Vestræn heimspeki Heimspeki 20. aldar
Nafn:	Friedrich August von Hayek
Fæddur:	8. mai 1899 i Vinarborg (i Austurriki )
Latinn:	23. mars 1992 (92 ara) (i Freiburg i Þyskalandi )
Skoli/hefð:	Frjalshyggja
Helstu ritverk:	Leiðin til anauðar , Frelsisskrain
Helstu viðfangsefni:	hagfræði , stjornspeki
Markverðar hugmyndir:	sjalfsprottin regla markaðarins
Ahrifavaldar:	Bernard Mandeville , Adam Smith , John Locke , Adam Ferguson , David Hume , Edmund Burke , Alexis de Tocqueville , Carl Menger , Eugen von Bohm-Bawerk , Ludwig von Mises , Max Weber , Karl Popper
Hafði ahrif a:	Karl Popper , Konrad Lorenz , George Orwell , Robert Nozick , Israel Kirzner , Murray Rothbard , John Hicks , George Stigler , Milton Friedman , Michael Novak , Ronald Reagan , Margaret Thatcher , Vaclav Klaus , Giovanni Sartori , Dario Antiseri , Bruce Caldwell , Jimmy Wales

Friedrich August von Hayek ( 8. mai 1899 ? 23. mars 1992 ) var austurrisk- breskur hagfræðingur og stjornmalaheimspekingur , sem hlaut Nobelsverðlaun i hagfræði 1974 , en er einnig kunnur sem einn helsti hugsuður frjalshyggju a 20. old .

Hagfræðingurinn [ breyta | breyta frumkoða ]

Hayek fæddist i Vinarborg , barðist i austurriska hernum i fyrri heimsstyrjold og lauk doktorsprofum i logfræði og hagfræði fra Vinarhaskola. Þar var hann lærisveinn Ludwigs von Mises , sem var einna fremstur i hopi austurrisku hagfræðinganna svonefndu. I bokinni Die Gemeinwirtschaft 1922 sagði Mises fyrir um það, að viðtækur aætlunarbuskapur eins og sosialistar þeirra tima hugsuðu ser hlyti að mistakast, þvi að þeir, sem semdu aætlanirnar, gætu aldrei safnað saman til þess nægilegri þekkingu . Hayek varð professor i Hagfræðiskolanum i Lundunum, London School of Economics , 1931 . Þar helt hann uppi gagnryni a kenningar Johns Maynards Keynes , sem vildi auka rikisafskipti til að koma i veg fyrir alvarlegar kreppur. Hayek sagði, að su lækning væri til langs tima verri en meinsemdin. I frægri ritgerð, ?The Use of Knowledge in Society,“ ( 1946 ) lysti Hayek þvi, hvernig verð a frjalsum markaði veitir folki omissandi upplysingar um það, hvernig það eigi að bregðast við sibreytilegum aðstæðum. Ein meginroksemd hans gegn rikisafskiptum i anda Keynes var, að þær trufluðu og torvelduðu þessa oflun og miðlun upplysinga. Arið 1944 gaf Hayek ut bokina Leiðina til anauðar ( The Road to Serfdom ), þar sem hann helt þvi fram, að nasismi og kommunismi væru tvær greinar af sama meiði. Aætlunarbuskapur hlyti að lokum að leiða til einræðis, þar sem hagvald og stjornvald væri hvort tveggja a somu hendi og mota þyrfti einstaklinga með goðu eða illu i samræmi við hina opinberu aætlun. Bok Hayeks vakti miklar umræður og raunar heiftarlegar deilur, en arið 1947 hafði hann forgongu um, að 47 menntamenn hittust i Sviss og stofnuðu Mont Pelerin Society , Mont Pelerin samtokin, til skrafs og raðagerða um einstaklingsfrelsið, eðli þess og skilyrði. Hayek var forseti samtakanna fyrstu fimmtan arin, til 1962 .

Stjornmalaheimspekingurinn [ breyta | breyta frumkoða ]

Hayek sneri ser eftir strið að stjornmalaheimspeki. Hann gerðist professor i siðfræði i Chicago-haskola 1950 og gaf ut mikla bok um einstaklingsfrelsi arið 1960 , Frelsisskrain (e. The Constitution of Liberty ). Hann var professor i hagfræði i Freiburg-haskola i Þyska sambandslyðveldinu 1962- 1968 og siðar um skeið i Salzburg-haskola i Austurriki. A þriðja fjorðungi 20. aldar voru kenningar Keynes i miklum metum, en þetta breyttist um og eftir 1970 , þegar reynslan af viðtækum rikisafsktipum varð til þess, að stjornmalamenn og hagfræðingar toku að lita frekar til Hayeks. Hann deildi Nobelsverðlaunum i hagfræði með jafnaðarmanninum Gunnari Myrdal arið 1974 . Meginframlag hans til hagfræðinnar var þa talið utskyring hans a þvi, hvernig verð a frjalsum markaði miðlar upplysingum um atvinnulifið og kemur þannig i kring sjalfstyringu þess. Næstu arin jukust stjornmalaahrif Hayeks verulega. Ungt folk hreifst af frjalshyggju hans, og stjornmalamenn viða um heim toku upp kenningar hans. Margret Thatcher , sem dro enga dul a það, að hun hefði sott margar hugmyndir til Hayeks, varð forsætisraðherra Stora-Bretlands vorið 1979 , og Ronald Reagan , sem einnig var lærisveinn Hayeks, tok við forsetaembætti i Bandarikjunum i arsbyrjun 1981 . Þau Thatcher og Reagan reyndu bæði að minnka rikisafskipti i londum sinum, og gerbreyttist breskt atvinnulif a valdatima Thatchers ( 1979- 1990 ). Arin 1973- 1979 gaf Hayek ut i þremur bindum verkið Law, Legislation and Liberty . Hann lest i Freiburg . Hann var tvikvæntur og atti tvo born með fyrri konu sinni.

Hayek a Islandi [ breyta | breyta frumkoða ]

Friedrich A. von Hayek varð fyrst kunnur a Islandi sumarið 1945 , þegar kaflar ur utdrætti ur Leiðinni til anauðar birtust i Morgunblaðinu . Hafði utdratturinn birst i bandariska timaritinu Reader’s Digest og vakið athygli ungs laganema, Geirs Hallgrimssonar , siðar forsætisraðherra, sem fekk Olaf Bjornsson , þa dosent og siðar professor , til að snara honum a islensku. Birtist fyrsti kaflinn i blaðinu 21. juli 1945 . Alþyðublaðið og Þjoðviljinn gagnryndu þessa adeilu Hayeks a sosialisma harðlega. Ungur hagfræðingur, sem nykominn var heim fra Sviþjoð , Jonas H. Haralz , skrifaði nokkrar greinar gegn boðskap Hayeks i Þjoðviljann , en Olafur Bjornsson svaraði i Morgunblaðinu . Kom utdratturinn ut i bæklingi Sambands ungra sjalfstæðismanna arið eftir, 1946 , með formala eftir formann sambandsins, Johann Hafstein , siðar forsætisraðherra . Fatt var siðan rætt um Hayek a Islandi , þangað til Hannes Holmsteinn Gissurarson kynnti kenningar Hayeks i þættinum ?Orðabelgur“ 15. agust 1976, en viðmælendur hans þa voru þeir Olafur Bjornsson og Gylfi Þ. Gislason . Felag frjalshyggjumanna var stofnað a attræðisafmæli Hayeks 8. mai 1979 , en Hayek kom til Islands i april 1980 og flutti tvo fyrirlestra, annan um ?Miðjumoðið“, þar sem hann gagnryndi greinarmun Johns Stuarts Mills a logmalum um skopun og skiptingu gæða, hinn um ?Skipulag peningamala“, þar sem hann setti fram tilgatu um, að frjals samkeppni i framleiðslu peninga gæti leitt af ser traustari peninga en menn hefðu vanist. I umræðuþætti i sjonvarpinu deildu þeir Jonas H. Haralz og Hjalti Kristgeirsson um boðskap Hayeks, og varði Jonas að þessu sinni Hayek. Leiðin til anauðar kom ut þetta ar, 1980 , i þyðingu Hannesar Holmsteins Gissurarsonar , sem einnig hefur skrifað bok um Hayek, doktorsritgerðina Hayek’s Conservative Liberalism , (Garland, New York 1987 ). Þorsteinn Gylfason gagnryndi rettlætiskenningu Hayeks i longu mali i Skirni 1984 , og Hannes H. Gissurarson svaraði honum i Skirni 1986 . Olafur Bjornsson birti einnig stutta grein um Hayek i bokinni Einstaklingsfrelsi og hagskipulag ( 1982 ).

Tenglar [ breyta | breyta frumkoða ]

• Hayek-vefurinn Geymt 7 november 2005 i Wayback Machine
• Heimasiða Mont Pelerin Society
• Upptokur a viðtolum við Hayek Geymt 6 februar 2006 i Wayback Machine
• Leiðin til anauðar ; grein i Morgunblaðinu 1945