Vestræn heimspeki
Heimspeki 20. aldar
|
|
Nafn:
|
Friedrich August von Hayek
|
Fæddur:
|
8. mai
1899
i
Vinarborg
(i
Austurriki
)
|
Latinn:
|
23. mars
1992
(92 ara) (i
Freiburg
i
Þyskalandi
)
|
---|
Skoli/hefð:
|
Frjalshyggja
|
---|
Helstu ritverk:
|
Leiðin til anauðar
,
Frelsisskrain
|
---|
Helstu viðfangsefni:
|
hagfræði
,
stjornspeki
|
---|
Markverðar hugmyndir:
|
sjalfsprottin regla markaðarins
|
---|
Ahrifavaldar:
|
Bernard Mandeville
,
Adam Smith
,
John Locke
,
Adam Ferguson
,
David Hume
,
Edmund Burke
,
Alexis de Tocqueville
,
Carl Menger
,
Eugen von Bohm-Bawerk
,
Ludwig von Mises
,
Max Weber
,
Karl Popper
|
---|
Hafði ahrif a:
|
Karl Popper
,
Konrad Lorenz
,
George Orwell
,
Robert Nozick
,
Israel Kirzner
,
Murray Rothbard
,
John Hicks
,
George Stigler
,
Milton Friedman
,
Michael Novak
,
Ronald Reagan
,
Margaret Thatcher
,
Vaclav Klaus
,
Giovanni Sartori
,
Dario Antiseri
,
Bruce Caldwell
,
Jimmy Wales
|
Friedrich August von Hayek
(
8. mai
1899
?
23. mars
1992
) var
austurrisk-
breskur
hagfræðingur
og
stjornmalaheimspekingur
, sem hlaut
Nobelsverðlaun
i hagfræði
1974
, en er einnig kunnur sem einn helsti hugsuður
frjalshyggju
a
20. old
.
Hayek fæddist i
Vinarborg
, barðist i austurriska hernum i fyrri heimsstyrjold og lauk doktorsprofum i
logfræði
og
hagfræði
fra Vinarhaskola. Þar var hann lærisveinn
Ludwigs von Mises
, sem var einna fremstur i hopi
austurrisku hagfræðinganna
svonefndu. I bokinni
Die Gemeinwirtschaft
1922
sagði Mises fyrir um það, að viðtækur aætlunarbuskapur eins og sosialistar þeirra tima hugsuðu ser hlyti að mistakast, þvi að þeir, sem semdu aætlanirnar, gætu aldrei safnað saman til þess nægilegri
þekkingu
. Hayek varð professor i Hagfræðiskolanum i Lundunum,
London School of Economics
,
1931
. Þar helt hann uppi gagnryni a kenningar
Johns Maynards Keynes
, sem vildi auka rikisafskipti til að koma i veg fyrir alvarlegar kreppur. Hayek sagði, að su lækning væri til langs tima verri en meinsemdin. I frægri ritgerð, ?The Use of Knowledge in Society,“ (
1946
) lysti Hayek þvi, hvernig verð a frjalsum markaði veitir folki omissandi upplysingar um það, hvernig það eigi að bregðast við sibreytilegum aðstæðum. Ein meginroksemd hans gegn rikisafskiptum i anda Keynes var, að þær trufluðu og torvelduðu þessa oflun og miðlun upplysinga. Arið
1944
gaf Hayek ut bokina
Leiðina til anauðar
(
The Road to Serfdom
), þar sem hann helt þvi fram, að nasismi og kommunismi væru tvær greinar af sama meiði. Aætlunarbuskapur hlyti að lokum að leiða til einræðis, þar sem hagvald og stjornvald væri hvort tveggja a somu hendi og mota þyrfti einstaklinga með goðu eða illu i samræmi við hina opinberu aætlun. Bok Hayeks vakti miklar umræður og raunar heiftarlegar deilur, en arið
1947
hafði hann forgongu um, að 47 menntamenn hittust i Sviss og stofnuðu
Mont Pelerin Society
, Mont Pelerin samtokin, til skrafs og raðagerða um einstaklingsfrelsið, eðli þess og skilyrði. Hayek var forseti samtakanna fyrstu fimmtan arin, til
1962
.
Hayek sneri ser eftir strið að stjornmalaheimspeki. Hann gerðist professor i siðfræði i
Chicago-haskola
1950
og gaf ut mikla bok um einstaklingsfrelsi arið
1960
,
Frelsisskrain
(e.
The Constitution of Liberty
). Hann var professor i hagfræði i
Freiburg-haskola
i
Þyska sambandslyðveldinu
1962-
1968
og siðar um skeið i Salzburg-haskola i Austurriki. A þriðja fjorðungi 20. aldar voru kenningar Keynes i miklum metum, en þetta breyttist um og eftir
1970
, þegar reynslan af viðtækum rikisafsktipum varð til þess, að stjornmalamenn og hagfræðingar toku að lita frekar til Hayeks. Hann deildi Nobelsverðlaunum i hagfræði með jafnaðarmanninum
Gunnari Myrdal
arið
1974
. Meginframlag hans til hagfræðinnar var þa talið utskyring hans a þvi, hvernig verð a frjalsum markaði miðlar upplysingum um atvinnulifið og kemur þannig i kring sjalfstyringu þess. Næstu arin jukust stjornmalaahrif Hayeks verulega. Ungt folk hreifst af
frjalshyggju
hans, og stjornmalamenn viða um heim toku upp kenningar hans.
Margret Thatcher
, sem dro enga dul a það, að hun hefði sott margar hugmyndir til Hayeks, varð forsætisraðherra Stora-Bretlands vorið
1979
, og
Ronald Reagan
, sem einnig var lærisveinn Hayeks, tok við forsetaembætti i Bandarikjunum i arsbyrjun
1981
. Þau Thatcher og Reagan reyndu bæði að minnka rikisafskipti i londum sinum, og gerbreyttist breskt atvinnulif a valdatima Thatchers (
1979-
1990
). Arin
1973-
1979
gaf Hayek ut i þremur bindum verkið
Law, Legislation and Liberty
. Hann lest i
Freiburg
. Hann var tvikvæntur og atti tvo born með fyrri konu sinni.
Friedrich A. von Hayek varð fyrst kunnur a
Islandi
sumarið
1945
, þegar kaflar ur utdrætti ur
Leiðinni til anauðar
birtust i
Morgunblaðinu
. Hafði utdratturinn birst i bandariska timaritinu
Reader’s Digest
og vakið athygli ungs laganema,
Geirs Hallgrimssonar
, siðar forsætisraðherra, sem fekk
Olaf Bjornsson
, þa
dosent
og siðar
professor
, til að snara honum a islensku. Birtist fyrsti kaflinn i blaðinu
21. juli 1945
.
Alþyðublaðið
og
Þjoðviljinn
gagnryndu þessa adeilu Hayeks a sosialisma harðlega. Ungur hagfræðingur, sem nykominn var heim fra
Sviþjoð
,
Jonas H. Haralz
, skrifaði nokkrar greinar gegn boðskap Hayeks i
Þjoðviljann
, en
Olafur Bjornsson
svaraði i
Morgunblaðinu
. Kom utdratturinn ut i bæklingi
Sambands ungra sjalfstæðismanna
arið eftir,
1946
, með formala eftir formann sambandsins,
Johann Hafstein
, siðar
forsætisraðherra
. Fatt var siðan rætt um Hayek a
Islandi
, þangað til
Hannes Holmsteinn Gissurarson
kynnti kenningar Hayeks i þættinum ?Orðabelgur“ 15. agust 1976, en viðmælendur hans þa voru þeir
Olafur Bjornsson
og
Gylfi Þ. Gislason
.
Felag frjalshyggjumanna
var stofnað a attræðisafmæli Hayeks
8. mai
1979
, en Hayek kom til
Islands
i april
1980
og flutti tvo fyrirlestra, annan um ?Miðjumoðið“, þar sem hann gagnryndi greinarmun
Johns Stuarts Mills
a logmalum um skopun og skiptingu gæða, hinn um ?Skipulag peningamala“, þar sem hann setti fram tilgatu um, að frjals samkeppni i framleiðslu peninga gæti leitt af ser traustari peninga en menn hefðu vanist. I umræðuþætti i sjonvarpinu deildu þeir
Jonas H. Haralz
og
Hjalti Kristgeirsson
um boðskap Hayeks, og varði Jonas að þessu sinni Hayek.
Leiðin til anauðar
kom ut þetta ar,
1980
, i þyðingu
Hannesar Holmsteins Gissurarsonar
, sem einnig hefur skrifað
bok
um Hayek, doktorsritgerðina
Hayek’s Conservative Liberalism
, (Garland, New York
1987
).
Þorsteinn Gylfason
gagnryndi rettlætiskenningu Hayeks i longu mali i
Skirni
1984
, og
Hannes H. Gissurarson
svaraði honum i
Skirni
1986
.
Olafur Bjornsson
birti einnig stutta grein um Hayek i bokinni
Einstaklingsfrelsi og hagskipulag
(
1982
).