Linux (eða GNU/Linux ) er UNIX-legt og POSIX-samhæft frjalst styrikerfi sem samanstendur af Linuxkjarnanum og ymsum kerfishugbunaði , þar a meðal GNU-tolum . Styrikerfið dregur nafn sitt af finnska forritaranum Linus Torvalds sem gaf ut fyrstu utgafu Linuxkjarnans 5. oktober 1991. Free Software Foundation sem þrouðu GNU-tolin hafa barist fyrir þvi að styrikerfið se kallað ?GNU/Linux“ til að leggja aherslu a framlag GNU-verkefnisins til hugbunaðarins, en það er umdeilt.

Upphaflega var Linux þroað sem styrikerfi fyrir tolvur með Intel x86-samhæfða orgjorva en það hefur siðan þa verið þytt fyrir fleiri velbunaðarutfærslur en nokkuð annað styrikerfi. Linux (þ.e. kjarninn) er vinsælasta styrikerfi i heimi (þo ekki i GNU/Linux formi) vegna Android-styrikerfisins , sem notast við Linux kjarnann og er mikið notað i snjallsima og spjaldtolvur . Linux er lika allsraðandi a ofurtolvum (allar a TOP500 nota siðan i november 2017), og er leiðandi styrikerfi a netþjonum (með faa keppinauta) en er einungis með 2,3% hlut a borðtolvum . Chrome OS sem lika er byggt a Linux er algengt a odyrum fartolvum . Linux er lika algengt sem fastbunaður i ivafskerfum eins og sjonvarpstolvum , beinum og snjallurum þar sem styrikerfið er sersniðið að velbunaðinum.

Þroun Linux er eitt þekktasta dæmið um frjalsa og opna hugbunaðarþroun . Frumkoði styrikerfisins er aðgengilegur og ma nota, breyta og dreifa samkvæmt skilyrðum opinna hugbunaðarleyfa eins og GNU General Public License , hvort sem er i fjarhagslegum tilgangi eða ekki. Linux fyrir notendatolvur og netþjona kemur yfirleitt fyrir sem dreifingarutgafa sem inniheldur Linuxkjarnann, kerfishugbunað, forritunarsofn og mikinn fjolda notendaforrita sem eru sniðin að markhopi utgafunnar. Algengar Linuxutgafur eru Debian , Ubuntu , Linux Mint , Fedora , openSUSE , Arch Linux og Gentoo og leyfisskyldu utgafurnar Red Hat Enterprise Linux og SUSE Linux Enterprise Server .

Linuxutgafur fyrir borðtolvur eru oftast með gluggakerfi eins og X11 , eða Wayland , og skjaborðsumhverfi eins og GNOME eða KDE . Sumar utgafur notast við lettari skjaborð eins og LXDE eða Xfce . Utgafur fyrir netþjona eru oft lausar við myndræn notendaskil eða bjoða upp a þau sem valkost en innihalda gjarnan miðbunað eins og LAMP-hugbunaðarstæðuna . Þar sem Linux er frjals hugbunaður getur hver sem er buið til eigin utgafu miðað við ætluð not.

Saga [ breyta | breyta frumkoða ]

Fyrirrennarar [ breyta | breyta frumkoða ]

Styrikerfið Unix var buið til arið 1969 i rannsoknarstofnun bandariska simafyrirtækisins AT&T , Bell Labs , af Ken Thompson , Dennis Ritchie , Douglas McIlroy og Joe Ossanna . Fyrsta utgafa þess var forrituð i smalamali og var gefin ut arið 1971. Siðar var styrikerfið endurskrifað fra grunni i forritunarmalinu C af Dennis Ritchie fyrir utan kjarnann og nokkra viðmotshluta. Með þvi að skrifa frumkoðann i æðra forritunarmali var auðveldara að aðlaga kerfið að olikum velbunaði.

Vegna bandariskra laga um bann við einokun gat AT&T ekki hafið starfsemi i tolvugeiranum og neyddist til að gefa hverjum sem var leyfi til að nota hugbunaðinn sem Bell Labs þroaði. Notkun Unix breiddist þvi hratt ut meðal fyrirtækja og stofnana. I kjolfar domsmala sem neyddu AT&T til að skipta fyrirtækinu upp arið 1984 losaði það sig við Bell Labs sem við það varð sjalfstætt fyrirtæki og laust undan takmorkunum. Bell Labs hofu þvi að selja Unix sem leyfisskyldan hugbunað.

Arið 1983 hof Richard Stallman að þroa GNU-verkefnið sem gekk ut a að bua til fullbuið Unix-legt styrikerfi sem væri eingongu gert ur frjalsum hugbunaði . Arið 1985 stofnaði Stallman Free Software Foundation . Hann samdi fyrstu utgafu GPL-hugbunaðarleyfisins arið 1989. Um 1990 voru hann og samstarfsfolk hans buin að þroa mikið af grunnhugbunaði styrikerfisins eins og þyðanda , textaritla , Unix-skel og gluggakerfi , en vantaði enn kjarna , rekla og puka .

Um sama leyti voru hjonin Lynne Jolitz og William Jolitz byrjuð að þroa eigin utgafu af Unix, 386BSD , sem byggði a Berkeley-utgafu Unix, BSD , sem dreift var innan haskolans. Vegna leyfisvandamala kom fyrsta utgafa þess ekki ut fyrr en arið 1992. Styrikerfin NetBSD , OpenBSD og FreeBSD eru afkomendur 386BSD.

Linus Torvalds , hofundur Linux, hefur sagt að ef hann hefði haft aðgang að frjalsum styrikerfiskjarna a borð við hinn vænta GNU-kjarna eða 386BSD hefði hann liklega aldrei byrjað að þroa Linuxkjarnann.

Arið 1987 gaf bandariskur tolvunarfræðikennari við Vrije Universiteit i Amsterdam, Andrew S. Tanenbaum , ut kennslubok i forritun styrikerfa, Operating Systems: Design and Implementation . Bokin innihelt utfærslu a Unix-legu styrikerfi, MINIX , sem var skrifuð fra grunni og fyrst og fremst hugsuð sem namstæki. Astæðan var su að Tanenbaum hafði aður notað frumkoða Unix við kennslu en gat það ekki lengur vegna breytinga a notkunarleyfum Bell Labs. Þott frumkoði MINIX væri þannig aðgengilegur var einungis heimilt að nota hann til kennslu til arsins 2000 þegar hann kom ut með frjalsu leyfi.

Þroun Linux [ breyta | breyta frumkoða ]

Linus Torvalds var nemandi i tolvunarfræði við Helsinkihaskola og hof að þroa eigin styrikerfiskjarna arið 1991 vegna þess að hann var oanægður með takmarkanirnar sem giltu um notkun MINIX-koðans i bok Tanenbaums. Kerfið var þroað fyrir 80386-orgjorvann i tolvu Torvalds og hann notaði GNU C-þyðandann. 25. agust 1991 setti hann kerfið sem hann hafði skrifað a Usenet-hopinn comp.os.minix og oskaði eftir tillogum að urbotum.

Upphaflega var kjarninn með notkunarleyfi sem takmarkaði notkun i fjarhagslegum tilgangi en arið eftir var hann gefinn ut með sama GPL-leyfi og GNU-hugbunaðurinn sem hann notaði. Ymsir urðu til þess að taka þatt i þroun kjarnans og aðlaga allan GNU-hugbunaðinn fyrir hann sem gerði Linux að fullbunu styrikerfi.

Upphaflega vildi Torvalds kalla kerfið Freax en Ari Lemmke , einum af samstarfsmonnum hans, likaði ekki við það nafn og tok upp a þvi að kalla það Linux.

Almenn notkun [ breyta | breyta frumkoða ]

Notkun styrikerfisins i vinnsluumhverfi hofst eftir miðjan 10. aratug 20. aldar. Stofnanir a borð við NASA hofu að skipta ut dyrum ofurtolvum fyrir tolvuklasa sem notuðu Linux. I kjolfarið hofu fyrirtæki a borð við Dell , IBM og Hewlett-Packard að bjoða stuðning við Linux til að komast undan ofurvaldi Microsoft a borðtolvumarkaðnum.

Linux naði fljotlega miklum vinsældum sem styrikerfi fyrir netþjona þar sem það bauð upp a frjalsa hugbunaðarstæðu fyrir vefþjonustur með Apache-vefþjoninum , gagnaþjona a borð við MySQL og PostgreSQL og vefforritunarmalin PHP , Perl og Python , svokallaða LAMP-hugbunaðarstæðu . Talið er að tæp 60% allra netþjona keyri a Linux.

Notkun Linux a notendatolvum ox hins vegar hægt en þar hefur Microsoft Windows lengi verið með yfirburðastoðu. Linux hefur verið lyst sem of tæknilegu kerfi fyrir almenna notendur auk þess sem takmarkaður stuðningur við jaðartæki stoð notkun þess fyrir þrifum. Lengi vel var hlutur Linux a borðtolvum talinn vera innan við 1% en er nu talinn vera milli 2,5% og 3,5% (um 2,5% a Islandi). ^[1] Nyjar notendavænni dreifingarutgafur a borð við Ubuntu (fra 2004) og Linux Mint (fra 2006) attu storan þatt i að auka almenna notkun styrikerfisins a notendatolvum.

Arið 2008 setti Google Android-styrikerfið a markað, en það notast við Linuxkjarna og serstakt notendaviðmot sem er skrifað að hluta i Java . Það er þvi umdeilt hvort Android telst serstakt styrikerfi eða utgafa af Linux. Android er með tæplega 60% markaðshlutdeild a snjallsima- og spjaldtolvumarkaðnum (tæp 40% a Islandi) ^[2] . Chrome OS , sem lika er fra Google, notar lika Linuxkjarnann.

Uppbygging [ breyta | breyta frumkoða ]

Linux-kerfi er einingaskipt Unix-legt styrikerfi sem byggist að mestu a þeim honnunarviðmiðum sem hofð voru til hliðsjonar við honnun Unix a 7. og 8. aratug 20. aldar. Linux er með samfelldan styrikerfiskjarna , Linux-kjarnann , sem ser um ferlastyringu og aðgang að jaðartækjum og skraarkerfum . Reklar eru ymist felldir inn i kjarnann eða hlaðið inn eftir þorfum a keyrslutima.

Stor hluti af virkni Linux-kerfa kemur ur hugbunaði sem þroaður er af oðrum aðilum og sem er samhæfður fyrir Linux-kjarnann. Hugbunaður fra GNU-verkefninu er mikilvægur hluti af Linux-kerfum. Þaðan kemur algengasta utfærsla aðgerðasafns forritunarmalsins C , algeng skipanalinuskel og morg Unix-tol sem sja um algengar grunnaðgerðir styrikerfisins. Myndræn notendaskil i Linux byggja a einni utfærslu X-gluggakerfisins . Wayland-staðallinn hefur rutt ser til rums i stað X, a t.d. Fedora og fra og með Ubuntu 17.10, þar sem mikið af virkni X-kerfisins er nu orðin hluti af Linux-kjarnanum.

I dæmigerðri Linux-uppsetningu er eftirtalinn hugbunaður:

• Ræsir (til dæmis GNU GRUB , LILO , SYSLINUX og Gummiboot ) sem hleður kjarnann inn i vinnsluminni þegar kveikt er a tolvunni eftir að buið er að ræsa fastbunaðinn .
• Frumstillingarforrit (til dæmis sysvinit , systemd , OpenRC og Upstart ) sem er fyrsta ferlið sem Linuxkjarninn setur i gang og er við upptok ferlatresins. Frumstillingarforritið setur þannig alla aðra ferla i gang eins og kerfisþjonustur og innskraningarviðmot.
• Aðgerðasofn með koða sem hugbunaðurinn getur notað við keyrslu. I Linux-kerfum sem nota ELF-keyrsluskrar ser tengiforritið ld-linux.so um tengingu forrita við aðgerðasofn. Þegar kerfið er sett upp þannig að notendur geti sjalfir þytt frumkoða forrita fylgja aðgerðasofnunum hausskrar sem lysa viðmoti þeirra. Mest notaða aðgerðasafnið er GNU-utfærslan a C-staðalaðgerðasafninu GNU lib C ( glibc ) en dæmigerð Linux-uppsetning er með morg hundruð aðgerðasofn.
  • C-staðalaðgerðasafnið er nauðsynlegt til að hægt se að keyra C-forrit a hvaða tolvu sem er. I Linux-kerfum er GNU C-staðalaðgerðasafnið oftast notað þott nokkrar aðrar utfærslur seu til, eins og EGLIBC og uClibc .
  • Viðfangasofn eru aðgerðasofn sem gera hugbunaði kleift að setja upp myndræn notendaskil . Fjoldi slikra safna er til fyrir Linux eins og GTK+ og Clutter (ur GNOME-verkefninu ), Qt og Enlightenment Foundation Libraries (EFL).
• Notendaskil eins og skipanalinuviðmot eða gluggakerfi .

Notendaskil [ breyta | breyta frumkoða ]

Notendaskilin i Linux, lika kolluð skelin , er annað hvort skipanalinuviðmot , myndræn notendaskil eða velræn stjorntæki i ivafskerfum . A borðtolvum eru myndræn notendaskil oftast sjalfgefin en skipanalinuviðmotið er aðgengilegt i gegnum utstoðvarhermi eða syndarutstoð .

Skipanalinuviðmot eru textaviðmot sem notast við texta fyrir bæði inntak og uttak. Langalgengasta Linux-skelin er bash ( Bourne-Again Shell ) sem var upphaflega þrouð a vegum GNU-verkefnisins. Mest af grunnhugbunaði Linux, þar a meðal mikið af notendahugbunaði, notast eingongu við skipanalinuviðmot. Slikt viðmot hentar serstaklega vel fyrir sjalfvirka keyrslu og samkeyrslu margra forrita og gerir milliferlasamskipti einfold.

A borðtolvum er algengast að notast við myndræn notendaskil sem sett eru saman i heildstæð skjaborðsumhverfi eins og KDE , GNOME , MATE , Cinnamon , Unity , LXDE , Pantheon og Xfce . Algengustu notendaskilin byggja a X-gluggakerfinu (kallað ?X“ eða ?X11“) sem er netgagnsætt og leyfir forriti sem keyrir a einu kerfi að birta notendaskil a oðru. Sumar viðbætur X-kerfisins virka þo ekki yfir net. Gluggastjori eins og Mutter , KWin eða Xfwm , er hluti af dæmigerðu skjaborðsumhverfi.

Wayland-staðallinn er nyr staðall fyrir gluggaþjona sem hugmyndin er að taki við af X11-þjoninum, en arið 2016 var X11 enn utbreiddastur. Olikt X11 þarf Wayland ekki utanaðkomandi gluggastjora og gluggasetjara. Staðlaða utfærsla Wayland er Weston, en verið er að aðlaga bæði KWin (KDE) og Mutter (GNOME) fyrir Wayland-staðalinn. Enlightenment var aðlagaður i utgafu 19.

Nokkrar utgafur GNU/Linux [ breyta | breyta frumkoða ]

• Ubuntu
• Slackware
• Debian GNU/Linux
• Fedora
• Gentoo
• Mandrake
• Red Hat
• Arch Linux

Tilvisanir [ breyta | breyta frumkoða ]

1. ↑ ?Top 7 Desktop OSs on June 2015“ . Sott 13. november 2015 .
2. ↑ ?Top 8 Mobile and Tablet Operating Systems June 2015“ . Sott 13. november 2015 .

   Þessi hugbunaðar grein er stubbur . Þu getur hjalpað til með þvi að bæta við greinina .