usona registaro, kaj kun la helpo de la usona mararmeo, ministro Stevens kreis registaron provizoran. Je la
17-a de januaro
1893
, la re?ino
Liliuokalani
abdikis sian
tronon
. La nova registaro i?is la
Respubliko Havajo
, kiu petis la usonan registaron ke ?i aneksu Havajon. Samtempe, la re?ino petis al la usona
prezidanto
Grover Cleveland
ke li renversu la faligon de la
regno
, sen sukceso.
Poste, je
1898
, la usona registaro aneksis Havajon kiel teritorion.
Je la
7-a de decembro
1941
, la
japana
flugarmeo atakis la usonan mararmeon ?e
Pearl Harbor
sur la insulo Oahu, proksime al la urbo
Honolulu
; sekve,
Usono
komencis militi kontra?
Japanio
en la
Dua mondmilito
.
La maniero ke Usono aneksis Havajon e? nun estas temo de konflikto. Oni diras ke Usono regis Havajon sen partopreno de la indi?enoj, la? kolonia maniero. Uzi havajan lingvon iam estis kontra?le?a. ?ar la estroj de la plantejoj stimulis enmigron de homoj de aliaj etnoj (
?inoj
, japanaj, k.t.p.), tiamaniere Havajanoj fari?is minoritato en sia propra tereno.
Je la
21-a de a?gusto
1959
, Havajo fari?is ?tato en Usono post balotado en kiu 93% el la balotantoj elektis ?tatecon. La ekonomio de Havajo rapide ekspansii?is en la postaj jaroj. La
Unui?intaj Nacioj
forigis Havajon de la
Listo de Nea?tonomiaj Teritorioj
. La
Respublikana Partio
, kiun subtenis la potencaj plantejaj firmoj, perdis povon, kaj dum lastaj kvar jardekoj, la plej pova partio estis
Demokrata
.
Je
1993
la usona prezidanto
Bill Clinton
subskribis Publikan
Le?on
103-150; ?i esprimas beda?ron por la usona partopreno en la faligo de la havaja regno. La reprezentantoj al la usona Kongreso proponas ke estu le?o kiu ebligas la havajan popolon negoci kun la usona registaro nacio-al-nacio, en la sama maniero kiel la indi?enaj popoloj de
Norda Ameriko
.
Biogeografie
la insularo trovi?as en la
Pacifika ekozono
la? la
tipologio
de la
Monda Natur-Fonduso
( WWF ) kaj de la
Nacia Geografia Societo
. Havajo enhavas tri diferencajn
biomojn
:
Tropikajn humidajn foliarbarojn
( nome la
Havajaj tropikaj humidaj arbaroj
),
Tropikajn sekajn foliarbarojn
kaj
Tropikajn herbejojn, savanojn kaj arbedarojn
.
Fitogeografie
, Havajo kongruas kun la
Havaja Regiono
, Fla?ra regiono kiu situas la?
a?tore
, a? en la Paleotropika a? en la Oceania
Regno
.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo
Havajanoj
.
La? la usona censo de 2010, estas 371,000 personoj kiuj identigis sin kiel "Indi?enaj Havajanoj" pure a? kombine kun unu a? pliaj aliaj rasoj, etnoj a? grupoj de Pacifikaj Insulanoj. 156,000 personoj identigis sin kiel nur "Indi?enaj Havajanoj".
Konindaj personoj naskitaj en Havajo
[
redakti
|
redakti fonton
]
- Kamehameha la 1-a
, la unua re?o
- Kal?kaua
, la sepa re?o, murdita
- Liliuokalani
, la lasta re?ino
- Barack Obama
, 44-a
prezidanto de Usono
- Nicole Kidman
, a?stralidevena aktorino
- Akebono Taro
,
sumoa
luktisto japandevena
- Nicole Scherzinger
, kantistino, dancistino kaj aktorino rus-filipindevena
- Bethany Hamilton
, profesia
surfistino
- Israel Kamakawiwo?ole
, muzikisto kaj kantisto
- Tia Carrere
, aktorino, modelo, kantistino
- Charles Lindbergh
, sveddevena pioniro de
aviado
- Robby Naish
, monda ?ampiono de
breta velado
- Duke Kahanamoku
,
olimpika
na?isto
kaj
ondorajdisto
- O. A. Bushnell,
The Gifts of Civilization: Germs and Genocide in Hawai?i
, University of Hawaii Press, Honolulu 1993
- T. Michael Holmes,
The Specter of Communism in Hawai?i
, University of Hawaii Press, Honolulu 1994
- William Adam Russ Jr.,
The Hawaiian Republic (1894-98) and Its Struggle to Win Annexation. Selinsgrove
, PA:
Susquehanna University
Press, 1961
- Schamel, Wynell and Charles E. Schamel, "The 1897 Petition Against the Annexation of Hawai?i." Social Education 63, 7 (November/December 1999): 402?408.
- John F.G. Stokes, "Spaniard and the Sweet Potato in Hawai?i and Hawaiian-American Contacts." American Anthropologist, New Series, vol. 34, n-ro 4 (1932) p. 594?600.