La asteroido
243 Ida
fotita de la kosmoesplorilo Galileo en a?gusto 1993. Dekstre videblas eta luno de la planedeto.
Komparo de la grandoj de
Vesta
,
Cereso
kaj la tera
Luno
.
Asteroido
estas malgranda
?iela korpo
, kiu movi?as ?irka? la
Suno
same kiel la planedoj ? ?efe en la
asteroida zono
inter la orbitoj de
Marso
kaj
Jupitero
, ? sed ne estas
kometo
(vidu malsupre). ?ar nur fine de la
1970-aj jaroj
oni ekmalkovris asteroidecajn korpojn ekster la orbito de
Neptuno
, ekzemple la
transneptunaj objektoj
, oni kutime aplikas la nocion "asteroido" nur al objektoj en la interna Sunsistemo, kaj la esprimon
planedeto
al ?iuj.
Oni supozas, ke la asteroidoj estas resta?oj el ?irka?suna planedonaska nubo, kiuj ne kunglui?is por formi
planedojn
. Multaj malgrandaj asteroidoj supozeble ekestis per kolizio inter pli grandaj, el kiuj unu a? amba? diseri?is. Komparu la malsuprajn priskribojn pri V-tipaj asteroidoj kaj la
palasa familio
.
La malsameco inter asteroidoj kaj
kometoj
nur bazi?as pri ilia aspekto: kometoj posedas klare videblan
voston
, konsistantan el gaselfluo (ekz. akva vaporo pro varmi?o de glacio). Pro la granda malsimileco de la unuaj konataj asteroidoj disde kometoj, historie ekestis firma distingo inter la du konceptoj, kiujn nur ekde
2006
kunigas la komuna nomo "malgrandaj sunsistemaj objektoj", tiujare oficialigita de la
Internacia Astronomia Unio
. Jam okazis, pasintece, ke iuj objektoj klasitaj kiel asteroidoj ek?prucigis voston, kaj tiel estis reklasitaj kiel kometoj.
La
1-an de januaro
1801
la itala astronomo
Giuseppe Piazzi
malkovris malgrandan, ne tre luman korpon, kiu orbitis la Sunon inter Marso kaj Jupitero. ?i ricevis la nomon Cereso, kaj oni tiam nomis ?in planedeto (
itale
pianetino
), poste kreis la nomon asteroido.
Tradicie, oni klasadis la malgrandajn ?ielkorpojn orbitantajn ?irka? la
Suno
kiel asteroidojn, kometojn a? ? okaze de diametro malpli granda ol dek metroj ?
meteoroidojn
.
[1]
Tamen la vorto "asteroido" ne havis precizan difinon, kaj ?is
2006
la
Internacia Astronomia Unio
preferis la nomon
planedeto
. En
2006
oni enkondukis la novan kategorion de malgrandaj sunsistemaj objektoj, kiu inkluzivas la ?istiamajn asteroidojn kaj kometojn. La? tiu difino, la aro de malgrandaj sunsistemaj objektoj "inkluzivas la plejparton de la sunsistemaj asteroidoj, la plejparton de la transneptunaj ?ielobjektoj".
[2]
Asteroidoj ofte havas planedosimilan orbiton, pli-malpli cirklan, dum kometoj ofte orbitas en elipsoj. Tiu orbita elipseco ebligas al ili konservi vapori?emajn substancojn dum granda parto de la tempo kaj evoluigi voston nur dum mallonga tempo, proksime de la Suno. Same, kiel asteroido povas evoluigi voston kaj i?i kometoj (vidu supre), okazas, ke kometo per ofta proksimi?o al la Suno perdas ?ion vapori?eman (akva glacio k. a.) kaj i?as seka asteroido.
253 Matildo
, C-tipa.
951 Gaspro
, S-tipa.
Asteroidoj estas inter si klasataj la? siaj optikaj spektroj, kiuj permesas konkludi pri la konsisto de iliaj surfacoj.
Tre malhelaj asteroidoj, karbonecaj, kun albedo ?irka? 0,03, similaj al la
meteor?tonoj
konataj kiel karbonecaj
?ondritoj
. Iliaj kemiaj konsistoj similas tiun de
Suno
, escepte koncerne al
hidrogeno
,
heliumo
kaj vapori?emaj elementoj. Ilia spektro estas griz-blua.
?i-tiun kategorion anas 75 % el la konataj asteroidoj.
La elemento
karbono
, latine
carbo
, donis la nomon al ?i tiu kategorio.
Subklaso de la
C-tipaj
asteroidoj. Maloftaj, ili trovi?as en la ekstera parto de la asteroida zono kaj en la
palasa familio
. Ili diferencas de la C-tipaj per tio, ke ilia spektro montras malpli da sorbo en la
ultraviola radiado
, kaj ilia koloro estas pli blua ol ru?a. Ilia
albedo
estas pli granda ol tiu de la C-tipaj.
Spektroskopia
analizo supozigas, ke la surfaco de tiaj asteroidoj entenas
anhidrajn
silikatojn
,
hidratajn
argilojn
,
organikajn
polimerojn
,
magnetiton
kaj
sulfidojn
.
Tre malhelaj asteroidoj, kiuj aspektas iom ru?aj, kaj entenas
silikatojn
,
karbonon
kaj eble akvo
glacion
. Tiajn asteroidojn oni trovas en la ekstera parto de la ?efa
asteroida zono
, kaj ili povus esti objektoj venintaj de la
Kujper-zono
.
Asteroidoj de tipo silikata, sufi?e helaj (albedo inter 0,10 kaj 0,22). Ili estas ri?aj je
metaloj
:
fero
,
nikelo
kaj
magnezio
. Ilia spektro pliforti?as en la ru?a koloro, simile al tiu de la
fer?tonaj meteoritoj
.
17 % el la konataj asteroidoj estas S-tipaj.
La elemento
silicio
donis la nomon al ?i tiu kategorio.
Aliaj
m
etalaj asteroidoj: ili konsistas el
fera
-
nikela
alojo
kaj estas helaj (albedo 0,1 al 0,18).
Pli maloftaj estas asteroidoj de aliaj tipoj, kiujn oni iom post iom malkovras:
- E-tipaj
: entenantaj
e
nstatiton
- G-tipaj
: diferencas de la C-tipaj per malsama sorbo de ultraviola lumo. Precipa reprezentanto estas
1 Ceres
.
- P-tipaj
: spektro simila al tiu de la tipo "M", sed tre malhelaj kaj iom ru?aj.
- R-tipaj
: kiuj aspektas
r
u?aj
- V-tipaj
: kiujn oni supozas esti fragmentoj de
4 Vesta
. Ili konsiste similas al S-tipaj asteroidoj, sed havas iom pli da
piroksenoj
. Vesta havas grandan frap-krateron de kolizio kun alia korpo, kaj el tiu kratero supozeble devenas la V-tipaj asteroidoj.
Multajn asteroidojn oni dividas al
familioj
kaj grupoj la? ilia simila orbito. Familianoj estas tre proksimaj inter si kaj kutime rezultas el la
disfalo
de pli granda korpo, do ili havas similan konsiston. La anoj de grupoj pli vaste disi?as inter si. Oni nomas grupon la? ?ia unue trovita membro (tiu kun la plej malalta numero) kaj numeras la grupanojn ene de la grupo.
Ekzemplo de asteroida familio estas la
palasa familio
, nomita la?
2 Pallas
, el kiu la aliaj anoj supozeble estis elfrapitaj per kolizio.
Du klare identigeblaj grupoj de asteroidoj estas la
trojaj asteroidoj
en la
jupitera
orbito. Ili supozeble ne ekestis per kolizioj a? disfaloj, sed tie kolekti?is pro la gravita stabileco de la
punktoj de Lagrange
.
Tipaj terproksimaj asteroidoj
Fine de la 20-a jarcento pligrandi?is la intereso pri asteroidoj, kies orbito preska? sekcas tiun de la Tero, tiel ke ili povus proksimi?i al a? kolizii kun ?i. Tiujn terproksimajn a?
ter-renkontajn asteroidojn
oni klasas la? la situo de iliaj orbitoj kompare al la tera orbito:
- Amora asteroido
orbitas tute ekstas la tera orbito, sed ?ia orbito povas tan?i a? preska? tan?i la orbiton de Tero.
- Apolona asteroido
havas forte elipsan orbiton, kun granda duonakso de pli ol du
AU
kaj perihelio de malpli ol 1,017 AU.
- Atona asteroido
havas orbiton kun granda duonakso malpli longa ol 1 AU, sed per orbita discentreco ili povas proksimi?i al Tero.
?ar la terrenkontaj asteroidoj proksimi?as ne nur al Tero, sed foje anka? al Marso a? Venuso, eblas subitaj ?an?oj de iliaj orbitoj.
La
Internacia Astronomia Unio
interalie okupi?as pri nomado de asteroidoj. ?is la
31-a de marto
2020, jam 22 023 asteroidoj ricevis nomon. ?i tiu kutimo, nomigi asteroidoj, permesas memorigi en la
asteroida zono
milojn da homoj el ?iuj medioj de la vivo:
komponistoj
kiel
Bach
kaj
Palestrina
,
kantistoj
kiel
Elvis
kaj
Piaf
,
sciencistoj
kiel
Godel
,
Einstein
kaj
von Neumann
,
astronomoj
kiel
Herschel
kaj
Olbers
,
pentristoj
Kiel
Renoir
kaj
Picasso
,
astrona?toj
kaj e? famaj gimnazianoj. Ekzistas anka? nomoj kiuj ne estas nomitaj la? homoj:
ASCII
,
Namibio
,
Afriko
,
Apofiso
,
Linukso
,
Vikipedio
kaj pli.
La plej grandaj asteroidoj de la ?efa zono (mankas
65 Cibelo
,
451 Paciencio
k
107 Kamilo
)
Detalaj bildoj de ok asteroidoj:
4 Vesta
,
21 Luteco
,
253 Mathilde
,
243 Ida
(kun Daktilo),
433 Eroso
,
951 Gaspro
,
2867 ?teins
,
25143 Itokawa
.
Entute ekzistas pli ol 200 000 asteroidoj. Granda plimulto de ili estas memkompreneble malbone konata. Tial ne estas necesa, mencii je multaj mil artikoloj pri asteroidoj, ke ili estas malbone konataj.
La skribo de po 14 literoj estas mal?paro de energio, storloko, tempo. Tial ni ne uzu tiujn senutilajn vortojn.
La plej multaj asteroidoj estas tro malproksimaj de Tero por esplori iliajn detalojn per surteraj a? orbitaj (
Hubble
) teleskopoj. La koloro de la reflektata lumo donas nur proksimumajn indikojn pri la konsisto de la surfaco.
Radara
esplorado permesas konkludi pri la proksimuma grandeco.
Kosmosondiloj celantaj eksterajn planedojn, ekz. Jupiteron, necese traflugas la ?efan asteroidan zonon kaj povas esplori iujn asteroidojn de proksime. Ekzemple en 1991 kaj 1993 la sondilo
Galileo
preterflugis kaj studis la asteroidojn
951 Gaspro
kaj
243 Ida
, sendante fotojn de iliaj surfacoj kaj de
Daktilo
, natura satelito de Ida. Daktilo estis la unue trovita natura satelito de asteroido.
En 1997 la sondilo
NEAR Shoemaker
, dedi?ita al la esplorado de asteroidoj, fotis
253 Matildo
kaj tiam pluiris por studi la asteroidon
433 Eroso
, orbitante ?in dum ?irka? unu jaro kaj fine surgrundi?ante sur ?i je la
12-a de februaro
2001
. Matildo estas ?efa-zona, Eroso estas ter-proksima asteroido.
En septembro 2005 la japana sondilo
Hajabusa
studis
25143 Itokawa
kaj sukcesis reporti grund-specimenon al Tero.
La e?ropa sondilo
Rosetta
en 2008 preterpase studis
2867 ?teins
kaj en 2010
21 Luteco
. En julio 2011 la usona sondilo
Dawn
studis
4 Vesta
, la plej grandan el la ?is nun detale fotitaj asteroidoj ; en
2015
?i atingis
1 Ceres
.
Ekzistas kelkaj amuzaj ?argonaj esprimoj uzitaj en Esperantujo kun la vorto "asteroido", kiel ekzemple
"He! ?u vi lo?as sur asteroido?"
(pri iu, kiu estas for kun siaj pensoj, kaj ne atentas sian ?irka?a?on; anka? pri homoj havantaj ideojn malmulte rilatantajn al la realeco, a? estantajn for de la mondo). Tiu ?i kaj aliaj esprimoj devenas de la ?efrolulo de la rakonto
La Eta Princo
.
Andrew S. Rivkin. (2009)
Asteroids, comets, and dwarf planets
, Greenwood guides to the universe. Inkludas bibliografiajn referencojn kaj indekson (
angle
).
Santa Barbara
(
Kalifornio
): Greenwood Press,
p. 206 j
.
ISBN 978-0-313-34432-9
(papera), 978-0-313-34433-6 (e-libro).