Ten artykuł dotyczy prezydenta. Zobacz te?: boksera .

Jimmy Carter

Prezydent USA Jimmy Carter (1977)
Pełne imi? i nazwisko	James Earl Carter Jr.
Data i miejsce urodzenia	1 pa?dziernika 1924 Plains
39. prezydent Stanow Zjednoczonych
Okres	od 20 stycznia 1977 do 20 stycznia 1981
Przynale?no?? polityczna	Partia Demokratyczna
Pierwsza dama	Rosalynn Smith
Wiceprezydent	Walter Mondale
Poprzednik	Gerald Ford
Nast?pca	Ronald Reagan
Gubernator Georgii
Okres	od 12 stycznia 1971 do 14 stycznia 1975
Poprzednik	Lester Maddox
Nast?pca	George Busbee
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jimmy Carter , wła?ciwie James Earl Carter Jr. (ur. 1 pa?dziernika 1924 w Plains ) ? ameryka?ski polityk, działacz Partii Demokratycznej , 39. prezydent USA w latach 1977?1981, a tak?e mi?dzynarodowy działacz humanitarny i na rzecz praw człowieka , laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 2002.

Dzieci?stwo i młodo?? [ edytuj | edytuj kod ]

James Earl Carter urodził si? 1 pa?dziernika 1924 roku w Plains, jako syn plantatora orzeszkow ziemnych Earla Cartera i jego ?ony Lilian ^[1] . Ucz?szczał do lokalnych szkoł, gdzie segregacja rasowa była na porz?dku dziennym ^[1] . Po uko?czeniu podstawowej edukacji wst?pił na Georgia Southwestern State University i Georgia Institute of Technology , a w 1943 roku dostał si? do Akademii Marynarki Wojennej w Annapolis ^[1] . T? ostatni? uczelni? uko?czył w 1947 roku i uzyskał stopie? in?yniera z dziedziny fizyki j?drowej ^[2] .

W 1950 został oddelegowany do słu?by na okr?cie podwodnym USS K-1 , pod dowodztwo Hymana Rickovera ^[2] . Nast?pnie dostał si? do słu?by na atomowym okr?cie podwodnym USS Seawolf ^[2] . Po ?mierci ojca postanowił zako?czy? słu?b? wojskow? i osiadł w rodzinnej miejscowo?ci, przejmuj?c plantacj? orzeszkow ziemnych ^[2] . Ju? wowczas sprzeciwiał si? segregacji rasowej, ktora na gł?bokim Południu była codzienno?ci? ^[3] . Sytuacja zaostrzyła si?, gdy Carter odmowił wst?pienia do Rady Białych Obywateli ? klienci przestali kupowa? jego towary, a banki nie chciały udziela? kredytow ^[3] .

Kariera polityczna [ edytuj | edytuj kod ]

W latach 50. Carter zainteresował si? polityk? i postanowił kandydowa? do legislatury stanowej Georgii ^[3] . Przegrał wybory, jednak za??dał powtorzenia wyborow w jednym z hrabstw , gdzie miało doj?? do fałszowania wynikow ^[3] . Udało mu si? doprowadzi? do powtorki głosowania i tym razem wybory wygrał ^[3] . W czasie czterech lat sp?dzonych w Senacie stanowym, zajmował si? głownie sprawami z zakresu edukacji ^[3] .

W 1966 roku postanowił kandydowa? do Izby Reprezentantow , ale zmienił zdanie i został kandydatem na gubernatora Georgii z ramienia Partii Demokratycznej ^[4] . Pomimo intensywnie prowadzonej kampanii wyborczej, przegrał wybory na rzecz Lestera Maddoxa ^[4] . Przez cztery kolejne lata przygotowywał si? do kolejnej kampanii wyborczej, ktor? zwie?czył sukcesem i zwyci?stwem w wyborach ^[4] . Gubernatorem był w latach 1971?1975 i w tym czasie walczył z dyskryminacj? rasow?, m.in. poprzez mianowanie Afroamerykanow na wysokie stanowiska stanowej władzy wykonawczej ^[5] . Ponadto usprawnił działanie systemu sprawiedliwo?ci, wprowadził nowe zasady polityki ekonomicznej i zreorganizował władze stanowe ^[5] . Pomimo skutecznej działalno?ci gubernatorskiej, nie był zbyt popularny ^[5] . Pod koniec 1974 roku oznajmił, ?e nie b?dzie ubiega? si? o reelekcj?, gdy? chce wystartowa? w wyborach prezydenckich w 1976 roku ^[5] . Poniewa? nikt nie uwa?ał, by Carter miał realne szanse na zwyci?stwo, nazywano go wowczas ?Jimmy Kto?” ( Jimmy Who? ) ^[5] .

W prawyborach odbywaj?cych si? w stanach południowych udało mu si? pokona? najgro?niejszego rywala ? George’a Wallace’a ^[6] . Głownych kandydatow do nominacji Partii Demokratycznej oprocz Cartera było czterech: Henry Jackson , Fred Harris , Morris Udall i Pat Brown ^[6] . Na lipcowej konwencji demokratow w Nowym Jorku uzyskał nominacj? w pierwszym głosowaniu ^[6] . Kandydatem na wiceprezydenta został Walter Mondale ^[7] . Głownym rywalem Cartera był urz?duj?cy prezydent Gerald Ford z Partii Republika?skiej ^[7] . W kampanii wyborczej Carter podkre?lał potrzeby reorganizacji gabinetu , reformy podatkowej , zmniejszenia bezrobocia i wprowadzenia systemu opieki zdrowotnej ^[7] . W zakresie polityki zagranicznej opowiadał si? za rozlu?nieniem w relacjach ameryka?sko-radzieckich ^[7] . W głosowaniu powszechnym uzyskał ponad 40 milionow głosow wobec 38,5 miliona dla Forda ^[8] . W Kolegium Elektorskim na demokrat? zagłosowało 297 elektorow, a na republikanina ? 140 ^[8] . Carter został zaprzysi??ony 20 stycznia 1977 roku ^[9] .

Prezydentura [ edytuj | edytuj kod ]

Do swojego gabinetu powołał m.in. Cyrusa Vance’a ( sekretarz stanu ), Harolda Browna ( sekretarza obrony ), Michaela Blumenthala ( sekretarz skarbu ), Hamiltona Jordana ( szef personelu Białego Domu ) i Zbigniewa Brzezi?skiego ( doradca ds. bezpiecze?stwa narodowego ) ^[9] . W celu przeciwdziałania rasizmowi mianował czarnoskorego Andrew Younga na stanowisko ambasadora Stanow Zjednoczonych przy ONZ ^[9] . Z powodu kontrowersyjnych pogl?dow Young był atakowany przez prawic? i ust?pił ze stanowiska ^[9] . Carter na jego miejsce powołał tak?e Afroamerykanina ? Donalda McHenry’ego ^[9] . Członkiem rz?du Cartera został jeszcze inny czarnoskory polityk ? Clifford Alexander ( sekretarz sił morskich ) ^[10] . Prezydent popierał tak?e rownouprawnienie płci , dlatego mianował Juanit? Morris Kreps sekretarzem handlu , Patrici? Roberts Harris sekretarzem budownictwa , a Shirley Hufstedler sekretarzem o?wiaty ^[10] .

W zakresie polityki wewn?trznej Carter musiał upora? si? ze skutkami recesji gospodarczej z pierwszej połowy lat 70., ktorej objawami były: wysoka stopa bezrobocia, inflacji i kryzys energetyczny ^[11] . Pierwszym krokiem prezydenta była proba zmniejszenia bezrobocia poprzez o?ywienie gospodarki ? postanowił obni?y? podatki, by zach?ci? biznesmenow do inwestycji ^[11] . Nast?pnie skupił si? na problemie inflacji, ktorej wska?nik wynosił około 7% w 1977 roku ^[11] . Poniewa? odrzucił program kontroli cen i płac, inflacja zacz?ła rosn?? i w 1980 roku wynosiła 18% ^[11] . Wobec tego prezydent postanowił zarz?dzi? ci?cia bud?etowe, opiewaj?ce na 14 miliardow dolarow , ograniczenia kredytowe i wprowadzi? podatek na importowan? rop? naftow? ^[12] . Program antyinflacyjny został skrytykowany przez ekonomistow i zwi?zki zawodowe , ktore uwa?ały, ?e wysoka stopa inflacji jest skutkiem działa? wielkiego kapitału, a jej ofiarami s? robotnicy ^[12] .

Drugim problemem gospodarczym były skutki kryzysu energetycznego ^[12] . Prezydent zaproponował program oszcz?dzania energii, bazuj?cy na wymianie samochodow na bardziej ekonomiczne, izolacj? termiczn? domow i zakładow pracy oraz zmian? głownego surowca energetycznego na w?giel (z ropy naftowej i gazu) ^[12] . Ponadto utworzył Departament Energii , ktorego sekretarzem został James Schlesinger ^[12] . Aby zach?ci? społecze?stwo do realizacji zało?e?, prezydent odwoływał si? do patriotyzmu ^[12] . Koła biznesu jednak ostro oponowały przeciw temu programowi i lobbowały, by Senat go odrzucił ^[13] . Ostatecznie prezydent musiał poj?? na kompromis i izba wy?sza przyj?ła projekty, ale znacznie odbiegały one od pocz?tkowych zało?e? ^[13] . W czasie, gdy program był przedmiotem debat w Kongresie , miał miejsce niemal?e czteromiesi?czny strajk gornikow w?glowych ^[13] . Carter na pocz?tku nie chciał interweniowa?, licz?c na porozumienie, jednak ostatecznie przerwał strajk, nakazuj?c gornikom powrot do pracy ^[13] . Decyzja ta nie przysporzyła mu popularno?ci ? krytykowali go zarowno zwolennicy, jak i przeciwnicy protestu ^[13] .

Jedn? z pierwszych inicjatyw w polityce zagranicznej nowej administracji było doko?czenie rozmow ze Zwi?zkiem Radzieckim w sprawie podpisania układu SALT II , rozpocz?tych jeszcze za kadencji Geralda Forda ^[14] . W tym celu Cyrus Vance pojechał do Moskwy , gdzie przedstawił projekt traktatu, zakładaj?cy zmniejszenie liczby rakiet balistycznych bazuj?cych na l?dzie ^[14] . W ZSRR około 80% arsenału j?drowego to były wła?nie takie rakiety, natomiast w USA ten ułamek wynosił jedynie 23% ^[14] . Poniewa? oba pa?stwa miały zredukowa? jednakow? liczb? rakiet, Zwi?zek Radziecki nie zgodził si? na t? propozycj?, z uwagi na złamanie zasady rownego bezpiecze?stwa ^[14] . Carter usiłował wymusi? rozwi?zanie bardziej korzystne dla Stanow Zjednoczonych, dlatego negocjacje w tej sprawie si? przedłu?ały ^[15] . Udało si? je zako?czy? dopiero 9 maja 1979 roku ^[15] . Akt zawarcia porozumienia został podpisany 18 czerwca przez prezydenta USA i I sekretarza KPZR Leonida Bre?niewa ^[15] . Z uwagi na siln? opozycj? wobec SALT II w kołach ameryka?skich przeciwnikow polityki odpr??enia, mobilizowano senatorow , by nie poparli ratyfikacji ^[15] . Poniewa? Carter był ?wiadomy, ?e Senat nie b?dzie w stanie przegłosowa? układu, nakazał wycofanie go z porz?dku obrad, pod pretekstem wstrzymania go z powodu radzieckiej interwencji w Afganistanie ^[15] .

We wrze?niu 1977 prezydent podpisał dwa traktaty z rz?dem Panamy , reguluj?c sytuacj? Kanału Panamskiego ^[16] . W układach tych zawarto klauzul?, mowi?c? o tym, ?e Panama odzyska pełn? kontrol? nad Kanałem w 2000 roku ^[16] . Konserwatywni republikanie uznali decyzj? prezydenta za zdrad? interesow ameryka?skich i rozpocz?li agitacj?, by Senat nie ratyfikował układow ^[16] . Dzi?ki wsparciu post?powych republikanow jak Gerald Ford czy Henry Kissinger , izba wy?sza zaaprobowała porozumienia wiosn? 1978 roku, a latem 1979 ? przyj?ła go Izba Reprezentantow ^[16] .

Podobnie jak poprzednicy, Carter zaanga?ował si? w rozwi?zanie konfliktu na Bliskim Wschodzie ^[16] . W pierwszej połowie 1977 roku spotkał si? z premierem Izraela Icchakiem Rabinem , prezydentem Egiptu Anwarem as-Sadatem oraz krolem Jordanii Husajnem ibn Talalem ^[16] . 27 czerwca administracja centralna o?wiadczyła, ?e zawarcie pokoju na Bliskim Wschodzie jest mo?liwe dzi?ki rezolucji Rady Bezpiecze?stwa nr 242 ^[17] . Zakładała ona wycofanie si? wojsk izraelskich z Połwyspu Synaj , Gazy , Wzgorz Golan i Zachodniego Brzegu Jordanu (Cisjordanii) ^[17] . Dodatkowo konieczne było rozwi?zanie kwestii palesty?skiej ^[17] . Latem i zim? 1977 wizytował w Waszyngtonie nowy premier Izraela Menachem Begin , ktory zaproponował Carterowi plan pokojowy, zakładaj?cy zwrot wi?kszo?ci Połwyspu Synajskiego przy zachowaniu Cisjordanii ^[17] . Pod koniec grudnia prezydent udał si? z wizyt? do Iranu i Arabii Saudyjskiej , gdzie 4 stycznia 1978 spotkał si? z Anwarem Sadatem i przedstawił mu propozycj? premiera Begina ^[18] . Jesieni? 1978 roku w Camp David i Blair House odbyły si? rozmowy trojstronne z udziałem Cartera, Begina i Sadata ^[18] . W lutym 1979 roku prezydent USA negocjował z Beginem i premierem Egiptu Mustaf? Chalilem ^[18] . W marcu propozycje pokojowe zaakceptowały: rz?d egipski, rz?d izraelski i Kneset ^[18] . Traktat pokojowy ko?cz?cy wojn? Izraela z Egiptem podpisano 26 marca ^[18] . W układzie nie rozwi?zano jednak problemu Organizacji Wyzwolenia Palestyny , cho? Izrael zgodził si? na ograniczon? autonomi? Cisjordanii i strefy Gazy ^[19] . Wszystkie kraje arabskie pot?piły traktat, wstrzymały pomoc gospodarcz? i dostawy ropy naftowej dla Egiptu i d??yły do wykluczenia go z Ligi Arabskiej ^[19] . Ostatecznie proba załagodzenia konfliktu bliskowschodniego doprowadziła do pogł?bienia podziałow ^[19] .

Prezydent d??ył do unormowania stosunkow dyplomatycznych z Chi?sk? Republik? Ludow? ^[19] . W tym celu władze w Pekinie odwiedzili Cyrus Vance i Zbigniew Brzezi?ski ^[19] . Poniewa? USA wspierały Republik? Chi?sk? , władze ChRL były sceptycznie nastawione ^[20] . 1 stycznia 1979 roku Carter uznał władze w Pekinie jako jedyny rz?d, co umo?liwiło nawi?zanie formalnych stosunkow dyplomatycznych i mianowanie ambasadorow ^[20] . Mimo to, władze w Waszyngtonie kontynuowały wspieranie Tajwanu ^[20] .

Carter ułaskawił obywateli ameryka?skich, ktorzy uchylali si? od obowi?zku słu?by wojskowej w czasie wojny wietnamskiej ^[20] . Ponadto chciał wycofa? cz??? wojsk z Korei Południowej , co spotkało si? ze sprzeciwem koł przemysłowo-wojskowych ^[20] . Lobby twierdziło, ?e kraje socjalistyczne si? zbroj?, wi?c Stany Zjednoczone nie mog? post?powa? odwrotnie ^[20] . Prezydent ugi?ł si? pod naciskiem tej agitacji i w 1978 roku zmienił swoje post?powanie ^[20] . Zwi?kszył roczny bud?et wojskowy, a nast?pnie z jego inicjatywy Rada Ministerialna Paktu Połnocnoatlantyckiego postanowiła rozmie?ci? w krajach Europy Zachodniej 572 rakiety Pershing II i Tomahawk ^[20] . Ponadto zwi?kszył bud?et Centralnej Agencji Wywiadowczej i eksport broni dla krajow afryka?skich ^[21] . Mimo to, zaprzestał finansowania bada? nad broni? neutronow? , laserow?, modernizacj? broni j?drowej i produkcj? bombowcow B-1 ^[22] .

W 1979 roku doszło do rewolucji w Iranie , kiedy to proameryka?ski rz?d szacha Mohammada Rezy Pahlawiego został obalony ^[22] . Rz?d tymczasowy Szapura Bachtijara nie przetrwał, a władz? przej?ł ajatollah Ruhollah Chomejni ^[22] . W wyniku tego przewrotu Stany Zjednoczone utraciły wi?kszo?? wpływow, CIA musiała zlikwidowa? o?rodki wywiadowcze, a wyst?pienie Iranu i Pakistanu z CENTO spowodowało rozpad wa?nego dla USA sojuszu wojskowego ^[22] . 4 listopada 1979 roku, Ira?czycy wkroczyli do ambasady USA w Teheranie i wzi?li 66 zakładnikow (sze?ciu pozostałym członkom personelu udało si? uciec i schroni? w ambasadzie kanadyjskiej ) ^[13] . Okupanci ??dali wydania szacha Pahlawiego, ktory przebywał na leczeniu w szpitalu w Nowym Jorku ^[13] . Prezydent postanowił nie ucieka? si? do interwencji zbrojnej, tylko naciskow dyplomatycznych ? nakazał zamro?enie aktywow ira?skich i deportacj? ira?skich studentow z USA ^[13] . Spowodowało to uwolnienie trzyna?ciorga zakładnikow ^[13] . W kwietniu prezydent nakazał przeprowadzi? akcj? odbicia zakładnikow , jednak w wyniku usterek technicznych ?migłowcow i kolizji jednego z nich z samolotem, zgin?ło 8 Amerykanow, a 5 zostało rannych ^[13] . Ira?czycy zwolnili kolejnego zakładnika, jednak przetrzymywali jeszcze 52 osoby ^[13] . Carter wzi?ł na siebie odpowiedzialno?? za nieudan? operacj?, natomiast sekretarz stanu Cyrus Vance (ktory był jej przeciwny) podał si? do dymisji ^[23] . Jego nast?pc? został Edmund Muskie ^[23] . 27 lipca 1980 zmarł Mohammad Reza Pahlawi, co ułatwiło negocjacje mi?dzy oboma pa?stwami ^[23] . W ostatnim dniu prezydentury Cartera, 20 stycznia 1981 roku, USA cofn?ły zamro?enie aktywow ira?skich, a Ira?czycy wypu?cili pozostałych zakładnikow ^[23] .

Pod koniec 1979 roku Carter o?wiadczył, ?e zamierza ubiega? si? o reelekcj? ^[24] . W Partii Demokratycznej wyzwanie rzucili mu senator Ted Kennedy oraz gubernator Kalifornii Pat Brown ^[25] . Po serii prawyborow (ostatnie w Wisconsin ), w ktorych Brown osi?gał słabe wyniki, postanowił si? wycofa? ^[26] . Na konwencji demokratow, Kennedy tak?e zrezygnował, zatem urz?duj?cy prezydent otrzymał nominacj? w pierwszym głosowaniu ^[27] . W Partii Republika?skiej o prezydentur? chciało si? ubiega? czterech czołowych politykow: Ronald Reagan , George H.W. Bush , Howard Baker i John Connally ^[24] . Du?? popularno?ci? cieszył si? tak?e John Anderson ^[28] . Po prawyborach w Wisconsin Conally, Baker, Anderson i kilku innych pretendentow zrezygnowali ^[26] . Na lipcowej konwencji republikanow w Detroit nominatem został Reagan, ktory zaproponował Busha, jako kandydata na wiceprezydenta ^[27] . W głosowaniu powszechnym Reagan uzyskał około 43 miliony głosow, wobec 35 milionow dla Cartera ^[29] . W Kolegium Elektorskim republikanin otrzymał 489 głosow, a demokrata ? 49 ^[29] .

Emerytura [ edytuj | edytuj kod ]

Po opuszczeniu Białego Domu , osiadł w rodzinnym Plains ^[30] . Zaj?ł si? wowczas pisaniem swoich pami?tnikow, ktore zostały wydane w 1982 roku, a tak?e wykładał w Emory University ^[30] . Ostro krytykował polityk? prowadzon? przez Reagana, zwłaszcza w dziedzinie spraw mi?dzynarodowych ^[30] . W latach 80. i 90. napisał tak?e kilka ksi??ek, w tym zbior poezji i ksi??k? dla dzieci ^[31] . W 1986 roku otwarto bibliotek? prezydenck? Carter Presidental Center ^[31] .

Wł?czał si? w działalno?? charytatywn? w ramach działalno?ci Habitat for Humanity ^[31] . Ponadto brał udział w mediacjach i misjach pokojowych ^[32] . W 1987 roku udał si? na Bliski Wschod, a dwa lata po?niej mediował pokoj pomi?dzy Etiopi? a Frontem Wyzwolenia Erytrei ^[32] . Podobne funkcje pełnił w Zambii , Sudanie i Panamie ^[32] . W 1991 roku udał si? z wizyt? do Chi?skiej Republiki Ludowej, a trzy lata po?niej do Korei Połnocnej , gdzie rozmawiał z Kim Ir Senem ^[32] . Jesieni? 1994 roku udał si? na misj? pokojow? do Haiti , a zim? ? na Bałkany ^[33] .

Zdrowie [ edytuj | edytuj kod ]

3 sierpnia 2015 Carter przeszedł planow? operacj? usuni?cia ?niewielkiego guza” ( small mass ) w?troby , a wst?pna prognoza dla pełnego wyzdrowienia miała brzmie? ?doskonała”. Jednak 12 sierpnia Carter ogłosił, ?e zdiagnozowano u niego przerzut nowotworu , przy czym nie okre?lono gdzie rak si? pojawił ^[34] . 20 sierpnia ujawnił, ?e w jego mozgu i w?trobie wykryto czerniaka . Podał on wtedy rownie?, ?e rozpocz?ł leczenie pembrolizumabem (lekiem z zakresu immunoterapii ) i ?e wkrotce zaczyna radioterapi? . Opiek? medyczn? Cartera kierowało Emory Healthcare w Atlancie . Zarowno rodzice byłego prezydenta, jak i wszyscy z trojga jego rodze?stwa zachorowali na nowotwor ^[35] .

W lutym 2023 fundacja Carter Center poinformowała, ?e były prezydent b?dzie przebywał pod domow? opiek? hospicyjn? w rodzinnym Plains ^[36] .

?ycie prywatne [ edytuj | edytuj kod ]

Jimmy Carter po?lubił Rosalynn Smith 7 lipca 1946 roku ^[2] . Para ma trzech synow: Johna Williama (ur. w 1947), Jamesa Earla III (ur. w 1950) i Donnela Jeffreya (ur. w 1952) oraz jedn? cork?: Amy Lynn (ur. w 1967) ^[2] . Carter jest baptyst? ^[1] .

Wyro?nienia [ edytuj | edytuj kod ]

Jego imieniem nazwano atomowy okr?t podwodny typu Seawolf ? USS Jimmy Carter . W 2002 roku został uhonorowany Pokojow? Nagrod? Nobla , za działalno?? na rzecz rozwi?zania konfliktow mi?dzynarodowych i propagowanie demokracji i praw człowieka ^[37] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Longin Pastusiak : Prezydenci Stanow Zjednoczonych Ameryki Połnocnej . Warszawa: Iskry , 1999. ISBN  83-207-1558-X . ( pol. ) . brak strony w ksi??ce

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• James Carter . Biały Dom . [dost?p 2018-01-06]. ( ang. ) .
• Jimmy Carter Library . Presidental Library & Museum. [dost?p 2018-01-06]. ( ang. ) .