La
Andora Princlando
(en la
kataluna
,
Principat d'Andorra
) estas eta lando en la sudo de
E?ropo
kun 468 km², situanta sur la
Pireneoj
kun mezuma alteco de 1.996 metroj super la marnivelo. ?i havas landlimojn sude kun
Hispanio
, limigante kun la
katalunaj
komarkoj
de
Cerdanjo
,
Alta Ur?elo
kaj
Pallars Sobira
, kaj norde kun
Francio
, limigante kun la departemento
Ariege
, en la regiono
Sudo-Pireneoj
. ?ia teritorio, kun
?efurbo
en
Andoro Malnova
, estas teritorie organizata en sep paro?ejoj kun entute 84.484 lo?antoj en la
jaro
2008
.
[1]
Andoro estas
demokratia
kaj
sociala ?tato
kies politika
re?imo
estas
parlamenta princlando
kaj ?i havas kiel kun-princoj (?tatestroj) al la
episkopo de Ur?elo
, nuntempe
Joan Enric Vives Sicilia
, kaj al la prezidanto de
Francio
, nuntempe
Emmanuel Macron
. La nuna andora ?efministro estas
Xavier Espot Zamora
kaj la sola oficiala lingvo estas la
kataluna
,
[2]
kvankam la
hispana
estas pli parolata ol la kataluna mem. La
franca
anka? estas parolata de alta procento de la andora lo?antaro.
Andoro ne havas propran
armeon
kaj pri ?ia nacia defendo respondecas kaj Hispanio kaj Francio.
[3]
Kaze de ur?o kaj/a? naturaj katastrofoj, kiel la inundoj de la jaro
1982
, estas kunvokata la
somateno
, formata de adoltaj viroj (pli ol 18-jara?aj) kun andora civitaneco.
Dum longa tempo, Andoro estis izolita kaj malri?a lando, sed ?i atingis rimarkindan prosperon ekde la
Dua Mondmilito
danke al
turismo
kaj ?efe ?ar ?i estas
impostparadizo
.
[4]
[5]
Andoro estas malgranda lando kun 65 monto-pintoj.
Grava por la enspezoj de Andoro estas la vintra sporto.
La origino de la nomo estas nekonata. Estas kelkaj teorioj: La nomo Andoro (
andurrial
) venas de
Navaro
e?ska
, kio signifas "
arbusto kovris teron
." Alia legendo atribuas la esti?on de la nomo al la
ma?roj
kaj la
araba
al-Gandura
, signifanta "
frivola virino
".
[6]
Dum la periodo de la
mezolitiko
, malgrandaj homgrupoj lo?is en kavernoj proksime al
Gran Valira
, kiel en
Balma de la Margineda
, kaj aliaj punktoj de la andora teritorio kiel
Pal
,
La Massana
kaj
Ordino
, kie la
5-a de junio
2001
trovi?is
?ton?erko
kiu enhavis homajn resta?ojn, brak?enojn kaj potojn el
keramiko
kun nutra?oj.
[7]
Pro la terfekundeco, ?i tiuj grupoj kultivis ?in kaj definitive lo?is, ricevante de la popoloj kiu transiris sian teritorion, la kulturo de la
Bronzepoko
danke al la mineraloj kiuj estis en
Arinsal
.
La unua skribita referenco pri la
andoranoj
, trovi?as en la priskribo kiun faris la greka historiisto
Polibio
rilate al la transiro de
Hanibalo
tra la Pireneoj. Dum la 5-a jarcento, la
Romia Imperio
falis sub la regado de la
visigotoj
, kiuj okupis la sudan parton de
Ga?lio
kaj parton de
Hispanujo
.
Komence de la
18-a jarcento
Andoro pro decido de la episkopo de Urgel estis ne?trala dum la
Sukceda Milito de Hispanio
kaj je la fino de la sama jarcento denove Andoro vidigis sin inter siaj du posedlandoj, nome
Francio
kaj
Hispanio
. La revoluciuloj malagnoskis la kunprincan re?imon kiel hereda?o de la
fe?dismo
kaj en
1794
franca armeo invadis Andoron, sed diplomatiaj klopodoj de la andoranoj haltigis tiun invadon. En
1806
Napoleono
restarigis la kunprincan re?imon, tamen dum la posta invado de Hispanio farita de la napoleona armeo kaj dum la sinsekva re?imo Andoro estis aneksiigita al la provincoj de
Katalunio
. Dum la
Karlistaj militoj
de la dua duono de la
19-a jarcento
, Andoro estis rifu?ejo por kaj karlistoj kaj liberaluloj. En 1866 la andora ri?ulo Guillem de Plandolit akcelis reformon de la parlamenta sistemo por enkonduki tien la bur?ulojn.
La politika situacio de Andoro ne multe ?an?i?is post kiam la kunprinclanda re?imo establi?is dum la
mezepoko
. La kunprincoj (anta?e fe?daj sinjoroj, nun ?tatestroj), sekurigis la ne?tralecon kaj la sendependon de Andoro inter du potencaj ?tatoj:
Francio
kaj
Hispanio
. Aliflanke, la izoleco de la andoraj valoj, la tradicia kaj konservativa socio, la malri?aj agraj rimedoj kaj la kunprincoj mem, igis malebla la demokratii?on de la registaraj institucioj. Tiu situacio blokis la
ekonomion
tiom, ke multaj lo?antoj devis foriri por labori en
Barcelono
a? en
Tuluzo
komence de
20-a jarcento
.
Tio ?an?i?is post la
Dua Mondmilito
: la
komerco
fervoris danke al preska? ne ekzistantaj impostoj, kaj la
turisma
sektoro, ?efe vintra, bezonis multajn
eksterlandajn laboristojn
. Tiel, dum duona jarcento estis progreso kaj anka? ioma libereco (multe pli ol en Hispanio samepoke, kie regis
fa?isma re?imo
). Aliflanke, tiuj anakronismaj institucioj lasis la ekonomion, la medion, kaj la socion sub la rego de sova?a spekulado.
En
1976
fondi?is la unua politika partio, la posteno de ?efministro estis establita en
1981
. En
1993
per referendumo estis akceptita la unua konstitucio.
Mapo de Andoro
Tri valoj konsistigas la landon Y-forme: Norde, de la pirenea akso, riveroj
la Valira del Nord
(okcidente) kaj
la Valira d'Orient
(oriente) fluas suden ?is
Andoro Malnova
kaj
Escaldes
, kie la du riveroj kunfluas. Pli sude, la nova rivero
la Valira
fluas ?e
Sant Julia de Loria
kaj lasas Andoron apud la ?tatlimo.
Nordoriente, naski?as la atlantika rivero
Arieja
, kies maldekstra flanko estas andora. Tie staras la vintro-stacia kaj komerca urbo
El Pas de la Casa
?e la rivero. Inter tiu valo kaj la suda valo de la rivero
la Valira d'Orient
estas grava intermonto (2.408 m) kaj tunelo, kiuj ligas Andoron al Francio.
La plej alta monto en Andoro estas
Comapedrosa
(2.942 m). En la supra parto de ?iuj tiuj valoj estas lagetoj, foje profititaj de la hidroelektra industrio.
Andoro estas parlamenta kunprinclando. La du princoj (kunprincoj) estas la ?tatestroj de Andoro kaj nepre tiuj postenoj apartenas al la episkopo de
Urgell
-elektita de la
Papo
-, kaj la Prezidanto de Francio -elektita de la francianoj. Tamen principe nek la franca ?tato nek la Papo regas Andoron ?la kunprinca posteno estas sendependa.
Post la sankcio de la konstitucio (en
1993
) Andoro estas tute demokratia ?tato. Do malkiel anta?e, la potencoj nun estas dividitaj:
- La le?a-donan potencon prizorgas la
parlamento
nomata
?enerala Konsilio de Andoro
(
katalune
Consell General
) kaj konsistas el 28 parlamentanoj (
Consellers
). Duono el ili estas elektitaj po 2 en ?iu provinco (
Parroquia
) kaj la ceteraj per tutlandaj listoj.
- La registaro konsistas el ?efministro plus maksimume 11 ministroj.
- La ju?a potenco konsistas el
Tribunal de Batlles
(1-a instanco),
Tribunal de Corts
(asizo) kaj la Supera Tribunalo. Fine estas la Konstitucia Tribunalo.
Andoro ne havas armeon.
La andoraj provincoj estas nomitaj
Paro?ejoj
(
Parroquies
) ?ar la administracia kaj eklezia divido samas. ?iu paro?ejo havas sian lokan magistraton (
Comu
).
Deveno de la lo?antaro:
- hispanoj ? 38 %,
- andoranoj ? 37 %,
- portugaloj ? 11 %,
- francoj ? 7 %.
- Canillo
- Encamp
- Ordino
- La Massana
- Andoro Malnova
(
Andorra la Vella
)
- Sant Julia de Loria
- Escaldes-Engordany
La landa lo?antaro estas koncentrita en la plej granda valo de la Princlando, tra kiu la rivero Grandvalira fluas kaj estas lokitaj du komunumoj , inkluzive de la ?efurbo,
Andoro Malnova
.
De la 84,082 lo?antoj de la lando (ekde 31 decembro 2009), estas nur 32,085 (38.2%) andora naciaj. La? ili, la hispana nacia formo kun 26,662 (31.7%), la plej granda grupo, sekvita de la portugala (13 362, 15,9%) kaj la franca (5,099, 6,1%).
[8]
La jara kresko de la lo?antaro estas 0,33% (2011). La avera?a espero de vivo estas 82,4 jaroj kaj estas unu el la plej altaj.
La oficiala lingvo de Andoro estas
kataluna
. La? enketo de la andora Centro por Socia Esplorado
(Centre de Recerca Sociologica)
en 2005 parolas 38,8% de la lo?antaro denaskan lingvon de Andoro kataluna,
kastilia
35.4%,
portugala
15.0%, kaj
franca
5,4%. Sed aliaj lingvoj estas parolataj:
hispana
(32%), franca (7%) kaj
portugala
(7%) anka? estas parolata.
|
|
Gepatra lingvo
|
Uzata lingvo
|
| Kataluna
|
38,8%
|
43,8%
|
| Hispana
|
35,4%
|
32,8%
|
| Hispana kaj Kataluna
|
1,5%
|
2,7%
|
| Portugala
|
15,0%
|
7,6%
|
| Franca
|
5,4%
|
7,1%
|
| Aliaj
|
8,7%
|
6,0%
|
|
|
La plimulto de la andora (?irka? 90%) estas kompromitita kun la
Romkatolika Eklezio
, kune kun 1% de la lo?antaro estas la
Atestantoj de Jehovo
, ekzistas anka? kelkaj
protestantaj eklezioj
kaj
juda komunumo
. La Romkatolika Eklezio estas la ?tata religio en Andoro.
La sola telekomunikada entrepreno en Andoro estas la ?tata
Servei de Telecomunicacions d'Andorra
, establita en 1975. ?i agas en la merkato kiel
Andorra Telecom
kaj sub la marko
Som
. La kompanio proponas fiksajn kaj po?telefonojn, kaj interretan konekton. Sukcesas la andora
domajno de plej alta nivelo
, kiu estas
.ad
.
Andorra Telecom
anka? transdonas televidajn kanalojn de la hispana kompanio Digital+.
Andorra Telecom
en junio 2011 ekposedis 50.053 fiksajn telefonojn, 65.525 po?telefonojn kaj 24.947 lar?-bendajn DSL-klientojn.
[9]
71 % de la landa hejmoj estas konektitaj al lar?-kapacita interreta konekto kaj 81 % de la lo?antaro uzas la Interreton.
Interne Andoro havas modernan telefonan sistemon kun mikroonda radiosendiloj, kaj eksterlande estas fiksaj kabloj al
Francio
kaj
Hispanio
.
Andoro ne havas propran po?tan servon, sed agas anstata?e la po?toj de Francio kaj Hispanio.
[10]
?is 1928 uzis Andoro anka? proprajn po?tmarkojn. Ekde 1931 Francio kaj Hispanio komenci?is eldoni po?tmarkojn specife por Andoro. Tiuj indikis la valoron en hispanaj pesetoj kaj francaj frankoj.
Post la enkonduko de la e?ro la franca
La Poste
kaj la hispana
Correos
da?rigis siajn apartajn po?tmarkojn eldonitajn por Andoro. Amba? nun portas subtitolojn en la kataluna lingvo. La po?tmarkoj estas uzataj nur por eksterlandaj senda?oj, tiam ?i estas libera por sendi leterojn hejme. Ekde 2004 la du po?taj servoj interkonsentis pri komuna po?tkoda sistemo por Andoro. Tiu konsistas el la literoj AD kombinitaj kun tri ciferoj indikantaj la paro?ejon.
[11]
?is 1981 Andoro estis la sidejo de la privataj radio-stacioj Radio Andoro kaj
Sud radio
. Poste la instala?oj estis transprenitaj de la publika radio-entrepreno
Radio i Televisio d'Andorra
. Estas ok radiostacioj (inkluzive de kvin privataj) kaj publika televido
Andorra Televisio
(ATV) en Andoro. Krome, hispana kaj franca kanaloj estas riceveblaj.
Anka? aperas tri ?iutagaj ?urnaloj, la
Diari d'Andoro
,
La perioda d'Andoro
kaj la
Bondia
, kiu proponatas senpage.
Andoro havas 269 km da vojoj, 198 km el kiuj estas pavimita kaj 71 km ne-pavimitaj. La ?tata ?osea reto konsistas el kombino de ses ?efaj ?oseoj (katalune
carreteres generals
, mallongigo CG) kaj la alia el mal?efaj vojoj (katalune
carreteres secundaries
, mallongigo CS). ?iuj limo-transirejoj estas lokitaj sur ?efa ?oseo. La ?efa ligo al Hispanio tra la CG 1 per Valira Valo sude de Sant Julia de Loria, landlima transirejo estas lokitaj en la CG 4 en la direkto de la hispana vila?o Tor kaj en la CG 6. Tiu estas la nura vojo, kiu kondukas al la hispana
eksklavo
Os de Civis. La sola lim-transirejo al Francio situas oriente de Pas de la Casa en la CG 2, kiu transiras la plej altan, kun 2408 metroj, pirenean montpasejon
Port d'Envalira
. Kiel alternativo al la trapasejo de 2002, ekzistas anka? la 2850 m longa Tunelo d'Envalira.
En la jaroj 1980, la konstruo de dua voja ligo kun tunelo (Port du Rat) al Francio komenci?is. ?i enfluas hodia? nordokcidento de El Serrat.
La lando ne havas flughavenon, kaj ne ekzistas fervoja trafiko. Internacia busa servo ekzistas al
L'Hospitalet-pres-l'Andorre
(de tie - ?e stacidomo
Andorre - L'Hospitalet
- estas trajna konekto al
Tuluzo
), la flughaveno Toulouse-Blagnac kaj
Barcelono
. La inter-urba busa reto
Clipol
konektas la komunumojn kun la ?efaj urboj de Andoro. Ok busaj veruroj tage de Andoro Malnova. Taksiohaltejoj estas disponeblaj nur en
Andoro Malnova
kaj
Escaldes-Engordany
, sed ebla en tuta Andoro mendi taksion, radie vokatan.
La?
Facebook
la denso de esperantistoj en Andoro ver?ajne estas pli alta ol en aliaj landoj de la mondo: 16 parolantoj de Esperanto
[12]
inter 85458 lo?antoj de Andoro
[13]
.
Do, la denso estas 1/5341.
Andoro ver?ajne estas la plej esperdona lando por oficialigo de Esperanto. La diverseco de lingvoj en Andoro (?efaj lingvoj estas la kataluna, hispana, portugala kaj franca) kaj la fakto, ke la angla lingvo ne estas dominanta lingvo, estas bona fundamento por Esperanto kiel unu el oficialaj lingvoj en estonto.
- ↑
informo de la registara statistika oficejo de Andoro, jen katalune, sed anka? havebla hispane, france kaj angle
. Arkivita el
la originalo
je 2012-07-31. Alirita 2013-01-30.
- ↑
la andora konstitucio en retejo de la andora ?enerala Konsilio (katalune)
[
rompita ligilo
]
- ↑
informo en la retejo boe.es, vidita la 11-an de majo 2008
- ↑
informo en la retejo meh.es, vidita la 21-an de februaro 2009
- ↑
informo en la retejo eleconomista.es "La OEKE (
Organiza?o pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo
) revizios la liston de fiskaj paradizoj por 2009" (hispane)
- ↑
≪Andorra≫, i John Everett-Heath:
Concise Dictionary of World Place-Names
, Oxford: Oxford University Press, 2010.
- ↑
artikolo "El Carboni 14 confirma les restes de l'andorra mes antic" (katalune), vidita la 30-an de oktobro 2008
. Arkivita el
la originalo
je 2022-05-26. Alirita 2009-11-23.
- ↑
Govern d’Andorra, Departament d’Estudis i Estadistica: Anuari estadistic 2008, Poblacio per nacionalitat
. Arkivita el
la originalo
je 2012-12-15. Alirita 2021-08-26.
- ↑
≪About Andorra Telecom≫
Arkivigite je
2011-06-26 per la retarkivo
Wayback Machine
, Andorra Telecom. Kontrolita je 2011-06-26.
- ↑
Stuart Rossiter og John Flower:
World History Stamp Atlas
, London: Black Cat, 1989, pa?oj 47?48.
- ↑
≪Andoro≫. Artikolo "po?taj adresaj sistemoj en membro?tatoj de la Universala Po?ta Unio" (angle), vidita la 26-an de junio 2011
. Arkivita el
la originalo
je 2012-01-31. Alirita 2012-09-11.
- ↑
Facebook
, je la 13-a de januaro 2016
- ↑
Andoro en la angla vikipedio
je la 13-a de januaro 2016