Flagg	Skjøldur
Land:	USA
Alment mal:	Hawaiianskt og Enskt
Høvuðsstaður:	Honolulu
Størsti byur:	Honolulu
Innlimað:	21. august 1959
Guvernørur:	David Ige ( D )
Stødd:	29,311 km²
Folkatal ( 2014 ):	1,408,600
fyri km²:	82,6/km²
Tiðarzona:	UTC -10
Heimasiða:	Hawaii.gov

Staturin Hawaiioyggjar ( Hawaiianskt : Moku??ina o Hawai?i , Enskt : State of Hawaii ) er ein lutstatur i USA við 1,4 miljonum innbugvum (2014). Hawaiioyggjar liggja langt uti i Kyrrahavinum - millum Norðuramerika og Japan ? seks tima flugving ur Los Angeles i Kalifornia . Størsti byur og høvuðsstaður er Honolulu . Almennu malini eru tvey i tali, hawaiianskt og enskt. I 8. øld nomu polynesar land a Hawaii. Enn bugva nogvir eftirkomarar teirra har. Hawaiioyggjar voru til ar 1900 frælst kongariki, men gjørdust ta tjoðveldi og komu i rikisfelagskap við USA. I 1959 gjørdust tær 50. veldið i USA. Flest folk bugva a Oahu , men størsta oyggin er Hawaii .

At Hawaii eisini hevur verið bretskt hjaland , sæst m.a. væl a hawaiianska flagginum. Hawaiianska flaggið hevur bretska flaggið i ovasta vinstra teigi og siðan 6 linjur, eina fyri hvønn oyggj (Hawai?i, O?ahu , Kaua?i, Kaho?olawe, L?na?i, Maui, Moloka?i og Ni?ihau). Mesta folkið er samankomið ur ymsum heraldshornum ? amerikanar , kinesar og japanar eru flestir i tali. A Hawaii dyrka tey nogv ananas, sukur og kaffi.

Søga [ rætta | rætta wikitekst ]

Eins og Føroyar, so verða oyggjarnar hildnar at hava verið bygdar siðani nakað fyri ar 1000, hoast spor to eru fra ibugvum heilt aftur til ar 300. Tilflytararnir eru komnir fra øðrum polynesiskum oyggjasamfeløgum. A O'ahu og øðrum oyggjum, sum polynesar busettu seg a, var fruktagott og gott landbunaðarlendi . Teir busettu seg a summum oyggjum og dyrkaðu kokosnøtur, epli, bananir og tero, og veittu vatn a markirnar. Hawaiianar sigldu i kanoskapaðum batum til fjarskotnar oyggjar. Batarnir høvdu tvinnanda kjalir, sum vorðu bundir saman. Batarnir høvdu eisini arar og segl. Teir førdu konufolk, menn og børn umframt bæði plantur , dyr og fræ, sum folk høvdu fyri neyðini, ta ið tey skuldi seta bugv a oyggjunum, tey komu til. Hawaiianar voru sjaldsama skilagoðir og dugnaligir sjomenn. Teir sigldu eftir stjørnunum ogvuliga langar leiðir, og miðjaðu seg eftir ætt og alduskoti.

Oyggjarøðin varð i 1778 funnin av rannsoknarfaranum James Cook (1728?1779), og nevndi hann tær Sandwichoyggjarnar eftir John Montagu, 4. jallinum av Sandwich, ið figgjaði ferðirnar hja James Cook. Teir, sum voru við James Cook a triðju rannsoknarferð hansara, voru fyrstu evropearar , sum komu til Hawai'i. Ta ið teir komu hagar, varð tikið imoti Cook, sum var hann ein gudur, men aðru ferð, hann vitjaði oyggjarnar, gjørdist osemja, og ein dagin, ta ið James Cook keglaðist við Hawaiibugvar i Kealakekua , varð hann dripin. Stutt aftana varð oyggjabolkurin samlaður i eitt kongsriki av kong Kamehameha ti fyrsta . Hetta styrislag helt sær meiri ella minni, til oyggjarnar blivu innlimaðar i amerikanska samveldisrikið sum territorium i 1898.

Knappliga, utten krigsavbjoðing, høvdu japanarar 7. des. 1941 gjørt eitt oyðandi sniðalop a tann amerikanska kyrrahavsflotan i Pearl Harbor a Hawaiioyggjunum. Fimm amerikonsk slagskip og 15 onnur skip vorðu søkt ella oyðiløgd. Harvið kom USA upp i kriggið i parti við teimum sameindu.

I 1959 bleiv Hawaii innlimað sum 50. staturin i amerikanska samveldisrikinum.

Hendingarøð [ rætta | rætta wikitekst ]

• Uml. 500 ? Fyrstu niðursetufolkini koma ur Polynesia .
• Um 1250 ? Farið verður at leggja storar vatnveitingar til bunaðarjørðina i dølunum a Hawaiioyggjum.
• Um 1300 ? A Hawaii verður stættarbyti. Atvoldin til tað er buskaparlig framgongd i landbunaðinum.
• 1778 ? Enski uppdagingarferðandi James Cook verður sagdur vera fyrsti evropeari a oynnum. Hann kallar tær Sandwich-oyggjarnar eftir einum av sinum sponsorum, John Montagu , 4. jalli av Sandwich.
• 1779 , 14. februar ? James Cook dripin av oyggjabugvunum.
• 1795 ? Oynnar fyri fyrstu ferð savnaðar undir krigskonginum Kamehameha I ( 1758 ? 1819 ). Kamehameha stoð fyri mongum nyskipanum. Hann fekk tignarheiti Kamehameha Mikli .
• 1810 ? Kamehameha I tok at enda Kauai i 1810 , ikki við vapnamegi, men við friðarsamraðingum. Tað gav honum valdið yvir øllum Hawaiioyggjum.
• 1819 ? Kamehameha I doyr. Eftirmaður hansara Kamehameha II ( 1797 ? 1824 ) tekur av skipan, ið avmarkar sambandið millum konur og menn.
• 1824 ? Kamehameha II doyr a ferð i Stora Bretlandi .
• 1826 ? USA viðurkendi Hawaii sum eitt frælst, sjalvstøðugt land.
• 1840 ? Kamehameha III ( 1814 ? 1854 ) setur i gildi styrisskipanarkongsriki; fyrsta skrivliga styrisskipanarlogin a Hawaii.
• 1848 ? Kamehameha III lutar jørð sundir til folkið.
• 1851 ? Kamehameha III leggur oyggjarnar undir vernd av USA .
• 1865 ? Fyrstu kinverjarnir koma til Hawaii at arbeiða.
• 1874 ? David Kalakaua verður kongur a Hawaii (til 1891 ).
• 1887 ? Kongsvaldið formliga avtikið.
• 1893 ? Amerikanski herflotin hersetti Hawaii við ti sum undanførslu, at tað var til fyrimuns fyri tryggleikan hja USA. Amerikanski raðharrin vant amerikanska flaggið a stong a Hawaii og lysti hatiðarliga, at Hawaii nu var eitt hjaland hja USA.
• 1894 ? Lyðveldið Hawaii ( 1894 - 1898 ) sett a stovn. Liliuokalani drotning rikin fra valdinum. USA viðurkennir lyðveldið.
• 1898 ? USA tekur Hawaii ( 4. juli ). USA innlimaði alment Hawaii.
• 1941 ? 7. desember loypa japanar a Pearl Harbour . USA við i kriggið i parti við teimum sameindu.
• 1959 ? USA skipaði eina folkaatkvøðu fyri at spyrja hawaiibugvar, um teir ynsktu at varðveita sina støðu sum amerikanskt hjaland ella ynsktu at gerast partur av USA sum ein lutstatur. 21. august blivur Hawaii 50. statur i Sambandsriki Amerika .

Landalæra [ rætta | rætta wikitekst ]

I miðjuni av Kyrrahavinum liggur oyggjabolkurin Hawai’i, har lendið skiftir imillum fruktagoðan regnskog og grotoyðu, og grotbræðing streymar ur bullandi rivum i jørðini. Oyggjarnar eru 20 i tali, men bara sjey eru bygdar. Atta tær størstu oyggjarnar i Hawaii eru einar 4.000 km i ein utsynning ur San Francisco , Kalifornia . Tann størsta oyggin eitur Hawaii , og høvuðsstaðurin eitur Honolulu . Hawaiioyggjar eru av gosgroti. Gosfjøllini hava verið mong, men nu er bara liv i tveimum. Hesi bæði ruka i heilum og taka stundum a at goysa, men eru to vandaleys at bugva við. Uppi a gosfjøllunum standa ferðamannaheim, sum eru fullsett við ferðafolk alt arið. Tey vilja fegin a myrkari natt siggja niður i eitt gløðandi gosop, og um dagin njota tað friða utsynið av fjøllunum. Fleiri staðir er eisini møguleiki at svimja i heitum keldum. Hægsta fjallið er 4.207 metrar. Ein av teimum flottastu tropisku fossunum er at finna a Kaua?i.

Hawaiioyggjar eru stutt norðan fyri ekvator (miðkring), og ti kundu vit hildið, at veðurlagið var heitt og kvalið; men so er ikki. Tað finst valla fagrari og friskligari veðurlag, ti havvindarnir svala so væl, so at sumrini eru ikki heitari enn tey við Miðjarðarhavið og vetrarnir nakað sum summar i Norðurtysklandi . Tað fralika veðurlagið og tann fruktagoða jørðin gera, at mong folk huga sær væl at bugva i oyggjunum. Hægsta fjallið er 4.207 m. høga gosfjallið Mount Kea .

Flotahavnin Pearl Harbour er gitin fra Seinna heimskriggi .

Jarðfrøði [ rætta | rætta wikitekst ]

Hawaii eru 132 gosoyggjar . Flestu gosfjøll eru a kantinum a meginlandaplatunum, sum jarðarskorpan er bytt sundur i. Hesi gosfjøllini verða soleiðis til, at groyti sprikir upp igjøgnum ein goshals og haðan upp igjøgnum rivur i havbotninum. Ta ið platurnar i jarðarskorpuni flyta seg uppi yvir einum tilikum goshalsi, verða nyggj gosfjøll til. Nu er goshalsurin undir oynni Hawaii .

Hoast talan er um eitt oyggjasamfelag av vulkanskum tilfari, so er landslagið nogv øðrvisi enn i Føroyum. Tað eru storar oyggjar við liðandi halli og uttan storar dalar og firðir tilevnaðir av jøklum, soleiðis sum vit kenna tað i Føroyum. To so eru Hawaiioyggjarnar uppbygdar av lava fra eldgosum - ein tilgongd, ið enn fer fram hvønn dag a storu oynni. Tær sandstrendurnar, ið eru, eru gjørdar ur vulkanskum tilfari og eru ti rættiliga myrkar. Hægsta fjallið, Mauna Kea, er 4205 m. høgt matað fra sjovarmalanum. Men fjallið byrjar longu undir havinum, niðri a djuphavinum einar 6000 metur undir sjovarmalanum, og kann ti a sin hatt nevnast hægsta fjall i heiminum við sinum 10,000 metrum fra fotinum a fjallinum til toppin.

Oyggjar [ rætta | rætta wikitekst ]

Størstu byir [ rætta | rætta wikitekst ]

Buskapur [ rætta | rætta wikitekst ]

Bøndurnir a Hawaiioyggjum velta sukurrør og ananas. Nogv ferðafolk koma alt arið til oynna Mavi og hinar Hawaiioyggjar. Ferðafolkið er nogv, sum hagar kemur, og mong eru tey, sum liva av at taka imoti teimum. Tey arbeiða a ferðamannastovum, gistihusum, handlum og gera smalutir at selja teimum mongu ferðamonnum, sum við flogførum og storum skipum koma yvir um hav at sola sær við strendurnar og at bolta sær i Kyrrahavinum .

Folkið [ rætta | rætta wikitekst ]

Tað bugva 1,3 mio. folk i oyggjunum. Upprunaliga buðu har bara polynesarar, men nu eru teir ikki oblandaðir, ti folk ur øllum ættum eru komin hagar. Fjøldin av teimum er japanarar , amerikanarar , filiparar , kinesarar o.a., og allir liva teir i goðari semju sum eitt folk. Av upprunafolkinum eru bara eini 20 000 eftir. Nogv folk ur USA kemur eisini til oyggjarnar at halda fri.

Øll duga og bruka orð sum "Aloha" (hey) og "Mahalo" (takk). Tey flestu bruka eisini avis orð fyri lokalar fruktir og djor - serliga fisk. Eisini hava nøkur staðarnøvn upprunanøvn. Tað visir seg, at fra ti at skular foru at taka seg upp um 1830, so vann enska malið meiri og meiri frama. I 1896 varð asett við log, at enska malið skuldi brukast til undirvising, og at bruk av hawaiiska malinum i skulum varð bannað - i almennum eins væl og privatum skulum. Heilt til 1986 var bannað við log at bruka hawaiiskt i almennum skulum, og ta var malið longu so gott sum utdeytt. 

Folkatalsfrøði [ rætta | rætta wikitekst ]

Myndasavn [ rætta | rætta wikitekst ]

• 
  Ferðavinnan hevur ovurstoran tydning fyri hawaiianska buskapin. Mest er tað heita veðrið og strendurnar, sum draga folk higar.
• 
  Kalalau .
• 
  Hawaiianskir huladansarir.
• 
  Honolulu er høvuðsstaðurin i oyggjunum og liggur a oynni Oahu .
• 
  Navn a oyggjunum.

Si miðlasavnið

≫ Hawaii ≪ i Wikimedia Commons .