Бангладеш.
Бангладеш.
Бангладеш
(
бенг.
????????
), расмий аты ? Бангладеш Эл Республикасы (
бенг.
?????????????? ????????
) ? т?шт?к Азиядагы мамлекет. Батышынан, чыгышынан жана т?нд?г?н?н
Индия
, т?шт?к-чыгышынан
Мьянма
менен чектешет. Т?шт?г?н Инди океанынын Бенгал булу?у чулгап жатат. Аянты 142,7 ми? км2 (ички акваторияларын кошкондо 144 ми? км2дей). Калкы 134,8 млн (2005; айрым маалыматтарда 144,3 млн). Борбору
Дакка
шаары Расмий тили бенгал тили. Акча бирдиги така. Администрациялык-аймак жактан 6 облуска (64 округ кирет) б?л?н?т.
Администрациялык-аймактык б?л?н?ш? (2005):
| Облус
|
Аянты ми? км2
|
Калкы, ми?
|
Адм.-айм.борбору
|
| Барисал
|
11,9
|
8690,7
|
Барисал
|
| Читтагонг
|
31,8
|
26186,4
|
Читтагонг
|
| Дакка
|
30,5
|
42887,4
|
Дакка
|
| Кхулна
|
21,7
|
15755,5
|
Кхулна
|
| Ражшахи
|
34,5
|
32636,4
|
Ражшахи
|
| Силхет
|
12,3
|
8635,8
|
Силхет
|
Бангладеш БУУнун (1974), Т?шт?к Азия ?лк?л?р?н?н региондук кызматташуу ассоциациясынын (СААРК; 1985-ж. Бангладештин демилгеси менен уюшулган), Ислам конференциясы (1974), Б?тк?л д?йн?л?к соода (1995) уюмдарынын, Эл аралык валюта фондунун (1972) м?ч?с?.
Бангладеш унитардык мамлекет; Шериктештикке кирет. Конституциясы 1972-ж. 4-ноябрда кабыл алынган. Башкаруу формасы парламенттик республика. Мамлекет башчысы президент (5 жылга парламент тарабынан шайланат). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы бир палаталуу парламент. Аткаруу бийлигинин органы премьерминистр жетектеген ?км?т. Саясий партиялары ж?зд?н ашуун.
Аймагы Инд-Ганг т?зд?г?н?н чыгышын жана Гаиг, Брахмапутра, Мегхна дарыясынын жалпы дельтасын ээлейт. Т?шт?к-чыгышында Лушай Ганг, Брахмапутра жана Мехна дарыясынын дельтасы. Б?кс? тоосу (бийиктиги 60-300 м) жайгашкан. Жээк сызыгы 550 км ге созулуп, к?пт?г?н дельталар жана айрыктар менен тилмеленген; дельта аралдары к?п. Жээктери жапыз, бирок суунун ташкындап тартылышына байланыштуу ?зг?р?п турат. Т?шт?к-чыгышында ?лк?н?н э? бийик жери (Читтагонг чокусу, бийиктиги 915 м) жайгашкан. Жеринин 9/10 б?л?г?н? жакынын Бенгал т?зд?г? ээлейт. Басымдуу бийиктиги 1 м ден 250 мге чейин. Т?шт?к б?л?г? (жергиликт?? эл Сундарбан деп аташат) ?т? саздак. Кен байлыктарга жарды. Патхария, Пятна, Силхот аймактарында нефть, Читтагонгдо таш к?м?р, ?лк?н?н чыгышында титан казылып алынат.
Климаты субэкватордук, муссондук. Жайкы муссон жаан-чачындуу (май-октябрь), кышкы муссон (ноябрь-апрель) кургакчыл. Кышы жумшак, кургак, к?н?ст??; январдын орт. температурасы 12-25°С. Жайы ысык, жаанчыл, апрелдики (э? ысык айы) 33°-36°С. Жаан-чачындын жылдык орточо ?лч?м? 2000-3000 ммдей, ал эми Читтагонгдо 5080 ммге жетет. Июлдан ноябрга чейин жылдык жаан-чачындын 80% жаайт. Суулары жыш. Дарыялары Ганг, Брахмапутра жана Мегхна дарыясынын алабына кирип, суусу мол, кеме ж?р?т. Ганг жана Жамуна дарыясынын салааларынын туурасы 10 км ге жетип, Мегхна дарыясы менен кошулуп, чо? эстуарийди т?з?т. Муссондук жаан-чачындын негизинде дарыялары жайында ташкындап, ?лк?н?н кыйла б?л?г?н суу каптайт. Ошондуктан дельталарда ?йл?р бийик саваяларга курулат. Э? ири к?л? Хайлхаор. ?лк?н?н аймагынын басымдуу б?л?г?н калы? аллювий топурагы ээлейт. Т?нд?г?н? жана т?шт?к-чыгышына кызыл-сары ферралит, дельтанын жээк б?л?г?н? мангр саз топурактары м?н?зд??. Маданий ландшафт басымдуу. Акыркы ж?з жыл ичинде токойлор ?т? катуу деградацияга учураган. Т?шт?к-чыгышында тропиктик токой (гаржан, манго, тика, сало дарагы) сакталган. Ири токой массивдери т?шт?кт?, т?шт?к-чыгышында, т?нд?к-чыгышында. Жаан-чачыны азыраак жааган аймактарда жалбырагы к?б?лм? муссондук токой, д??с??л?р?нд? бадалдуу саванна, Бенгал булу?унун жээктеринде сундра дарактуу мангр токойлору ?с?т; бамбуктун Юго жакын т?р? кезигет. ?лк?д? коргоого алынган 10 аймак (аянты 65,7 ми? га, анын ичинде Сундарбан резерваты Буткул дуйн?лук мурастын тизмесине кирген) бар. Мангр токоюнда жана дельта аралдарында бенгал арстанынын ири популяциясы корголот.
Улуттук парктары:Читтагонг, Мадхурпур. Калкы. Бангладеш калкы ?т? жыш отурукташкан ?лк?. Калктын жыштыгы боюнча (1 км2те 950 киши) д?йн?д? 1-орунда. 98% бенгалдар, ошондой эле индус, чакма, кхас ж. б. улуттар да жашайт. Ислам (мусулман с?н?тт?р 87%), индуизм (12%), буддизм, христиан диндерин тутат. Калкынын табигый ?с??с? ?т? жогору, ?л?м-житимге (1000 кишиге 8,4 адам) караганда т?р?лг?нд?рд?н саны (1000 кишиге 30 бала) 3 эседен ашык. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники 62,1, аялдарыныкы 62,0 жаш. Шаар калкы 26%. Ири шаарлары: Дакка, Читтагонг, Кхулна, Ражшахи. Тарыхы. Т?м?нк? Гангдын аймагына бенгал уруулары болжол менен б. з. ч. 1000-жылдыкта отурукташып, б. з. ч. 7-6-кылымда Ванга мамлекетин т?зг?н (мамлекеттин аталышы ушундан келип чыккан: Бангла бенгал, деш ?лк?). Б. з. ч. 4-кылымдан б. з. 5-кылымына чейин Бангладештин аймагы байыркы индиялык бир катар империялардын курамына кирген. Бирдикт?? Бенгал мамлекети 8-кылымдан 13-ккылымдын башына чейин ?к?м с?рг?н.
13-кылымдын 1 -жарымынан 18-кылымдын башына чейин Бангладештин аймагы мусулман династияларынын бийлиги астында, анын ичинде 16-кылымдан тарта Улуу Моголдор империясынын курамында болуп келген. Ошол кезден Бенгалияда ислам тарай баштаган. 18-кылымдын башында борбору Дакка болгон Бенгал наместничествосу ?залдынча мамлекет катары ?к?м с?рг?н. Плессинин алдындагы салгылашуудан кийин (1757) Бенгалияга англичандардьш ?ст?мд?г? орнотулуп, Британ Индиясынын бир б?л?г?н? айланат. 19-кылымда колониялык эз??г? каршы улуттук-боштондук к?р?ш к?ч алган. Индиянын к?зкаранды эместикке жетиш??с?н?н кийин жана аны эки мамлекетке б?л??д? (1947, Индия жана Пакистан), негизинен индустар жашаган Батыш Бенгалия Индиянын курамында калтырылып, мусулмандар мекендеген Чыгыш Бенгалия (Чыгыш Пакистан провинциясы) Пакистанга (калкынын 98% бенгалдар) ?т?т. Чыгыш Пакистандагы чечилбеген улуттук маселелер бир нече ирет (1952, 1954, 1958) саясий кризистерди пайда кылып, 1969-ж. Айюб Хандын режиминин кулашына себепкер болгон. Анын ордуна ?км?т башына келген Яхья Хандын тушунда ?тк?р?лг?н парламенттик шайлоодо Чыгыш Пакистанга автономия бер?? маселесин к?т?рг?н Элдик Лига партиясы же?ип чыгып, Пакистандын парламентиндеги 313 орундун 167сине, провинциялык ассамблеядагы 310 орундун 288ине ээ болду. Бирок Пакистан ?км?т?н?н бул партияга бийликти бер??г? каршы болгондугуна байланыштуу ?лк?д?г? жагдай татаалдашып, узакка созулган талаш-тартыштын натыйжасында 1971-ж. ?з алдынча Бангладеш Эл Республикасы т?з?лг?н. 1971-ж. 26-март к?зкаранды эместик к?н? деп жарыяланган. 1972-ж. январда Элдик Лига партиясынын башчысы Мужибур Рахман т?рм?д?н чыгып, жа?ы т?з?лг?н ?км?тт? жетектеген. ?лк?д?г? жумушсуздук, баанын ?с?ш?, куралдуу к?чт?рд?н катарындагы нааразычылыктар саясий-экономика абалды татаалдаштырып, бир нече ирет аскердик т??к?р?шт?рг? алып келген (к?зкаранды эместикке жетишкенден тартып Бангладеште 13 президент алмашкан). 1996-жылдан аткаруу бийлигин коалициялык ?км?т жетект??д?, ал эми октябрдагы шайлоодо Шахабуддин Ахмед же?ип чыккан. Чарбасы. Бангладеш д?йн?д?г? э? жакыр ?лк?л?рд?н катарына кирет. Ички д?? продукциясынын к?л?м? 275,7 млрд доллар (АКШ; киши башына 2000 долларга жакын). Анда 51,7% ти тейл?? ч?йр?с?, 27,1%ти ?н?ржайы, 21,2%ти айыл чарба т?з?т. 20-кылымдын аягында 21-ккылымдын башында экономикасы туруктуу болуп тез темп менен ?н?г? баштады. 2004-ж. ?н?ржай ?нд?р?ш?н?н ?с?ш? 6,5% ти т?зг?н. Бенгал булу?унун шельфинде, ошондой эле чыгыш райондорунда жаратылыш газы (9,9 млрд м3, 2001) жана нефть (жылына 200 ми? г) казылып алынат. 2002-ж. 16,5 млрд кВтп-с электр энергиясы ?нд?р?лг?н. Анын 90%тен ашыгы ЖЭСтен (э? ири ЖЭС СССРдин жардамы менен Горасалда курулган) ?нд?р?лг?н. Карнапхули дарыясында ГЭС каскады бар. Э? ири текстиль ?нд?р?ш? (кебез-кездеме жиби жана мата) бар. 100 д?н ашык ири фабрика импорттук сырьёнун негизинде иштейт. ?нд?р?лг?н матанын бир б?л?г? сыртка чыгарылат. Кебез-кездеменин к?пч?л?к б?л?г? кол менен токулат (млн дон ашык адам эмгектенет). Сыртка чыгарылган товар т?шк?н кирешенин 3/4 б?л?г?н т?з?т. Кийим-кечек, трикотаж чыгаруучу ири компаниялар иштейт. Бангладеш жут ?нд?р?? жана андан буюм жасоо боюнча д?йн?д? алды?кы орунда (Индия менен катар). Жылына 80 ми? т жут жиби (д?йн?л?к экспорттун 70%) сыртка чыгарылат. Тамак-аш (чай, жылына 54 ми? г; кант 123-170 ми? г; ?с?мд?к майы), хим. (мочевина жылына 2,3 млн т, жерсемирткич, пестицид), нефть ажыраТУУ (Читтагонг, жылына 1,5 млн г), металлургия, электр-техника, фармацевтика, резина-техника ?н?ржайлары; кеме ремонттоочу док, кеме кыймылдаткычын чыгаруучу, автомобиль чогултуучу, цемент заводдору, кагаз комбинаты, курулуш иидустриясы иштейт. Башкы ?н?ржай борборлору: Дакка (Нараянганж шаары менен), Читтагонг,
Кхулна
. Кол?н?рч?л?к (булгаары, карапа ж. б.) ?н?кк?н. ?лк?н?н аймагынын 60% тен ашыгы айыл чарбасында иштетилет. Майда дыйкан чарбалары басымдуу. Айдоо аянтынын 70% ке жакынын шалы (жылына 2-3 жолу т?ш?м алынат) ээлейт. 2004-ж. 37,9 млн т шалы (акталбаган) даярдалган. Ошондой эле ж?г?р?, арпа, буудай, буурчак (жылына 500 ми? г; нут, маш ж. б.), май бер??ч? ?с?мд?кт?р (0,5 млн г; кычы, pane, кунжут, жержа?гак), картошка (4 млн т га жакын) айдалат. Банан (700 ми? гга жакын), тропик жемиштери, татымалдар (300 ми? т дан ашык), жашылча (1,5 млн г), балкамыш (7-7,5 млн т жашыл масса), пахта (14-16 ми? г) ?ст?р?л?т. Бангладеш чай ?нд?р?? боюнча алды?кы 10 ?лк?н?н катарына кирет. Чай плантациялары негизинен чет элдик компаниянын (Улуу Бритаиия) к?з?м?л?нд?. Мал чарбасы анча ?н?кк?н эмес. Бодо мал негизинен унаа катары пайдаланылат. Эт, с?т жана булгаарыны эчкиден алат. Балык (350 ми? т дан ашык, бир азы экспорттолот), креветка (то? дурулуп экспорттолот) кармалат. Негизги транспорту болгон ички суу жолунун уз. 8,4 ми? км (2004). Башкы дарыя порттору: Дакка, Нараянганж, Чаидпур, Барисал,
Кхулна
. Темир жолунун узундугу 2,7 ми? км (2004; анын ичинде 1,8 ми? км кууш колеялуу), автомобиль жолунуку 207,5 ми? км (1999; а. и. 19,8 ми? км асфальтталган). Жаанчыл мезгилде жолдорунан машина ?т??г? м?мк?н эмес. Газ куурунун узундугу 2012 км (2004). Ири де?из порттору: Читтагонг (жылына 15 млн т ж?к ташылат) жана Мунгла (5 млн т га жакын). Дакка шаарында эларалык аэропорт, ≪БИМАН≫ авиакомпаниясы иштейт. Сыртка тигил?? кийим, жут жана андан жасалган буюмдарды, булгаары, балык, де?из продуктулары, чай, минералдык жерсемирткичтер, жемиштер чыгарылат. Сырттан машина жана анын жабдууларын, химикаттарды, кара металл, текстиль буюмдарын, азык-т?л?к, нефть, нефть продуктуларын, цемент, пахта алат. Негизги соода шериктери: Индия, КЭР, Сингапур, Япония, АКШ, Германия, Улуу Британия, Франция.
Бенгал тилинде э? байыркы жазма эстеликтери сакталган. Орто жана жогорку билим бер??н? Агартуу министрлиги, ал эми башталгыч билимди муниципалдык башкаруу органы ж?з?г? ашырат, ошондой эле Мадрас билим бер?? башкармалыгы алдында ислам мектептери бар. Азыркы билим бер?? системасы британиялык жана индиялык моделдин негизинде куралган жана 5 жылдык милдетт?? башталгыч билим бер??, толук эмес (6-10-кл.), толук (11- 12-класс) орто жана жогорку билим бер??н? камтыйт. Калкынын (15 жаштан жогоркусунун) 57% и билимсиз (аялдар 68,2%; 2003). 11 мамлекеттик, 20 менчик окуу жайы бар. Ири университеттери: Дакка (1921), айыл чарба (1961, Майменсингх ш.), инженер-технология (1962, Дакка), Читтагонг (1966). Илимдер академиясы (1973), Борбордук калк китепканасы (1958), Улуттук китепкана (1958), ошондой эле Улуттук (1913, Дакка), искусство жана археология (1927) музейлери бар. Мезгилд?? басма с?з? ?н?кк?н. Бенгал жана англис тилинде китеп, гезит-журналдар чыгарылат. ≪Бангладеш Бетар≫ мамлекеттик радиосу 7 тилде уктурулат (Европа, Пакистан, Индия мамл. боюнча). Телек?рс?т??с? ≪Бангладеш телевижен≫ мамлекеттик телекомпаниясы, ошондой эле менчик спутниктик жана кабелдик телеканалдары иштейт. Ал эми оозеки адабияты бенгал тилинде ?н?г?п, мусулман маданияты менен тыгыз байланышта болгон. 16-17-кылымда лирика жанры ?к?м с?рг?н. Ошол кылымда (Моноши, Чонди) ж?н?нд? дастандар айтылган. 19-кылымдын башында диний-мифологиялык сюжетти философия поэзия с?р?п чыгарып, проза жанры пайда болгон. Роман, повесть, а?геме, драмалар жазыла баштаган. 15-18-кылымында бенгалдык мусулмандар бенгал тилинде араб жана перс к?рк?м чыгармаларын айкалыштырган поэтикалык чыгармаларын жаратышкан жана к?рк?м чыгармаларында байыркы улуттук ?лг?л?рг? к?б?р??к к???л бурулган. 19-кылымда бенгал мусулмандары индустардан айырмаланып, к?рк?м чыгармаларында эски улуттук салтын сактаган. 20-кылымдын 1 -жарымында алгачкы мусулман авторлордон Назрул Ислам чыккан. Ошондой эле Абдул Фазл, Малик Богдапаздхай, Жошим Уддин сыяктуу акын-жазуучулар чо? салым кошкон. Чыгыш бенгал фольклорун изилд??ч? Жасимуддин элдик ыр-к??л?р? менен таанымал, Суфия Камал аялдардан чыккан 1-акын, ал ырларын Р. Тагордун поэзиясына таасирленип жазган. 1940-ж. Пакистан мамлекетин т?з??г? катышкан кээ бир мусулман акындар (акын Фаррук Ахмад ж. б.) чыгармаларынын сюжеттик, стилдик ?зг?ч?л?кт?р?н? басым жасашкан. 1947жылдан бенгал адабияты ?з алдынча ?н?г?? жолуна т?шк?н.
Бангладеш аймагында 7-12-кылымга таандык искусство эстеликтери сакталган, алар Пуидранагара (Махаст-хаи) шаарынын чындоосунун калдыктары, Пахарпур, Майнаматидеги культтук сюжеттеги терракот рельефт??, таш жана коло скульптуралуу будца монастырлары. 12-кылымдын аягында 13-кылымдын башында Бангладеште ислам дининин жайылтылышы, Бангладеш маданиятына ошондой эле Азия, Жакынкы Чыгыштын мусулмандык идеяларынын кириши сыйынуу жайларынын (мечит, мунара, медресе) курулушуна жана к?рк?м чыгармалардын жаралышына таасирин тийгизген. 16-17-кылымда негизинен могол миниатюрасы мектебинин таасири менен миниатюра жазуу искусствосу ?н?кк?н. Англиянын бийлиги мезгилинде салттуу курулуштар менен катар неоклассицизм стилиндеги курулуштар (темир жол вокзалдары, банк ж. б.) курулган. 20кылымдын 2-жарымында архитектуралык салттык ?зг?ч?л?кт?рд? айкалыштырган к?п кабаттуу турак?йл?р курула баштаган. Дакка монумент имараттарга бай маданий борборго айланган. Ошол эле мезгилде с?р?т ?н?р? ?н?г?? жсшуна т?шк?н. 3. Абедин, А. Сафиуддин, К. Хасаи ж. б. живописчилер жана графиктер ж?н?к?й адамдардын турмушун чагылдырган европалык реализм багытындагы чыгармаларын жараткан. Байыркы монументалдуу живописке жана моголдук миниатюраларга басым жасалган (Батыштын исквосу живописчилер М. Башира, М. Кибрияга жана график К. Чоудхуриге таасирин тийгизген). К?рк?м-жасалга ?н?р?нд? негизинен жыгач, пилдин с??г?н, карапаны к?п колдонушат. Бангладештин музыкасы т?нд?к индиялык (негизинен Бенгалиянын) музыка салттык маданияты менен тарыхый байланыштуу. Бир нече кылымдар бою бангладеш индуизм жана буддизмден таасирленип ?н?кк?н. 7-13-кылымдарда Бангладеште ислам маданиятынын ?с?ш?н?н таасири астында классикалык вокалдык стилдер калыптанган. 13-кылымдан баштап Бангладеш музыкасы Т?нд?к Индия салтындагы хиндустан нугунда ??рч?й баштаган. 18-20-к. хиндустан маданиятындагы же?ил классикалык стили калыптанган. 20-кылымдын классик ырчыларынын бири Бегум Акхтар болгон. Кийин (англ. колония учурунда) европа музыка элементтеринен таасирленген. Бангладештин музыка маданиятынын ?н?г?ш?нд? бир нече ырлардын автору, музыкант Бангладештин музыкасына ислам музыкасынын элементтерин киргизип, ≪назрулгити≫ стилин жараткан Назрула Ислам (1899-1976) зор салымын кошкон. 21-кылымдын башында белгил?? акын Р. Тагордун ыр мурасы таанылган. 1947-ж. патриоттук ырлар ?н?г?п, элге ке?ири таралган. 1960-жылдары киномузыка жаралса, ал эми 20-кылымдын аягында популярдуу музыка ке?ири жайылган. Дакка шаарында Улуттук к?рк?м искусство академиясы жана ≪Шилпакала≫ маданият борбору, Назрула Ислам академиясы (1964) иштейт. 1947-жылдан музыкалык маданияттын исламдашуусу к?ч?г?н. 1970жылдары элдик музыкага ?зг?ч? мамиле жасалган. Бангладеш к?з каранды эместигин алгандан кийин театр, кино тармагы ?н?г?? жолуна т?шк?н. 1994-ж. Дакка шаарында Азия борбор театры ачылган, кийин 1996-ж. репертуардык театр Бангладештеги 1-профессионалдык группа т?з?лг?н. 1955-ж. Дакка киностудиясы негизделген. Негизинен мелодрама жанры басымдуу. ≪Сиражу Дола≫ (1968, реж. X. А. Рахман), ≪Турмуш чындыгы≫ (1972, реж. 3. Райхаи) аттуу фильмдер пакистандык бийликти сындаган. 1970-90-ж. кино социалдык маселелерге, ошондой эле эркиндик ?ч?н к?р?ш??г? багытталган. ≪Дагы эле т?н≫ (1972), ≪Жашоого кайрылуу≫ (1973, реж. X. Рахмаи) ≪Асман менен жер ортосунда≫ (1974, реж. С. Датта), ≪Чексиз жол≫ (1978), ≪Ачкачылык≫ (1986, реж. А. Хусейн); ≪Кырсык≫ (1985, реж. Ш. Ниамат) ж. б. белгил?? кинолору бар. ≪Топурактан жасалган таан≫ (2002, реж. Т. Масуд) фильми эл аралык атак алган.
- ≪Кыргызстан≫. Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов ?. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4