Renato KARTEZIO
(
france
Rene Descartes
,
latine
Renatus Cartesius
; naski?is la
31-an de marto
1596
, mortis la
11-an de februaro
1650
) estas konsiderata unu el la plej gravaj kaj influaj pensuloj en la okcidenta historio. Li estis la unua moderna
filozofo
de la Okcidento, la unua moderna
matematikisto
kaj unu el la tri fondintoj de moderna scienco (kun
Galilejo
kaj
Bakono
).
Li influis kaj siatempajn filozofojn kaj tiujn, kiuj sekvis ilin, kaj estis konata pro sia
raciisma aliro
, kiu metas la
intelekton
kaj trajtojn de
apriora
realo
(t.e. anta?
eksperimentado
) en la centro de siaj esploroj. Descartes ?efe zorgis pri la kapablo atingi certan, nedubindan, scion kaj la rilaton inter korpo kaj menso. Kvankam plej konata pro sia pionira filozofio, li anka? multe diskonigis kiel inventinto de la
karteza koordinatsistemo
. ("Karteza" el la vorto
Cartesius
, la latina formo de "Descartes"). ?i tiu sistemo havis grandan influon sur la disvolvi?o de moderna matematiko.
|
| ?
Cogito, ergo sum
”
|
| ?
Mi rezonas, do mi ekzistas
”
| —
Rene Descartes, Principia philosophiæ
|
|
En la Okcidento en la
17-a jarcento
filozofio estis tute refondita: anstata? uzi
Aristotelon
kaj la
Eklezion
kiel bazon de vero, filozofoj ?
Kartezio
,
Bakono
,
Hobbes
, ktp ? rekonstruis filozofion per siaj propraj manoj.
Kartezio estis tiu, kiu diris,
Cogito ergo sum
("Mi pensas, tial mi estas"), fondante sian filozofion sur
radikala dubo
. Kiel Bakono, Kartezio pensis profunde pri la demando, "Kiel pensi kaj scii pri la mondo?"
Li donis ekzemplon pri son?ado: en son?o, oni perceptas aferojn, kiuj ?ajnas realaj, sed ne efektive ekzistas. Tial oni ne povas fidi la sensojn por trovi la verecon. Kaj pli perturbe, eble "malbona geniulo" ekzistas: potencega kaj ruzega estulo kiu provas trompi Kartezion kaj malhelpi lin scii la veran naturon de realeco. ?ar ?i tiuj ebloj ekzistas, kion oni povas certe scii?
La sistemo de scio, kiun Kartezio konstruis, tute bazi?as sur
racio
, rezonanta el iuj anta?supozitaj veroj. Simile al la
matematiko
de
E?klido
, sed aplikita al filozofio. Malsimile al la sistemo de Bakono, ?i ne estas bazita sur sperto de mondo a? indukto. Per sia sistemo Kartezio fondis la skolon de
racionalismo
, formo de
idealismo kaj
dualismo
. Racionalismo diras, ke homa scio bazi?as sur racio kaj ideoj denaskaj.
Locke
kaj
Hume
kaj aliaj britaj filozofoj poste disputis kontra? ?i tiu skolo, fondinte sian propran skolon,
empiriismon
, kiu diris ke sensado, ne denaskaj ideoj, estas la bazo de scio.
Kvankam Kartezio vidis naturon kiel grandan ma?inon, li diris ke menso
ne
estas me?anika. Tia nematerialismo denove starigis Kartezion kontra? la britaj filozofioj, ekzemple sia samepokano,
Hobbes
. Hobbes anka? vidis la naturon kiel grandan ma?inon, sed en lia ma?ino menso ne staris aparte, sed estis tute me?anika. Male la tutan animon de bestoj li vidis kiel tute me?anika, kaj neis ke ili kapablas pensi, a? esti konsciaj. Tiu anta?ju?o, ofte signita de lia nomo, superinfluis la sciencan penson de Okcidento dum du jarcentoj.
Kartezio, kiel
Tomaso de Akvino
kaj
Aristotelo
, verkis pruvon pri la ekzisto de Dio.
Kartezio anka? estis grava matematikisto, inventinta
analitikan geometrion
, la apliko de
algebro
al
geometrio
, kiun li priskribis en
La Geometrie
en
1637
, kaj sen kiu ja ne estus ebla la povego de matematiko en fiziko kaj
in?enierarto
.
Pri fiziko li elpensis teoriojn, kiuj estis post
Newton
priironiitaj de ekzemple
Voltaire
; sed post la nova vido de fizika mondo far
?enerala Relativeco
, kaj kun la "lokeco" de fizikaj interagoj, ties ideoj pri me?anikaj interagoj,
etendue
(konkreta spaco) kaj
tourbillons
(vorticoj), nun povas esti rigardataj kiel ties anta?vidoj kaj pli modernaj ol la sentempaj deforaj interagoj de Newton.
Kartezio, kiu skribis latine kaj france, rimarkis, ke la latina estis perdinta sian rolon kiel interlingvo de la Okcidento. Li proponas novan lingvon artefaritan kiel anstata?a?on por la latina. La? li, la nova lingvo estu regula, ne?trala kaj egale facile lernebla por ?iuj. Li tiele esprimis sian esperon pri la ideo de
internacia lingvo
:
[1]
|
| ?
Mi kura?us esperi universalan lingvon facile lerneblan, kie ekzistas nur unu maniero konjugacii, deklinacii, konstrui vortojn.
”
|
|
Li naski?is en
Francio
en urbo
La Haye-Descartes
(sude de
Tours
) kaj estis klerigita de
jezuitoj
, sed tamen kiel plena?ulo li laboris kaj lo?is ?efe en
Nederlando
, kie estis libereco de penso (komparu tion al
Alberto Ejn?tejno
), sed kie li ankora? timis la
potencon de la Katolika Eklezio (komparu tion al lia samtempulo,
Galilejo
). Ironie, Kartezio estis pia katoliko, kiu komence esperis ke la Eklezio adoptos lian filozofion. Li mortis en Svedujo, oficiale pro
pne?monito
, sed la simptomoj kaj aliaj detaloj pri lia morto kondukis germanan a?toron konkludi, ke li ver?ajne estis venenita, de pastro, sekreta agento de la papo, kaj kiu timis lian influon al la re?ino
Kristina
, pri kiu la Eklezio esperis konverti?on.
[2]
Kartezio oficiale naski?is la
31-an de marto
1596
en
La Haye
[noto 1]
[3]
(Francio). Pierre Borel, biografo lia, tamen supozas, ke li naski?is en
Chatellerault
en
Puatuo-?arentoj
, de kie devenas la geavoj de Kartezio. Li estis la tria infano de Joachim Descartes, advokato kaj tiam parlamentano de la
Parlamento de Bretonio
en
Rennes
,
[4]
:22
kaj lia edzino Jeanne Brochard.
Lia patrino mortis unu jaron poste dum aku?o de sia kvara infano; la patro ofte laboris for de la hejmo; do Kartezio estis edukata precipe de siaj avino, praonklino, de nutristino kaj de hejma instruisto. ?ar li estis ?iam pala kaj multe tusis, kaj mankis al li la patrinan protektadon, oni dubis, ke li havos longan vivon
[5]
.
[3]
Lia malbona sano prokrastis lian klerigon. Kvankam la familio Descartes estas romkatolika, la regiono
Potevio
estis kontrolita de Protestantaj
Hugenotoj
.
[6]
Nur en 1607 li ekfrekventis la altrenoman kolegion
College Royal Henry-Le-Grand
de
La Fleche
regata de
jezuitoj
.
[7]
[8]
kie li estis enkondukita al matematiko kaj fiziko, inklude la verkaron de
Galileo
.
[9]
[10]
Kartezio tamen estis seniluziigita de la studado kaj poste skribis: "Mi estis edukita per studo de scienco (france:
lettres
) ekde infana?o, kaj ?ar oni kredigis al mi, ke per ?i oni povas akiri klaran kaj certan scion pri ?io, kio utilas en la vivo, mi havis ekstreman deziron lerni. Sed post kompletigo de tiu tuta studado, je kies fino oni kutime estas akceptita inter la klerulojn, mi tute ?an?is mian opinion: Mi trovi?is tiel implikita en duboj kaj eraroj, ke mia impreso estis, ke mi neniel profitis de mia strebo al instruiteco, escepte malkovri pli kaj pli mian nescion.
[11]
"
Post gradi?o en 1614, li studis dum du jaroj (1615?16) en la
Universitato de Poitiers
, kie li akiris la titolojn
Baccalaureat
kaj
Licence
en
Kanona juro
kaj en
Civila juro
en 1616,
[9]
La? deziroj de lia patro li i?u advokato.
[12]
Post tio, li transloki?is al Parizo.
En
Discours de la Methode. Pour bien conduire sa raison, et chercher la verite dans les sciences
, Descartes rememorigas:
[13]
:20?21
Mi tute abandonis la studadon de sciencoj. En la intenco ser?i sciaron nur en tio kio povus esti trovebla en mi mem a? aliloke en la granda libro de la mondo, mi pasigis la ceteron de mia juna?o veturante, vizitante kortegojn kaj armeojn, mikse kun homoj el diversaj karakteroj kaj rangoj, arigante variajn spertojn, testante min mem en la situacioj kiujn la sorto estis proponinta min, kaj en ?iaj momento respegulante ion ajn el kio io povas i?i ioma profito al mi.
Kongrue kun sia ambicio i?i profesia militista oficiro en 1618, Descartes ali?is, kiel
soldulo
, al la
protestanta
Nederlanda Armeo en
Breda
sub la komando de la princo
Maurits van Oranje
,
[9]
kaj entreprenis formalan studon de milita
in?enierado
, kiel establita de
Simon Stevin
,
[14]
:66
kaj de matematiko.
[9]
Tiukadre li la
10-an de novembro
1618
konati?is kun la sciencisto, kuracisto kaj filozofo
Isaac Beeckman
,
[9]
estro de lernejo de
Dordrecht
, por kiu li verkis la
Kompendio de Muziko
(verkita en 1618, publikigita en 1650).
[15]
Kune, ili laboris pri temoj de libera falo,
katenario
,
koniko
, kaj
fluida statiko
. Amba? kredis, ke necesas kreis metodon kiu iel ligu matematikon kaj fizikon.
[16]
Tiu notis en sia taglibro, ankora? konservita, kiel Kartezio solvis fizikan problemon: Sciante, kiun distancon falanta korpo iras en du horoj, kiel oni kalkulas la vojon en la unua horo?
[17]
La du viroj amiki?is, Beeckman kreskigis ?e Kartezio la intereson pri
matematiko
kaj konatigis lin kun ideoj de
Galilejo
. Leteroj de Kartezio al Beeckman estas liaj plej fruaj, kiuj konservi?is. Tamen en 1630 Kartezio kaj Beeckman ekdisputis pri la demando, kiom la dua influis la unuan, kaj Kartezio letere insistis, ke neniam Beeckman iel influis lin
[18]
.
En 1619 Kartezio faris voja?on al
Danio
,
Pollando
,
Hungario
kaj
Bohemio
kaj poste en
Frankfurto ?e Odro
?eestis la kronadon de imperiestro
Ferdinando la 2-a
. Poste li denove soldati?is, sub duko
Maksimiliano la 1-a
,
[19]
kaj batalis en la
tridekjara milito
, ekzemple en la konkero de
Prago
, nome en la
Batalo sur Blanka monto
?e Prago, en Novembro 1620.
[20]
[21]
La?
Adrien Baillet
, en la nokto de la 10a?11a de Novembro 1619 (Festo de
Sankta Marteno
), dum gastado ?e
Neuburg an der Donau
, Descartes enfermi?is en ?ambro kun "forno" (probable
kahelforno
)
[22]
por eviti la malvarmon. Tiuloke, li havis tri son?ojn,
[23]
kaj kredis, ke dia spirito montris al li novan filozofion. Tamen, oni spekulativis, ke tio kion Descartes konsideris lia dua son?o estis fakte epizodon de "sindromo de eksploda kapo".
[24]
Elirinte, li formulis la
analitikan geometrion
kaj la ideon apliki la matematikan metodon al la filozofio. Li konkludis el tiuj vizioj, ke la celo de scienco estu provi, por li mem, la celon de la vera sa?o kaj ?losilan parton de la verkaro de sia vivo.
[25]
[26]
Descartes anka? vidis tre klare, ke ?iuj veroj estas ligataj unu kun alia, tiel ke trovante fundamentan veron kaj procedante logike, tio malfermus la vojon al ?iu scienco. Descartes malkovris tiun bazan veron tuj: lia fama "
Mi pensas, tial mi ekzistas
."
[16]
Poste li voja?is en Italio, Germanio, Svislando kaj Nederlando kaj diskutis kun tieaj kleruloj.
En 1622 li revenis al Francio kaj en 1623 eklo?is en Parizo. En la postaj jaroj li supozeble konati?is kun
Marin Mersenne
.
Precize en 1620, Descartes lasis la armeon. Li vizitis la
Basilica della Santa Casa
en Loreto, poste vizitis variajn landojn anta? reveni al Francio, kaj dum la venontaj kelkaj jaroj, li pasigis tempon en Parizo. Tie li komponis sian unuan eseon pri
metodo
: nome
Regulae ad Directionem Ingenii
(
Reguloj por la direktorado de la menso
).
[16]
Li alvenis en
Hagon
en 1623, kaj vendis ?iujn siajn propra?ojn por investi en
obligacioj
, kio havigis al li komfortigan enspezon por la cetero de sia vivo.
[14]
:132
[27]
:94
Descartes ?eestis en la sie?o de
La Rochelle
fare de la
Kardinalo Richelieu
en 1627.
[27]
:128
En la a?tuno de tiu sama jaro, en la rezidejo de la papa
nuncio
Giovanni Francesco Guidi di Bagno, li ekkontaktis kun
Mersenne
kaj multaj aliaj sa?uloj por a?skulti prelegon fare de la alkemiisto, Nicolas de Villiers, Sieur de Chandoux, pri la principoj de supozita nova filozofio,
[28]
La kardinalo Pierre de Berulle sugestis kin verki klarigon de sia nova filozofio ie for de la ebla atingon de la
Inkvizicio
.
[29]
En 1628-1629 Kartezio iris al Nederlando kaj tie diversloke pasigis 18 jarojn.
[23]
En Aprilo 1629, li ali?is al la
Universitato de Franeker
, kie studis kun
Adriaan Metius
, ?u lo?ante kun katolika familio ?u luprenante lo?ejon ?e rezideja iama kastelo Sjaerdemaslot. La venontan jaron, kun la nomo "Poitevin", li ali?is al la
Universitato de Lejdeno
, kiu tiam estis Protestanta Universitato.
[30]
Li studis kaj matematikon kun
Jacobus Golius
, kiu kontra?is lin pri la
teoremo
de la
seslatero
de
Pappo
, kaj
astronomion
kun Martin van den Hove, alinome Martin Hortensius.
[31]
En Oktobro 1630, li havis kverelon kun Beeckman, kiun li akuzis pro plagiato de kelkaj el siaj ideoj. En Amsterdamo en 1635, li havis amrilaton kun servistino, nome Helena Jans van der Strom, kun kiu li havis filinon, nome Francine Descartes, kiu naski?is en 1635 en
Deventer
. ?i estis baptita kiel Protestanta
[32]
[33]
kaj mortis kvinjara?a pro
skarlatino
. ?ian morton Kartezio nomis la plej granda doloro de lia vivo.
Malkiel multaj tiamaj moralistoj, Descartes ne malaprezis pasiojn, sed anstata?e li defendis ilin; tiukadre li plenploris la morton de Francine en 1640.
[34]
La? ?usa biografio de Jason Porterfield, "Descartes diris, ke li ne kredas, ke oni devas elteni el larmoj por montri?is viro."
[35]
Russell Shorto spekulativis, ke la sperto de patreco kaj de perdo de filo formis turnopunkton en la verkaro de Descartes, ?an?ante sian fokuson el medicino al demandaro por universalaj respondoj.
[36]
Spite oftajn transloki?ojn,
[noto 2]
li verkis la tuton de sia ?efa verkaro dum siaj pli ol 20 jaroj en Nederlando, iniciatinte revolucion en matematiko kaj filozofio.
[noto 3]
En 1633, Galileo estis kondamnita de la
Roma Inkvizicio
, kaj Descartes abandonis planojn publikigi sian verkon
Trakta?on pri la mondo kaj la lumo
(
Traite du monde et de la lumiere
), nome lia verko de la anta?aj kvar jaroj. Tamen, en 1637, li anonime publikigis partojn de tiu verko en tri eseoj:
[37]
nome "Les Meteores" (La meteoroj), "La Dioptrique" (Dioptriko, pri lumo) kaj
La Geometrie
(
Geometrio
), anta?ita de enkonduko, nome lia fama
Discours de la methode
("Diskurso pri la metodo").
[37]
En ?i, Descartes demetas kvar regulojn por pensaro, en la intenco sekurigi, ke onia sciaro restu sur firman fundamenton:
[38]
|
| ?
La unua estis neniam akcepti ion ajn kiel vero se mi ne tute konis tion tia; tio estas, zorge eviti haston kaj anta?ju?on, kaj enhavigi en mia ju?aro nur tio kio estas prezentita al mia menso klare kaj distinge por ekskludi ?ian grundon de dubo.
”
|
|
En
La Geometrie
, Descartes pritraktis la malkovrojn kiujn li faris kun
Pierre de Fermat
, kion li povis fari ?ar lia artikolo,
Enkonduko al Loci
, estis publikita postmorte en 1679. Tio poste i?os konata kiel Kartezia Geometrio.
[39]
Descartes plue publikigis verkojn pri kaj matematiko kaj filozodio por la cetero de sia vivo. En 1641 aperis, en
latina lingvo
, lia primetafizika verko
Medita?oj pri unua filozofio
("meditationes de prima philosophia"), tre influa verko pri raciismo. ?ar tiu verko estis latinlingva oni komprenas, ke ?is estis direktita nur al sa?uloj kaj fakuloj. ?i estis sekvita en 1644 de
Principia Philosophiae
(
Principoj pri filozofio
), speco de sintezo de la
Diskurso pri la Metodo
kaj
Medita?oj pri unua filozofio
. En 1643, la kartezia filozofio estis kondamnita de la
Universitato de Utre?to
, kaj Descartes estis devigita fu?i al Hago, kaj setli?i en
Egmond-Binnen
.
Christia Mercer sugestis, ke Descartes eble estis influita de la hispana verkitino kaj romkatolika mona?ino kaj reformistino
Tereza el Avilo
, kiu, kvin dek jarojn anta?e, estis publikiginta
Las moradas
a?
La interna kastelo
, pri la rolo de filozofia respegulado en la intelekta kresko.
[40]
[41]
Anka? ?i levis suspektojn de Inkvizicio.
Descartes (pere de Alfonso Polloti, itala generalo je la servo de Nederlando) startigis sesjaran korespondadon kun Elisabeth de Bohemio, dedi?ita ?efe al moralaj kaj psikologiaj temoj.
[42]
Konektita kun tiu korespondado, en 1649 li publikigis
Les Passions de l'ame
(
La pasioj de animo
), kion li dedi?is al la Princino. Franca traduka?o de la
Principia Philosophiae
, preparita de Claude Picot, estis publikigita en 1647. Anka? tiu eldono estis dedi?ita al la Princino Elisabeth. En la enkonduko al tiu franclingva eldono, Descartes la?dis la veran filozofion kiel rimedo por akiri sa?on. Li identigas kvar ordinarajn fontojn por atingi sa?on kaj finfine diras, ke estas kvina, pli bona kaj pli sekura, konsistanta en la ser?ado de unuaj ka?zoj.
[43]
?irka? 1649, Descartes estis i?ante unu el la plej famaj filozofoj kaj sciencistoj de E?ropo.
[37]
Tiukadre en 1649 li akceptis inviton al ?ia kortego de la sveda re?ino
Kristina
por organizi novan sciencan akademion kaj tutori ?in en ?iaj ideoj pri amo kaj tial li translo?i?is al
Stokholmo
meze de la vintro.
[44]
La re?ino deziris de li instruadon pri filozofio, sed la malvarma vintro de Svedio
subfosis
lian sanon. ?i estis interesata en kaj stimulis Descartes publikigi
La pasiojn de la animo.
[45]
Li estis gasto ?e
Pierre Chanut
, kiu lo?is en la strato Vasterlanggatan, malpli ol 500 metrojn el la re?a kastelo
Tre Kronor
en
Stokholmo
. Tie, Chanut kaj Descartes faris observojn per la hidrarga barometro de
Torricelli
. Defie al
Blaise Pascal
, Descartes faris la unuan serion de barometraj lega?oj en Stokholmo por vidi ?u la
atmosfera premo
povus esti uzata por anta?scii la okazontan
veteron
.
[46]
Descartes aran?is la inviton por fari lecionojn al la re?ino Kristina post ?ia naski?tago, tri fojojn semajne je la 5a horo a.m., en sia malvarma kaj venteca kastelo. Tuj klari?is, ke ili ne ?atis unu la alian; ?i ne interesi?is pri lia
me?ismoo
, nek li interesi?is pri ?ia interesi?o pri la
greka lingvo
. ?irka? la 15a de Januaro 1650, Descartes estis vidinta Kristina nur kvar a? kvin fojojn.
La? historiaj raportoj la
1-an de februaro
1650
, li eksuferis
pne?moniton
kaj mortis la
11-an de februaro
1650
.
[47]
La ka?zo de morto estis pne?monito la? Chanut, sed
peripne?monito
la? la kuracisto de Kristina nome Johann van Wullen kiu ne estis rajtigita sangigi lin.
[48]
(Tiu vintro ?ajne estis milda,
[49]
escepte ?e la dua duono de Januaro kiu estis akra kiel priskribita de Descartes mem; tamen, "tiu rimarko estis probable intencita de Descartes por la intelektula klimato pli ol pri la vetero.")
[45]
E. Pies
pridubis tiun rakonton, baze sur letero fare de la Doktoro van Wullen; tamen, Descartes estis malakceptante traktadon, kaj pliaj argumentoj kontra? ties vereco estis starigitaj pro tio.
[50]
En libro de 2009, la germana filozofo Theodor Ebert argumentas, ke Descartes estis venenigita de katolika misiisto kiu opoziciis liajn religiajn konsiderojn.
[51]
[52]
[53]
Kiel katoliko
[54]
[55]
[56]
en protestanta lando, li estis entombigita en tombejo uzata ?efe por orfoj en la pre?ejo Adolfo Frederiko en Stokholmo. Liaj manuskriptoj i?is poseda?o de Claude Clerselier, bofrato de Chanut, kaj "devota katoliko kiu startis la procezon igi Descartes sanktulo per eltran?ado, aldonado kaj publikigo de liaj leteroj la?elekte."
[57]
[58]
:137?154
En 1663, la papo
Aleksandro la 7-a
metis liajn verkojn en la
indekson de malpermesitaj libroj
, tamen kun la direktivo, ke ili estu "suspenditaj ?is finkorektado" (
latine
suspendendos esse, donec corrigantur
)
[59]
[60]
.
En 1666, dek ses jarojn post lia morto, liaj resta?oj estis portitaj al Francio kaj entombigitaj en la pariza pre?ejo Saint-Etienne-du-Mont. En 1671, la franca re?o
Ludoviko la 14-a
malpermesis ?iujn verkojn kaj prelegojn pri Karteziismo. Kvankam la
Nacia Konvencio
en 1792 estis planinta transigi liajn resta?ojn al la
Panteono
, li estis reentombigita en la
Abatejo Saint-Germain-des-Pres
en 1819, perdinte fingron kaj kranion.
[noto 4]
Lia kranio estas ekspoziciita en la
Musee de l'Homme
en Parizo.
[61]
[noto 5]
- ↑
La franca urbo, je lia honoro, poste aldonis lian nomon al sia
(La Haye-Descartes)
kaj de 1967 nomi?as nur
Descartes
.
- ↑
En Nederlando li ?an?is sian adreson ofte, kaj lo?is inter aliaj lokoj en Dordrecht (1628),
Franeker
(1629), Amsterdamo (1629?1630),
Leiden
(1630), Amsterdamo (1630?1632), Deventer (1632?1634), Amsterdamo (1634?1635),
Utre?to
(1635?1636), Leiden (1636), Egmond aan den Hoef en la municipo
Bergen
(1636?1638),
Santpoort
(1638?1640), Leiden (1640?1641), Endegeest (kastelo ?e
Oegstgeest
) (1641?1643), kaj finfine por pli etenda tempo en
Egmond-Binnen
(1643?1649).
- ↑
Li estis lo?inte kun Henricus Reneri en Deventer kaj Amsterdamo, kaj li estis renkontinta kun Constantijn Huygens (patro de la sciencisto
Christiaan Huygens
, kaj kun Vopiscus Fortunatus Plempius; Descartes estis intervjuita de Frans Burman ?e Egmond-Binnen en 1648. Henricus Regius, Jan Jansz de Jonge Stampioen, Frans van Schooten,
Komenio
kaj
Gisbertus Voetius
estis liaj ?efaj opoziciantoj.
- ↑
La resta?oj estas, du jarcentojn poste, ankora? ripoze inter du aliaj tomboj ? nome tiuj de sa?ulaj mona?oj Jean Mabillon kaj Bernard de Montfaucon? en kapelo de la abatejo.
- ↑
La
asteroido
3587 Descartes
estis tiel nomita oma?e al li.
- ↑
Francaj cita?oj pri Esperanto, pri la internacia lingvo kaj tradukitaj verkoj esperanten
Arkivigite je
2019-05-05 per la retarkivo
Wayback Machine
el Eldonejo Christian Bertin, alirdato la 6a de marto 2019 (
france
)
- ↑
Theodor Ebert. (2009)
Der ratselhafte Tod des Rene Descartes
(
germane
). Aschaffenburg: Alibri.
ISBN 978-3-86569-048-7
.
- ↑
3,0
3,1
Bruno, Leonard C.. [1999] (2003)
Math and Mathematicians: The History of Math Discoveries Around the World; Vol. 1
, Baker, Lawrence W., Detroit, Mich.: U X L.
ISBN 978-0-7876-3813-9
.
OCLC
41497065
.
- ↑
Rodis-Lewis, Genevieve. (1992) “Descartes' Life and the Development of His Philosophy”,
The Cambridge Companion to Descartes
. Cambridge University Press.
ISBN 978-0-521-36696-0
.
- ↑
Tion Kartezio skribis en 1645 en letero al Elisabeth von der Pfalz; vidu
(1824?1826)
Œuvres de Descartes, Paris, F.G. Levrault
. Victor Cousin.
- ↑
All-history.org
. Arkivita el
la originalo
je 29a de Januaro 2015. Alirita 23a de Decembro 2014.
Arkivita kopio
. Arkivita el
la originalo
je 2015-01-29. Alirita 2022-06-23.
- ↑
Clarke, Desmond M.. (2006)
Descartes : a biography
. Nov-Jorko: Cambridge University Press.
ISBN 0-511-16899-3
.
OCLC
67705926
.
- ↑
Descartes, Rene | Internet Encyclopedia of Philosophy
(en-US). Alirita 27a de Julio 2021.
- ↑
9,0
9,1
9,2
9,3
9,4
Bruno, Leonard C.. [1999] (2003)
Math and Mathematicians: The History of Math Discoveries Around the World; Vol. 1
, Baker, Lawrence W., Detroit, Mich.: U X L.
ISBN 978-0-7876-3813-9
.
OCLC
41497065
.
- ↑
Porter, Roy. [1997] (1999) “The New Science”,
The Greatest Benefit to Mankind: A Medical History of Humanity from Antiquity to the Present
. Great Britain: Harper Collins,
p. 217
.
ISBN 978-0-00-637454-1
.
- ↑
Œuvres de Descartes
6
(
france
),
p. 4
.
- ↑
Baird, Forrest E.. (2008)
From Plato to Derrida
. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall,
p. 373?377
.
ISBN 978-0-13-158591-1
.
- ↑
Descartes. [1637] 2011.
Discourse on the Method
. Zhubei: Hyweb Technology.
p. 20?21
.
- ↑
14,0
14,1
Gaukroger, Stephen. 1995.
Descartes: An Intellectual Biography
. Oxford: Clarendon Press.
- ↑
McQuillan, J. C. 2016.
Early Modern Aesthetics
. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
p. 45
.
- ↑
16,0
16,1
16,2
Durandin, Guy. 1970.
Les Principes de la Philosophie. Introduction et notes
. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin.
- ↑
Dennis Des Chene.
How the world became mathematical
(
angle
). Alirita 2013-03-23.
- ↑
Richard Arthur (januaro 2007). “
Beeckman, Descartes and the Force of Motion
”,
Journal of the History of Philosophy
(la angla)
45
,
p. 1?28
. Alirita 2013-03-23..
- ↑
Rene Descartes - Biography
(
angle
). Alirita 27a de Septembro 2020.
- ↑
Parker, N. Geoffrey. 2007. "
Battle of White Mountain
" (revised).
Encyclopædia Britannica
.
- ↑
Jeffery, R. 2018.
Princess Elisabeth of Bohemia: The Philosopher Princess
. Lanham, MD: Lexington Books.
p. 68
.
- ↑
Rothkamm, J.,
Institutio Oratoria: Bacon, Descartes, Hobbes, Spinoza
(Leiden & Boston:
Brill
, 2009),
p. 40
.
- ↑
23,0
23,1
Bruno, Leonard C.. [1999] (2003)
Math and mathematicians : the history of math discoveries around the world; Vol. 1
, Baker, Lawrence W., Detroit, Mich.: U X L.
ISBN 978-0-7876-3813-9
.
OCLC
41497065
.
- ↑
Otaiku AI (2018). “Did Rene Descartes have Exploding Head Syndrome?”,
J. Clin. Sleep Med.
14
(4),
p. 675?8
.
doi
:
10.5664/jcsm.7068
.
- ↑
Durant, Will
. (1961)
The Story of Civilization: Part VII, the Age of Reason Begins
. New York: Simon and Schuster.
ISBN 978-0-671-01320-2
.
- ↑
Clarke (2006), pp. 58?59.
- ↑
27,0
27,1
Shea, William R. 1991.
The Magic of Numbers and Motion
. Science History Publications.
- ↑
Matton, Sylvain, eld. 2013.
Lettres sur l'or potable suivies du traite De la connaissance des vrais principes de la nature et des melanges et de fragments d'un Commentaire sur l'Amphitheatre de la Sapience eternelle de Khunrath
, de Nicolas de Villiers. Paris: Preface de Vincent Carraud.
- ↑
Moote, A. L. 1989.
Louis XIII, the Just
.
Oakland (Kalifornio)
:
University of California Press
.
pp. 271?72
.
- ↑
A bird's eye view
.
- ↑
Grayling, A. C. 2006.
Descartes: The Life of Rene Descartes and Its Place in His Times
.
Simon & Schuster
. pp. 151?52.
- ↑
(2007)
Cogito, Ergo Sum: The Life of Rene Descartes
. David R. Godine Publisher.
ISBN 9781567923353
.
- ↑
(15-a de februaro 2022)
The Wisdom of the Enlightenment
. Rowman & Littlefield.
ISBN 9781633887947
.
- ↑
Durant, Will. (1961)
The Story of Civilization: Par VII, the Age of reason Begins
. New York, NY: Simon and Schuster.
ISBN 978-0-671-01320-2
.
- ↑
Porterfield, J.,
Rene Descartes
(New York: Rosen Publishing, 2018),
p. 66
.
- ↑
Russell Shorto,
Descartes' Bones: A Skeletal History of the Conflict Between Faith and Reason
(
ISBN 978-0-385-51753-9
)
(New York: Random House, 2008)
- ↑
37,0
37,1
37,2
Bruno, Leonard C.. [1999] (2003)
Math and mathematicians: the history of math discoveries around the world
, Baker, Lawrence W.
1
, Detroit, MI: U X L.
ISBN 978-0-7876-3813-9
.
OCLC
41497065
.
- ↑
Descartes,
Discourse on the Method
(Zhubei: Hyweb Technology: 2011),
p. 88
.
- ↑
“Pierre de Fermat | Biography & Facts”,
Encyclopedia Britannica
.
- ↑
Mercer, C.,
"Descartes' debt to Teresa of Avila, or why we should work on women in the history of philosophy"
,
Philosophical Studies
174, 2017.
- ↑
Craig, D. J.,
"She Thinks, Therefore I Am"
,
Columbia Magazine
, Fall 2017.
- ↑
Harth, E.,
Cartesian Women: Versions and Subversions of Rational Discourse in the Old Regime
, (
Ithaca
: Cornell University Press], 1992),
pp. 67?77
.
- ↑
Blom, John J.,
Descartes, His Moral Philosophy and Psychology
. New York University Press, 1978.
(
ISBN 0-8147-0999-0
)
- ↑
Bruno, Leonard C.. [1999] (2003)
Math and mathematicians : the history of math discoveries around the world
, Baker, Lawrence W., Detroit, Mich.: U X L,
p. [htt://archive.org/details/mathmathematicia00brun/e/103 103]?4
.
ISBN 978-0-7876-3813-9
.
OCLC
41497065
.
- ↑
45,0
45,1
“Descartes' Life and Works”,
Stanford Encyclopedia of Philosophy
.
- ↑
Modern meteorology: a series of six lectures: delivered under the auspices of the Meteorological Society in 1878
, 1879,
p. 73
.
- ↑
Bruno, Leonard C.. [1999] (2003)
Math and mathematicians: the history of math discoveries around the world
, Baker, Lawrence W., Detroit, MI: U X L.
ISBN 978-0-7876-3813-9
.
OCLC
41497065
.
- ↑
Il y a des preuves que Rene Descartes a ete assassine
(
france
) (12a de Februaro 2010). Alirita 27a de Septembro 2020.
- ↑
"Severity of winter seasons in the northern Baltic Sea between 1529 and 1990: reconstruction and analysis" by S. Jevrejeva (2001), p. 6, Table 3
.
- ↑
Pies Е.,
Der Mordfall Descartes
, Solingen, 1996, and Ebert Т.,
Der ratselhafte Tod des Rene Descartes
, Aschaffenburg, Alibri, 2009. Franclingva traduko:
L'Enigme de la mort de Descartes
, Paris, Hermann, 2011
- ↑
"
Descartes was "poisoned by Catholic priest" ?
The Guardian
, Feb 14 2010
", 14a de Februaro 2010.
- ↑
Was Descartes murdered in Stockholm?
(22a de Februaro 2010). Arkivita el
la originalo
je 15a de Decembro 2014.
Arkivita kopio
. Arkivita el
la originalo
je 2014-12-15. Alirita 2022-06-23.
- ↑
Ebert, Theodor. (2009)
Der ratselhafte Tod des Rene Descartes
(
germane
).
Alibri Verlag
.
ISBN 978-3-86569-048-7
.
- ↑
Garstein, Oskar. (1992)
Rome and the Counter-Reformation in Scandinavia: The Age of Gustavus Adolphus and Queen Christina of Sweden, 1622-1656
(
angle
). BRILL.
ISBN 978-90-04-09395-9
.
- ↑
Rodis-Lewis, Genevieve. (1999)
Descartes: His Life and Thought
(
angle
). Cornell University Press.
ISBN 978-0-8014-8627-2
.
- ↑
Oppy, Graham. (11a de Septembro 2014)
Early Modern Philosophy of Religion: The History of Western Philosophy of Religion, volume 3
(
angle
). Routledge.
ISBN 978-1-317-54645-0
.
- ↑
Andrefabre.e-monsite.com
. Arkivita el
la originalo
je 5a de Novembro 2014. Alirita 21a de Decembro 2014.
Arkivigite je
2014-11-05 per la retarkivo
Wayback Machine
Arkivita kopio
. Arkivita el
la originalo
je 2014-11-05. Alirita 2022-06-23.
- ↑
Richard Watson,
Cogito, Ergo Sum: The Life of Rene Descartes
(
Boston
: David R. Godine, 2002),
pp. 137?154
.
- ↑
Jean-Robert Armogathe, Vincent Carraud. (2001)
La premiere condamnation des Œuvres de Descartes, d'apres des documents inedits a? Archives du Saint-Office
, Nouvelles de la Republique des Lettres
2
(
france
),
p. 103?137
.
- ↑
Candida Carella. (2008)
Le Meditationes cartesiane ≪Amstelodami 1709≫ e la condanna del 1720
, Nouvelles de la Republique des Lettres
1
(
itale
),
p. 111?120
.
- ↑
5 historical figures whose heads have been stolen
(23a de Julio 2015). Alirita 29a de Novembro 2016.
- Boyer, Carl. (1985)
A History of Mathematics
. Princeton, NJ: Princeton University Press.
ISBN 978-0-691-02391-5
.
- Carriero, John. (2008)
Between Two Worlds
. Princeton University Press.
ISBN 978-0-691-13561-8
.
- Chomsky, Noam
. (1966)
Cartesian Linguistics: A Chapter in the History of Rationalist Thought
. Nov-Jorko, NY: Harper & Row.
ISBN 978-1-877275-34-0
.
; (2009) Third Edition, edited with a new introduction by James McGilvray, Cambridge University Press,
(
ISBN 978-0-521-70817-3
)
.
- Clarke, Desmond. (2006)
Descartes: A Biography
. Cambridge, England: Cambridge University Press.
ISBN 978-0-521-82301-2
.
- Costabel, Pierre
. (1987)
Rene Descartes ? Exercices pour les elements des solides
. Parizo: Presses Universitaires de France.
ISBN 978-2-13-040099-8
.
- Cottingham, John. (1992)
The Cambridge Companion to Descartes
. Cambridge, England: Cambridge University Press.
ISBN 978-0-521-36696-0
.
- Duncan, Steven M.. (2008)
The Proof of the External World: Cartesian Theism and the Possibility of Knowledge
. Cambridge, England: James Clarke & Co..
ISBN 978-0-227-17267-4
.
Arkivigite je
2008-12-23 per la retarkivo
Wayback Machine
- Farrell, John. "Demons of Descartes and Hobbes."
Paranoia and Modernity: Cervantes to Rousseau
(Cornell UP, 2006), chapter 7.
- Garber, Daniel. (1992)
Descartes' Metaphysical Physics
. Chicago, IL: University of Chicago Press.
ISBN 978-0-226-28219-0
.
- Garber, Daniel. (1998)
The Cambridge History of Seventeenth-Century Philosophy
. Cambridge, England: Cambridge University Press.
ISBN 978-0-521-53721-6
.
- Gaukroger, Stephen. (1995)
Descartes: An Intellectual Biography
. Oxford, England: Oxford University Press.
ISBN 978-0-19-823994-9
.
- Gillespie, A. (2006).
Descartes' demon: A dialogical analysis of 'Meditations on First Philosophy.'
Theory & Psychology, 16, 761?781.
- Grayling, A. C.. (2005)
Descartes: The Life and times of a Genius
. Nov-Jorko, NY: Walker Publishing Co., Inc..
ISBN 978-0-8027-1501-2
.
- Heidegger, Martin
[1938] (2002)
The Age of the World Picture
in
Off the beaten track
pp. 57?85
- Keeling, S. V.. (1968)
Descartes
. Oxford, England: Oxford University Press.
- Melchert, Norman. (2002)
The Great Conversation: A Historical Introduction to Philosophy
. New York, NY: McGraw Hill.
ISBN 978-0-19-517510-3
.
- Monnoyeur, Francoise (November 2017),
Matiere et espace dans le systeme cartesien
, Paris, Harmattan, 266 pages.
(
ISBN 978-2-343-13394-2
)
.
- Moreno Romo, Juan Carlos,
Vindicacion del cartesianismo radical
, Anthropos, Barcelona, 2010.
- Moreno Romo, Juan Carlos (Coord.),
Descartes vivo. Ejercicios de hermeneutica cartesiana
, Anthropos, Barcelona, 2007.
- Naaman-Zauderer, Noa. (2010)
Descartes' Deontological Turn: Reason, Will and Virtue in the Later Writings
. Cambridge University Press.
ISBN 978-0-521-76330-1
.
- Negri, Antonio
(2007)
The Political Descartes
, Verso.
- Ozaki, Makoto. (1991)
Kartenspiel, oder Kommentar zu den Meditationen des Herrn Descartes
. Berlino: Klein Verlag..
ISBN 978-3-927199-01-9
.
- Sasaki Chikara (2003).
Descartes's Mathematical Thought
. (Boston Studies in the Philosophy of Science, 237.) xiv + 496 pp., bibl., indexes. Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers.
- Schafer, Rainer. (2006)
Zweifel und Sein ? Der Ursprung des modernen Selbstbewusstseins in Descartes' cogito
. Wuerzburg: Koenigshausen&Neumann.
ISBN 978-3-8260-3202-8
.
- Serfati, Michel, 2005, "Geometrie" en Ivor Grattan-Guinness, ed.,
Landmark Writings in Western Mathematics
. Elsevier: 1?22.
- Sorrell, Tom. (1987)
Descartes
. Oxford, England: Oxford University Press.
ISBN 978-0-19-287636-2
.
- Vrooman, Jack Rochford. (1970)
Rene Descartes: A Biography
. Putnam Press.
- “Rene Descartes”,
Encyclopædia Britannica
.