 | ?i tiu artikolo temas pri la natura satelito de la Tero. Por pli ?enerala signifo rigardu la pa?on
Natura satelito
. Por geometria figuro legu la artikolon
Luno (geometrio)
. Koncerne aliajn signifojn aliru la apartigilon
Luna
.
|
Luno
|
| Natura satelito
de
Tero
(I)
|
 astronomia simbolo
|
|
| planeda satelito ? planedmasa satelito ?
regula satelito
|
| Astronomia simbolo
|
 vd
|
| Nomita la?
|
lumo
vd
|
| Malkovro
|
| Dato de malkovro
|
Pratempo
|
| Unua superflugo
|
Luna 1
(
4-an de januaro
1959
)
|
| Unua enorbiti?o
|
Luna 10
(
3-an de aprilo
1966
)
|
| Unua surteri?o
|
Luna 9
(
3-an de februaro
1966
)
|
| Unua homa surteri?o
|
Apollo 11
(
21-an de julio
1969
)
|
| Unua homo
|
Neil Armstrong
|
| Orbitaj ecoj
|
Granda duonakso
-
Periapsido
-
Apoapsido
|
384 399 km
363 104 km
405 696 km
|
| Discentreco
|
0,0549
|
| Klinangulo
|
5,145° (rilate al la ekliptiko)
|
| Periodo
|
27,321582 tagoj
|
| Meza cirkulrapido
|
1,022 km/s
|
| Fizikaj ecoj
|
Diametro
Ekvatora diametro
Polusa diametro
-
Plateco
-
Areo
-
Volumeno
|
3474,20 km
3476,28 km
3471,94 km
0,00125
3,793 × 10
7
km
2
2,1958 × 10
10
km
3
|
Maso
-
Denso
- Surfaca
falakcelo
-
Liberiga rapido
|
7,3477 × 10
22
kg
3346,4 kg/m
3
1,622 m/s
2
2,38 km/s
|
| Rotacia periodo
|
Kaptita rotacio
|
| Aksa kliniteco
|
6,687°
|
| Atmosferaj kaj surfacaj ecoj
|
Surfaca temperaturo
- Minimuma
- Avera?a
- Maksimuma
|
(poluso ?is ekvatoro)
70 K ?is 100 K
130 K ?is 220 K
230 K ?is 390 K
|
Albedo
Geometria albedo
|
0,12
0,136
vd
|
| Observaj ecoj
|
Videbla magnitudo
- Minimuma
- Maksimuma
|
-12,74
vd
-2,5
-12,9
|
Angula diametro
- Minimuma
- Maksimuma
|
29,3'
34,1'
|
|
La
Luno
estas la sola
natura satelito
de la
Tero
, kaj la kvina plej granda satelito en la
Sunsistemo
.
La avera?a centr-al-centra distanco de la Tero al la Luno estas 384.403
km
, proksimume tridekoble la
diametron
de la Tero. La diametro de la Luno estas 3.474 km, iom pli ol
kvarono
de tiu de la Tero. ?i tio signifas, ke la
volumeno
de la Luno estas proksimume 2 elcento de tiu de la Tero. La tirforto de
gravito
?e ?ia surfaco proksimume 17 elcentoj de tiu de la Tero. La Luno faras kompletan
orbiton
?irka? la Tero dum 27,3 tagoj (orbita periodo), kaj periodaj varioj en la geometrio de la Ter-Lun-Suna sistemo estas respondecaj por lunfazoj, kiuj ripeti?as dum 29,5 tagoj (
sinoda periodo
).
La Luno estas la sola astro, al kiu voja?is homoj, kaj sur kiu homoj surfaci?is. La
21-an de julio
1969
la usonaj astrona?toj
Neil Armstrong
kaj
Buzz Aldrin
surluni?is kaj fari?is la unuaj homoj, kiuj vizitis alian mondon.
Ekzistas diversaj teorioj pri la deveno de la Luno.
Oni devas konsideri, ke la Luno ne nur estas pli malgranda ol la Tero, sed tre malsama. La Tero havas rokan surfacon kun likva akvo
kaj kernon el likva fero, kiu ka?zas, ke la Tero estas magneta, sed la Luno estas entute
rokeca. Mankas al ?i surfaca akvo, aero, magnetosfero,
kontinentoj kaj vivo. ?i estas mondo tute morta kaj sen?an?a, escepte de
meteoroidaj
influoj. ?ar ?i estas tiel malsama, la Luno klare ne naski?is same kiel la Tero.
La nuna plej populara
teorio
diras, ke la Tero, kiam ?i estis juna,
estis fendita de alia
planedo
kaj granda bulo de ?ia roko fari?is la
Luno. La Luno ja estas kiel la roka parto de la Tero. E? nun la Luno
tre malrapide malproksimi?as for de la Tero.
La? alia teorio la Luno estas astro kaptita de la Tero. Sed la
fiziko de tia kapto ne estas klara.
?iu objekto estas proksimume 6-oble pli malpeza sur la Luno ol sur la Tero (la? rilato de falakceloj sur la astroj).
Sur la Luno preska? ne ekzistas
atmosfero
.
?ar akso de rotacio de la Luno estas preska? perpendikla rilate plato de la
ekliptiko
, en la Luno ne ekzistas rimarkebla diferenco inter
sezonoj
de la jaro. Sed temperaturo de surfaco de Luno estas tre diferenca tage kaj nokte, ?ar tagnokto de la Luno estas longa (?irka? 1 nia monato) kaj atmosfero preska? ne ekzistas (varmo facile venas kaj foriras kiel radiado).
Iuj partoj de surfaco de la Luno estas mallumaj, sed aliaj estas lumaj. Tradicie la mallumaj partoj estas nomataj "maroj", kvankam nun oni konas, ke tie ne estas akvo. La lunaj maroj estas pli malaltaj teritorioj kaj estas mallumaj dank'al solidi?inta
lafo
sur ili.
Sur surfaco de la Luno estas multe da
alfrapaj krateroj
, ?ar atmosfero ne detruas ilin.
La? moderna scio, nenia
vivo
ekzistas sur la Luno. Sen aero, sen likva akvo, ?i estas akre malvivema medio.
De la Tero, oni vidas la Lunon pasi tra diversaj fazoj, kiuj ripeti?as dum 29,5 tagoj (
sinoda periodo
). ?efaj
lunfazoj
nomi?as: la novluno (kiam la Luno estas malluma), la kreskanta duonluno (a? unua kvarono), la plenluno, la malkreskanta duonluno (a? tria kvarono).
?ar la da?ro de la luna tago egalas tiun de la luna
orbita periodo
, la Luno ?iam direktas la saman flankon al la Tero. Pro kelkaj geometriaj kaj orbitaj fenomenoj tiu flanko ne estas tute konstanta, kaj oni povas vidi el la Tero ?irka? 55 procentojn de la luna surfaco (vidu
Balancado de Luno
). La cetero estis absolute nekonata ?is la
7-a de oktobro
1959
, kiam la sovetia
sondilo
Luna 3
transsendis la unuajn fotojn de la
dorsa flanko
. La
10-an de novembro
1966
la usona
sondilo
Lunar Orbiter
1 sendis pli bonkvalitajn bildojn el ?irka?luna orbito.
La ka?ita flanko de Luno, kun la videbla flanko ?e la dekstra
"Kio ka?zas tajdojn?" - video de la jutuba kanalo
Scivolemo
.
Terlevi?o
:
Tero
kaj Luno viditaj de
Apollo 8
.
Luno kaj
Tero
viditaj de
kosmopramo
.
Gravito
de la Luno estigas
tajdojn
sur la
Tero
. Tio signifas ne nur malaltan kaj altan tajdojn de maroj, sed anka? levi?on kaj mallevi?on de
termantelo
.
Liberigita energio de tajdoj venas de
turni?o de la Tero
kaj rilata turna
movokvanto
aldoni?as al
angula movokvanto
de la Luno. Tial plilongi?as nuntempe da?ro de
diurno
de ?irka? 20 mikrosekundoj jare. En fora estonteco, se ne malfaciligus aliaj eventoj en la Sunsistemo, la
rotacio estus ligata
al la Luno, kaj la Tero montrus al la Luno ?iam sama flanko; distanco inter la Tero kaj la Luno estus ?irka? duoble pli granda ol nuntempe (pro la transi?inta movokvanto).
Krom la videbla lumo, la Luno spegulas de la
sunradiado
anka? parton de ties varmo al la Tero. Tia tervarmigo mezuras tamen nur tri centonojn da celsiaj gradoj de diferenco inter la plenluno kaj la novluno.
[1]
?u efikas la Luno al observanto?
Ne ekzistas sciencaj studoj pri la influo de la Luno, ekzemple al
naskoj
,
akcidentoj
,
operacikomplika?oj
,
sinmortigoj
a? similaj.
Kontra?e ekzistas pluraj studoj kiuj malpruvas tion.
[2]
Tamen iuj homoj, ekzemple pri
agrikulturo
kaj
arbara mastrumado
, jam deantikve atentas, ke iuj laboroj en la naturo estu farataj dum "?usta" lunfazo.
?e iuj specioj de
anelidoj
(ekzemple la
palolo
),
kraboj
kaj
fi?oj
(
Leuresthes
)
reproduktado
estas forte ligita al la ?an?o de lunfazoj.
Migrobirdoj
(vidu sube pri kaprimulgoj) kaj iuj specioj de noktagadaj
insektoj
uzas la Lunon por
navigacio
.
?usa studo montris la rilaton inter
kaprimulgoj
(
Caprimulgus europaeus
) kaj la cikloj de la Luno pri la man?ado kaj migrado. El informoj pri 39 individuoj kontrolitaj per geolokigiloj en
Svedio
fare de esploristoj de la Universitato de
Lund
oni konstatis, ke kaprimulgoj man?is 2,5 fojojn pli dum la noktoj de
plenluno
ol dum noktoj sen lunlumo; evidente bona lumo faciligas la predadon. Plej interese oni registris, ke la ekflugo al a?tuna elmigrado okazis en grandaj grupoj tuj post plenluno, foje 100 % el la lokaj populacioj; evidente dum plena lumo la birdoj plenigis la grasrezervojn necesajn por la longaj migroflugoj.
[3]
Nokte, pro kunesti?o de
lunlumo
kaj pluveroj povas esti?i
luna ?ielarko
, kiu funkcias tute la? la sama fizika principo kiel kutima suna
?ielarko
.
Por observanto estanta sur la Luno ?ielo estas nigra e? tage (?ar sur la Luno preska? ne ekzistas atmosfero). Sed steloj estas vidataj tage nur de mallumigitaj lokoj. La Suno estas vidata kiel rondo de la sama grandeco ol de la Tero, sed blanka kaj nemulte pli hela ol de la Tero.
La Tero en ?ielo de la Luno estas ?irka? kvaroble pli granda ol la Luno en ?ielo de la Tero. Fazo de la Tero por observanto sur la Luno estas kontra?a rilate fazo de la Luno por observanto sur la Tero. Ekzemple, kiam sur la Tero estas plenluno, sur la Luno estas "novtero" (preska? tuta disko de la Tero estas malluma); kiam sur la Tero estas novluno, sur la Luno estas "plentero" (preska? tuta disko de la Tero estas luma); kiam ni vidas kreskantan lunarkon, imagata lo?anto de la Luno vidas malkreskantan neplenan Teron.
?ar la Luno ?iam direktas la saman flankon al la Tero, de la Luno la Tero estas vidata ?iam en la sama loko de la ?ielo. Sed
balancado
ka?zas malrapidajn malsimplajn movojn de la Tero ?irka? iu punkto de la ?ielo. Rezulte en iuj lokoj de la Luno la Tero de tempo al tempo levi?as kaj subiras. Sed de la pli granda parto de surfaco de la Luno la Tero estas a? ?iam vidata en ?ielo, a? neniam vidata.
Kiam sur la Tero estas observata
luna eklipso
, sur la Luno estas observata suna eklipso: la Tero ?irmas la Sunon. Tia eklipso estas multe pli longa ol
suna eklipso
sur la Tero, ?ar la Tero estas vidata de la Luno kiel multe pli granda ol la Suno (kaj ol la Luno de la Tero). Dum tia eklipso atmosfero de la Tero estas vidata de la Luno kiel ru?a ringo. Kiam sur la Tero estas observata suna eklipso, imagata observanto sur la Luno povas vidi nur malgrandan nigran makulon movi?antan sur disko de la Tero.
La Luno estas la plej hela ?ielobjekto post la
suno
kaj facile videbla per la nura okulo. Anka? la ?an?o de la diversaj lunfazoj de
plenluno
?is
novluno
estas tre bone observeblaj.
?
En ?iuj
arkeologie
esploritaj
kulturoj
troveblas indikoj pri granda kulta signifo de la Luno al la tiamaj homoj. La Luno kutime reprezentis iun
dion
, ?u ina (kiel ekzemple
Bendis
?e la
trakoj
;
Isis
?e la
egiptoj
;
Selene
,
Artemiso
kaj
Hekate
?e la
grekoj
;
Luna
kaj
Diana
?e la
romianoj
), ?u vira (kiel
Nanna
en
Sumero
;
Thot
en
antikva Egiptio
;
Cukijomi
en
Japanujo
;
Tekiztekatl
?e la
aztekoj
;
Mani
?e la
?ermanoj
). Aktualaj
novpaganoj
kultas la Luno kiel aspekton de la ?an?anta
Diino
.
Preska? ?iam Suno kaj Luno havis kontra?ajn seksojn, kvankam ?i povis varii. En la imperia
?inujo
la Luno estis
simbolo
de okcidento,
a?tuno
kaj ineco (
jino
).
Ofta ideo estas tiu pri la tri
aspektoj
a?
viza?oj
de la lundiino: dum kreskanta Luno la junulino
seksecplena
, dum plenluno la
fekunda
patrino
kaj dum malkreskanta Luno la maljuna virina?o a? la sor?istino kun potenco sanigi, kiel ekzemple ?e la
grekoj
(
Artemiso
,
Seleno
kaj
Hekato
) kaj ?e la
keltoj
(
Blodeuwedd
,
Morrigan
kaj
Ceridwen
).
En
alkemio
kaj
blazono
, la Luno asocii?as al la metalo
ar?ento
.
Krom la mita adoro de la Luno, niaj prauloj jam delonge uzis la regulan kaj facile videblan ritmon de la Luno por priskribi tempoperiodon kaj kiel bazo de
kalendaro
. Ankora? nuntempe la
islama
kalendaro bazi?as je luna jaro kun 354 tagoj (12 sinodaj monatoj).
Kiam esti?is
agrikulturo
, kreskis la signifo de la sezonoj por semado kaj
rikolto
. Por respekti tion oni unue la?bezone, kaj poste la? fiksitaj formuloj, kiel ekzemple la
metona ciklo
, aldonis kromajn monatojn, kiuj sinkroniigis lunjaron al sunjaro. Bazi?as je tiu
lunsuna
skemo ekzemple malnova
atika
kaj
juda kalendaroj
.
Inter la malnovaj altaj kulturoj nur la egiptoj havis nuran sunjaron kun 12 monatoj po 30 tagoj kaj kvin kromaj tagoj, kio estas sen rilato al la sinoda monato de 29,5 tagoj. Ver?ajne ?ar por la egipta kulturo estis necesegaj la ekzakta anta?anonco de la inundoj de la
Nilo
kaj do de la sunjaro.
La ankora? nuntempe uzata sep-taga
semajno
bazi?as ver?ajne je la tempa sinsekvo de la kvar ?efaj lunfazoj (novluno, kreskanta duonluno, plenluno kaj malkreskanta duonluno). La tago
lundo
nomi?as la? la Luno.
En
kristanismo
, la
epakto
(
latine
epacta
) estas la a?o de la Luno en la unua tago de la
jaro
. ?i utilas por
kalkuli la daton de Pasko
.
[4]
?ieldisko de Nebra
.
La plej malnova konata bildo de la luno estas ?irka? 5.000 jarojn malnova luna mapo el la
irlanda
Knowth
.
Alia historie grava bildo estas la
?ieldisko de Nebra
retrovita en
Germanujo
en
1999
, el ?irka? la jaro
1600 a.K.
La ?tonmonumento de
Stonehenge
eble estis ?iela observejo kaj tiel konstruita, ke apartaj pozicioj de la Luno estis anta?anonceblaj a? difineblaj.
Desegnita lunmapo el la jaro
1881
(
?enerala Atlaseto de Andree
)
Unu el la unuaj lunaj mapoj estis, en
1647
,
Selenographia
fare de
Johannes Hevelius
. Anka?
Giovan Battista Riccioli
verkis pri la "geografia" terminologio de la Luno.
Pro la kreado de la
lorno
komencis pli detala esploro de la luno ?irka?
1650
.
En
1791
esti?is la
Selenotopografio
de
Hieronymus Schroter
.
Longfokusdistanca
fotado
esti?is ?irka?
1890
.
La unua artefarita objekto, kiu pasis proksime al la Luno estis
Luna 1
de
Sovetunio
; la unua artefarita objekto kiu trafis la surfacon estis
Luna 2
; kaj
Luna 3
faris la unuajn fota?ojn de la
ka?ita flanko de Luno
. ?i tiuj eventoj ?iuj okazis en
1959
. La unua kosmoveturilo, kiu sukcese mole surluni?is estis
Luna 9
; kaj la unua senpilota veturilo, kiu orbitis la Luno estis
Luna 10
, amba? en
1966
.
Longtempa bazejo estas konsiderata kiel sekva pa?o en esplorado kaj
koloniigo de Luno
La
usona
projekto Apollo
faris la solan ?isnunan kunhoman mision, rezultante je ses surfaci?oj inter
1969
kaj
1972
. La
21-an de julio
1969
la usonaj astrona?toj
Neil Armstrong
kaj
Buzz Aldrin
dum la misio
Apollo 11
surluni?is kaj fari?is la unuaj homoj, kiuj vizitis alian mondon. Sume 12 homoj surluni?is dum ?i tiu kaj la kvin sekvaj voja?oj ?is
1972
. Kun la fino de la projekto Apollo homa esplorado de la Luno tre malpligrandi?is, limi?ante nur per senhomaj misioj. En 21a jarcento kelkaj landoj anoncis planojn sendi homojn a? robotajn kosmo?ipojn al la Luno.
Franca literaturo:
Rusa literaturo:
Esperanta literaturo:
Ekzistas
proverboj
pri la Luno en la
Proverbaro Esperanta
de
L. L. Zamenhof
[5]
:
|
 | | ?
La luno ne a?skultas, kiam hundo ?in insultas.
”
|
|
|
| | ?
Se forestas la suno, sufi?as la luno.
”
|
|
|
| | ?
Vespere ?uu lunon, sed ne ser?u la sunon.
”
|
|