Bьeтнам
(
вьетн.
Vi?t Nam), расмий аталышы ―
Вьетнам Социалисттик Республикасы
(
ВСР
,
вьетн.
C?ng Hoa Xa H?i Ch? Ngh?a Vi?t Nam,
тьы-ном
共和社會主義越南,
конг хоа са хой чю нгиа вьет нам) ?
Т?шт?к-Чыгыш Азияда
жана
Индокытай
жарым аралдарынан орун алган ?лк?. Т?нд?г?н?н
Кытай
, батышынан
Лаос
жана Камбожа менен чектешип, чыгышынан Т?шт?к Кытай де?изи жана анын булу?у Бакбо (Тонкин), т?шт?к-батышынан Сиам булу?у чулгап турат.
Вьeтнамдын аймагы кууш тилке т?р?нд? (жазылыгы т?нд?г?нд? 600 км, борбордук б?л?г?нд? 50 км, т?шт?г?нд? 375 км) жарым аралдын чыгышын жээктей меридиан багытында 1750 км аралыкта созулуп жатат.
Аянты 329,3 ми? км2. Калкы 90,5 млн (2011).
Борбору Ханой шаары.
Расмий тили ― вьетнам тили.
Административдик-аймактык жактан 59 провинцияга, ?зг?ч? округка жана борборго баш ийген 5 шаарга; алар 8 экономикалык районго биригет (к. таблица). Тарыхый-географиялык жактан ?ч аймакка б?л?н?т: Т?нд?к (Бакбо), Борбордук (Чунгбо) жана Т?шт?к (Намбо).
Вьeтнам Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) (1977), Эл аралык валюта фондунун (1956), Эл аралык реконструкция жана ?н?г?? банкынын (1956), Б?тк?л д?йн?л?к соода уюмунун (2007), Т?шт?к-Чыгыш Азия ?лк?л?р? ассоциациясынын (1975) м?ч?с?. Акча бирдиги донг.
Вьeтнамдагы э? эзелки мамлекеттик бирикме ? Ванланг ? байыркы вьетнам уруулар союзунун базасында калыптанган. Ванлангдын б. з. ч. 1 ми? жылдыкта эле жашагандыгы белгил??. Кийинчерээк анын ордун Аулак жана Намвьет мамлекеттери алмаштырып, б. з. 2-кылымында аларды кытайлар басып алган. Кытай башкаруучуларына каршы боштондук к?р?шт?н натыйжасында 10-кылымда к?з каранды эмес Дайковьет мамлекети орноп, 11-13-кылымда ал борбордошкон к?чт?? Дайвьет (1069-жылдан ушундай аталган) империясына айланган. 13-кылымда Дайвьет мо?голдордун ?ч жолку жортуулунун мизин кайтарган. 15-кылымдын башында Кытайдын басып алуу аракетин талкалап, 1427-ж. кытай баскынчыларын ?лк?д?н кууп чыккан. 1471-ж. Дайвьет ?з?н? ко?шу Тьямпа мамлекетин кошкон. 16-кылымдан тартып Индокытайга европалык соодагерлер келе баштаган. Вьeтнам мамлекетинин аймагы 18-кылымдын аягында негизинен азыркы чегинде калыптанган. 1804-ж. Нгуен династиясы б?тк?л империяны борбордоштуруп, ?лк? Вьетнам аталган. 19-кылымдын 50-80-жылдары
Франция
тарабынан Вьeтнамды колониялоо башталып, 1884-жылдан толук колониясына айланган. Франция Вьeтнамга Лаос менен Камбожаны кошуп, Француз Индикытайы деп атаган. 1930-ж. Нгуен Ай Куоктун (Хо Ши Мин) жетекчилигинде т?з?лг?н Инди-Кытай коммунистик партиясы (ИККП; 1930-ж. октябрга чейин Вьeтнам компартиясы аталган) ?лк?д?г? улуттук-боштондук кыймылды жетектеген. 1941-45-жылдары Вьeтнамды япондор оккупациялап алган. 1945-ж. май айында азаттык ?ч?н к?р?шк?н бардык куралдуу к?чт?р биригип, Вьeтнам элдик армиясы (ВЭА) т?з?лг?н. 1945-жылдын августуна чейин ВЭА ?лк?н?н к?п б?л?г?н бошоткон. Август революциясынын натыйжасында 1945-ж. 2-сентябрда Хо Ши Мин Убактылуу ?км?тт?н атынан Вьeтнамдын к?з карандысыздык декларациясын жана Вьетнам Демократиялык Республиканын (ВДР) т?з?лг?н?н жарыялаган. 1945-ж. француз аскерлери Сайгонду басып алып, ?лк?н?н т?шт?г?нд? согуш баштаган. 1946-47-жылдары франциялык аскерлер Вьeтнамдын к?п шаарын, де?из боюндагы жерлери менен т?зд?кт?р?н караткан. 1949-ж. Франция басып алган аймакта Бао-Дай [Вьeтнамдын борбордук б?л?г?н?н француз ?ст?мд?г?н?н убагындагы Анаманын императору (1926-45); Вьeтнамдагы Август революциясы (1945) убагында тактыдан баш тарткан] башкарган марионеткалык ≪Вьетнам мамлекети≫ т?з?лг?н. Вьeтнамдагы согушка 1950-жылдан АКШ ачык кийлигише баштаган. 1950?51-жылдан согуш операцияларын ж?рг?з??д?г? демилге ВДРге ?т?п, душмандан бошотулган аймагы ке?ейген. 1954-ж. Дьенбьенфу жанындагы салгылаш француз аскерлеринин же?ил??с? менен аяктап, Женева келишимдерине (1954) ылайык Франциянын Вьeтнамдагы согушу токтогон. Келишимге ылайык 17-параллелдеги демаркациялык чек боюнча Вьeтнам эки мамлекетке б?л?нг?н. ?лк?н?н т?шт?г?нд? Вьетнам Республикасы (1959-ж. 31декабрында), Т?нд?г?нд? 1959-ж. Хо Ши Мин жетектеген Вьетнам Социалисттик Республикасы т?з?лг?н. Келишимдерде ?лк?н? тынчтык жол менен бириктир?? максатында эл аралык к?з?м?л астында 1956-ж. жалпы эркин шайлоо ?тк?р?? каралган. Бирок аны АКШнын башкаруучу ч?йр?л?р? ?зг?лт?кк? учуратып, ?лк?н? экиге б?л?? ?ч?н Вьeтнамдын т?шт?г?нд? Нго Динь Зьем башкарган сайгондук режимди т?зг?н. 60-жылдардын ортосунан вьетнамдык эки мамлекеттин ортосунда куралдуу кагылышуулар башталган. 1961-64-жылдары Сайгон режимине АКШнын согуштук жардамы к?ч?йт. Бирок патриоттук к?чт?рд?н куралдуу каршылыгы улам к?ч?п, марионеткалык режим узакка создуккан кризиске учураган. Нго Динь Зьемдин бийликтен кулашы (1963, ноябрь) режимди кризистен куткарган жок. Андан к?п узабай бир катар аскер т??к?р?шт?р? болуп, 1965-ж. АКШнын колдоосу менен генерал Нгуен Ван Тхиеу башкарган аскер хунтасы бийликке келет. Сайгон режимин жана Инди-Кытайдагы позициясын сактоого аракеттенген
АКШ
1965-ж. мартта Т?шт?к Вьeтнамга т?зд?н т?з куралдуу кол салган. 1968-ж. АКШ Т?шт?к Вьeтнамга америкалык экспедициялык корпусту (1968-ж. жазында 500 ми? аскер болгон) киргиз?? менен бирге ВДРге абадан кол салган. Вьeтнам маселесин чеч?? жолдорун табуу максатында 1968-ж. майда Парижде кош тараптуу (АКШ жана ВДР), 1969-ж. январдан т?рт тараптуу [(ВДР, Т?шт?к Вьeтнамды боштондукка чыгаруунун улуттук фронту (ТВБЧУФ)], АКШ жана Сайгон администрациясы) с?йл?ш??л?р башталган. Бирок АКШ аны согуш жолу менен чеч??г? ниеттенген. 1973-ж. январда Вьeтнамда согушту токтотуу жана тынчтыкты калыбына келтир?? ж?н?нд?г?
Париж
келишимине АКШ кол койгон. Ал келишимде АКШнын Т?шт?к Вьeтнамда аскерлерин кармоодон баш тартышы, ошондой эле Т?шт?к Вьeтнамда к?з?м?лг? алынган эки зонаны [эки администрацияны Т?шт?к Вьeтнам Респкасынын Убактылуу революциячыл ?км?т? (ТВРУР?) жана Сайгон администрациясы)], эки армияны таанууга негизделип, Т?шт?к Вьeтнам маселесин саясий жол менен чеч?? белгиленген. Сайгон администрациясы милдеттенмесин орундатпай, Париж келишимин бузуп, АКШнын жардамы менен армиясын кайрадан куралдандырат. Ал согуш потенциалын к?ч?т?п, патриот к?чт?р бошоткон бардык жерди кайра басып алууга умтулат. 1975-жылдагы жазгы чабуул патриоттордун толук же?иши менен аяктаган со? Сайгон режими 1975-ж. 30-апрелде кулатылат. Т?шт?к Вьeтнамдын б?тк?л аймагын к?з?м?лд?? ТВРУР?н?н колуна ?тк?н. 1976-ж. 1-июнда ?лк?н?н кайрадан кошулганын жана Вьетнам Социалисттик Республиканын (ВСР) т?з?лг?нд?г? (борбору Ханой) жарыяланган. 1980-ж. ВСРдин конституциясы кабыл алынган. 90-жылдардан тартып ?лк?д? экономиканы либералдаштыруу, саясий системаны реформалоо процесси бир кыйла экономикалык ?с?шг?рг? алып келген.
Вьeтнам унитардык мамлекет. Конституциясы 15-апрелде 1992-ж. кабыл алынган. Мамлекеттик жана мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы бир палаталуу Улуттук чогулуш, ал 4 жылга шайланат. Мамлекет башчысы президент, аны Улуттук Чогулуш 5 жылга шайлайт. Ал Улуттук коргоо советинин да т?рагасы. Аткаруу бийлигин премьер-министр жетектеген ?км?т Министрлер Совети ишке ашырат.
Вьeтнам коммунисттик партиясы ?лк?д?г? жалгыз саясий партия болуп саналат.
Жээктери негизинен жапыз, кумдуу, начар тилмеленген. Жээк сызыгынын узундугу 2500 кмден ашык. Т?нд?г?нд? Бакбо (Тонкин) булу?у жана андагы Файтсилонг архипелагы, т?шт?г?нд? зор Камау жарым аралында жайгашкан. Кеме токтоого ы?гайлуу бухталар жана булу?дар аз. Э? ы?гайлуу табигый гаваны Камрань булу?у. Жеринин бетинин басымдуу б?л?г?н, негизинен т?нд?г?н, т?нд?к-батышын жана ички аймактарын тоолор (негизинен орто бийик жана жапыз) ээлейт. Алар ?р??нд?р менен тере? тилмеленген. ?лк?н?н т?нд?к б?л?г?нд? бири-бирине жарыш жаткан кыркатоолор жана т?шт?к-чыгыш багытта созулган тоо массивдеринин тизмеги басымдуулук кылат. Алардын капталдары к?б?нч? жантайы?кы. Э? бийик кырка тоосу Хоангльеншон (Фанши чокусу, бийикт. 3143 м), э? узуну Чыонгшон (узундугу 300 кмдей). Т?шт?к б?л?г?нд? тоолору кыры жайпак жазы массивдерден, б?кс? тоолордон жана платолордон туруп, узатасынан созулган тилкени т?з?т. Алардын басымдуу бийиктиги 500-1500 м, э? бийик жери 3280 м. Э? ирилери Контум, Дарлак, Мнонг б?кс?тоолору жана платолору. Жээктеринде т?зд?кт?рд?н э? ирилери, т?нд?к б?л?г?нд? [Хонгха (Кызыл) ж. б. дарыялардын т?м?нк? агымдары жана дельталары] жана т?шт?г?нд? (Меконг дарыясынын дельтасы) жайгашкан. Т?нд?к Вьeтнамдын т?нд?к-чыгыш б?л?г? тектоникалык жактан Т?шт?к Кытай платформасына, т?шт?к-батышы мезозоид б?кт?л?? системасына кирет. Вьeтнамдын т?нд?к б?л?г? кен байлыкка бай жана ар т?рд??; алардын негизгилери: ташк?м?р, темир кен-ташы, коргошун жана цинк, боксит, калай, сейрек жер элементтери. Т?шт?г?нд? таш к?м?рд?н, алтындын, молибдендин кендери бар.
Муссондук, субэкватордук, т?шт?г? ысык, т?нд?г? кышында муздак; нымдуу муссон соккон мезгилде жаан-чачын э? к?п жаайт. ?лк?н?н басымдуу б?л?г? ?ч?н э? нымдуу жайкы т?шт?к-батыш же т?шт?к-чыгыш муссону, э? кургакчыл кышкы т?нд?к-чыгыш муссону болуп саналат. Жапыз жайгашкан аймактарында э? суук айынын орточо температурасы т?нд?г?нд? 15°Сден (январь), т?шт?г?нд? 25,8°Сге чейин (декабрь), э? жылуу айыныкы (т?нд?г?нд? июнь, июль, т?шт?г?нд? апрель) 28-29°С. Кышында т?нд?г?нд? 1500 м бийиктиктен жогору ?ш?к ж?р?т. Жаан-чачындын жылдык ?лч?м? 1500-2000 мм, айрым жерлеринде (негизинен тоолордо) 3000 ммден ашык. ?лк?н?н б?т аймагында (чыгыш жээк тилкесинин Зинь тумшугунан Бакбо булу?уна чейинки аралыгынан тышкары) жылдык жаан-чачындын 80%ке жакыны май октябрь, чыгыш жээк тилкесинде август-январь айларына туура келет. Жайдын 2-жарымында жана к?з?нд? Вьeтнамдын т?нд?г?нд? тайфун болуп турат. Дарыя тармагы жыш, алардын бардыгы Т?шт?к Кытай де?изинин алабына кирет. Босоголуу. Муссондук жамгырдын сезонунда дарыяларынын де?гээли кескин (10 мге, кээде анданда бийик) к?т?р?л?п, чыгымы он эсеге чейин к?б?й?т. Т?нд?кт?н жана т?шт?кт?н дарыялары б?т, ?лк?н?н борбордук б?л?г?нд?г? тоолордун батыш капталдарынан башталган дарыялары июнь октябрь, ?лк?н?н борбордук б?л?г?н?н чыгыш тоо капталдарынын дарыялары сентябрь-декабрь айларында ташкындайт. Дарыяларынын сугатта жана жергиликт?? ж?кт? ташууда мааниси зор. Негизги дарыялары: т?нд?г?нд? Хонгха (Кызыл; Вьeтнамдын чегиндеги узундугу 475 км) жана анын ири куймасы Да (Кара); т?шт?г?нд? Меконг (В-га т?м?нк? агымы, 220 кмдей б?л?г? гана тиешел??).
Тоонун латерит топурактары ?ст?мд?к кылат; жээк тилкесине жана жапыз тоолоруна кызылсары латерит, дарыя дельталарына аллювий, Меконг дарыясынын дельтасынын сырткы чет-жакаларына жана жээктин башка жерлерине саздашкан шор топурактары м?н?зд??. Жеринин бетинин 1/3ине жакынын тропиктик жана субтропиктик токойлор ээлейт. Токоюнун басымдуу б?л?г? экинчи жолу ?с?п чыккандар. Тоо этектеринде жана т?м?нк? алкактарында дайыма жашыл тропик токою басымдуу. Т?нд?г?нд? 600700 мден жогору, т?шт?г?нд? 1000-2000 м бийиктикте тропиктиктеринде токоюна субтропик жана мел??н климаттуу алкактарга м?н?зд?? дарактар (эмен, бук, каштан, кызылкарагайдын т?рл?р?) аралаш ?с?т. Т?шт?г?нд? жала? кызылкарагайлуу токойлор кездешет. Бамбук ке?ири таралган. Т?шт?к-батыштын б?кс?тоолоруна жана платолоруна сейрек саванна токою жана саванна м?н?зд??. Жээк т?зд?кт?р?нд? маданий ?с?мд?кт?р басымдуу, пальма, бамбук ?с?т. Т?зд?кт?рд?н кыйла б?л?г?н, айрыкча т?шт?г?н саз ?с?мд?кт?р?, де?из суусу киргенде суу астында калган тилкени мангр токою ээлейт.
2009-жылдагы эл каттоо боюнча негизинен вьеттер (85,7%), тайлар (1.9), тхайлар (1,8), мыонгдор (1.5), кхмерлер (1,5), ж. б. улут ?к?лд?р? жашашат. Орточо жыштыгы 1 км2 жерге 273 киши. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники 69,7, жаш, аялдарыныкы 74,9. 1999-жылдагы каттоо боюнча элинин 9,3%
будда
, 6,7%
католик
, хоа-хоа 1,5%,
протемстанттар
0,5%,
атеисттер
жана жергиликт?? анимистикалык ишенимди туткандар 80,8% т?зг?н. Шаар калкы 30%. Ири шаарлары: Хошимин, Хайфон, Ханой, Дананг, Хюэ ж. б.
Вьeтнам ?н?р-жайы ?н?кк?н агрардык ?лк?. Ички д?? продукциясынын к?л?м? 251,8 млрд доллар (АКШ); аны киши башына б?л?шт?рг?нд? 3 ми? доллардай туура келет (2005). Ички д?? продукциясында айыл жана токой чарбасыны ?л?ш? 36,6%, ?н?р-жайыныкы 20,9%. Нефть, ташк?м?р, апатит, хромит, темир кен-ташы, калай, вольфрам казылып алынат. 2004-ж. 46 млрд кВт.с электрэнергиясы ?нд?р?лг?н. Кара жана т?ст?? металлургия, металл иштет?? жана машина куруу, химия ?н?р-жайлары ?н?кк?н. Курулуш материалдарын чыгарат. Жыгач иштет??ч? жана целлюлоза-кагаз, каучук иштет?? ишканалары, же?ил жана тамак-аш (к?р?ч актоо, кант, чай, кофе ж. б.) ?н?р-жайлары бар.
Айыл чарбасында жердин 26% иштетилет, кээ бир райондордо жылына 2-3 жолу т?ш?м алынат. Шалы (негизги азык-т?л?к продуктусу), батат, ж?г?р?, пахта, жут, кант тростниги, чай ж. б. ?ст?р?л?т. Каучук плантациясы бар. Жашылча-жемиш ?ст?р?л?т. Бодо мал, чочко багылат. Балык кармалат.
Темир жолунун узундугу 2,6 ми? км; (анын ичинде 2169 км кууш колеялуу) авто жолунуку 126 ми? км; ички суу жолунун узундугу 17,7 ми? км. Де?из соода флотунун тоннажы 1170,6 ми? бр.-рег. о, 2005). Жалпы куур транспортунда узундугу 851 км (анын ичинде 3 кми нефть кууру, 642 кми газдыкы). Ири порттору: Хошимин, Хайфон, Дананг, Хонгтай, Камфа. Нефть, ташк?м?р, к?р?ч, каучук, балык жана де?из продуктуларын экспорттойт. Негизги соода шериктештери: Япония, Сингапур, Корея Республикасы, Австралия, Германия, АКШ, Улуу Британия, Кытай, Гонконг, Таиланд.
?лк?н?н т?нд?г? менен т?шт?г?нд? билим бер?? системасы эки т?рд?? т?з?лг?н. ВДР болуп жарыялангандан кийин 1945-ж. элге билим бер??н? ?н?кт?р??г? багытталган декрет кабыл алынган. 1956-жылдагы реформага жараша 3 баскычтан турган бирдикт?? 10 жылдык мектеп т?з?лг?н. Кийин сабатсыздык жоюлуп, ?лк? 1976-жылдан 8 жылдык милдетт?? окууга ?тк?н. Жалпы билим бер??н?н толук курсу 10 жыл. Орто мектеп 7 жылдык. Жалпы билим бер??ч? 12 жылдык мектеп ?лк?н?н т?шт?г?нд? сакталган. Бирок аларда окуунун мазмуну жана идеялык багыты ?зг?рт?лг?н. ?лк? бириккенден кийин мектептердин бирдикт?? программасы т?з?л?п, Т?нд?к менен Т?шт?к ?ч?н бирдей жа?ы окуу китептери чыгарылып, Т?шг?кт? мугалимдер кайра даярдала баштаган. Жогорку окуу жайларынын саны ?ск?н. Ханой университетинин (1918-ж. негизделген) базасында 1954-жылдан медициналык-фармацевтика, ад-т, педагогика, айыл чарба, токой чарба институттары ачылган. Бул университетте кийин 1955-ж. химиялык, физилд??-математикалык, биологиялык. жана коомдук илимий факультеттери менен кайра уюшулган.
Вьeтнам элинин адабияты вьетнам тилинде ?н?кк?н. Вьeтнамдын байыркы фольклору: Ажыдаар Лактын ?к?мдарлыгы, адамдардын теги жана алгачкы окутуучулары; Фу Донг ж?н?нд?г? баатырдык жомок; ?л?л-чебинин курулушу, ошондой эле каарман эже-си?дилер Чынг ж?н?нд?г? мифологиялык уламыштардын жыйындысы (цикл). Ханван тилинде жазылган алгачкы эстеликтерде (10-12-кылым) чечендик ?н?р менен кытай адабиятында калыптанган формалар айкалышкан (эски кытай тилинин вьетнамдашкан варианты). Вьeтнам адабияты орто кылымда буддизмдин, кийинчерээк конфуцийчил к?з караштын таасиринде ?н?кк?н. 14-кылымдын аягы - 15-кылымдын 1-жарымында бир катар акындардын чыгармаларында социалдык нааразылык темасы пайда болуп, поэзия вьетнамдардын оозеки тилинде ??рч?йт. Анын бизге жеткен байыркы эстелиги Нгуен Чайдын (13801442) ≪Эне тилдеги ырлар жыйнагы≫. 16-17-кылымда ыргактык проза жанрындагы чыгармалар ке?ири тараган. Нгуен-Бинь Кхиемдин (14911585) афоризмдик жана ирониялык поэзиясында социалдык адилетсиздик чагылдырылган. 17-кылымдын аягы 18-кылымдын башында тарыхый-эпикалык ≪Югдун асман китеби≫ аттуу а?гемеде Вьeтнамдын тарыхый адамдарынын, легендарлуу баатырларынын эрдиктери чагылдырылат. 18-кылымдагы жана 19-кылымдын башындагы Вьeтнам адабиятына Кайра жаралуу доорунун салтына жакындоо жана адамдын ички д?йн?с?н? к???л буруу м?н?зд?? болуп, лирикалык жанр пайда болот. Доан Тхи Дьемдин (1705-48) ≪Жоокердин даттануусу≫, Нгуен За Тхиенин (1741-98) ≪Падышанын ойношунун арызы≫ аттуу поэмалар жарыяланган. Вьeтнам классикалык адабиятынын к?р?н?кт?? ?к?л? Нгуен Зунун (1765-1820) ≪Кыйналган жандын онтоосу≫ деген поэмасында адамдардын жеке турмушу баяндалат. Француз колониячылары басып киргенден кийин адабият салттуу формада ?н?г?п, анда патриоттук мотивдер басымдуулук кылат. 19-кылымдын 2-жарымында колониялык режим орногондон кийин поэзияда сатиралык багыт ??рч?йт. 20-кылымдын башында азыркы прозалык жанрлар: новелла, драма, роман калыптанган. 30-жылдары ≪Жа?ы поэзия≫ кыймылы башталган. То Хыунун поэзиясы, Хо Ши Миндин ≪Т?рм? к?нд?л?г?≫ деген публицистикасы. 20-кылымдын 20-30-жылдарында калыптанган реалисттик багыттын ?н?г?ш? бардык жанрда [Нгуен Конг Хоандын а?гемелери менен ≪Акыркы кадам≫ (1938), Нгуен Хонгдун ≪Колу туткак аял≫ деген романдары] айкын к?р?н?т. 1945-жылдагы Август революциясынан кийин Вьeтнам адабияты социалисттик реализм багытында ?н?кк?н. К?рк?м-документ жанры да ушул мезгилде ?н?г? башгаган. Каршылык к?рс?т?? согушу мезгилиндеги (50-жылдардын башында) жаралган повесттер менен романдар [Нгуен Динь Тхинин (1924-ж. т.) ≪Чабуулу≫ (1951); Во Хюи Тамдын (1920) ≪К?м?р бассейни≫ (1951) ж. б.] коллективд?? каарманды с?р?т??г? баш койгон. 1957-ж. Вьeтнамда жазуучулар союзу негизделген. Революция тарыхын баяндаган Хюи Тамдын ≪Шахтёрлор≫ (1961), Нгуен Хонгдун ≪Де?из дарбазасы≫ (1-2-т., 1961-1973) ж. б. романдарда жа?ы каармандардын образы берилген. Поэзияда жа?ы коомду куруучулардын лирикалык образдары ке?ири с?р?тт?л?т.
Вьeтнамдын байыркы искусствосунун г?лд?ш? Тямпа мамлекетинин т?з?л?ш?н? байланыштуу (б. з. 1-ми? жылдыгы; Мишон жана Донгзыонг шаарындагы кыштан (кирпичтен) салынган будда, брахми храмдары, жасалга скульптуралар). 11-13-кылымда Т?нд?к Вьeтнамда жыгач имараттарды куруу ке?ири таралган (Ханойдогу Дьен-Бо пагодасы, 1049 ж. б.). 18-19-кылымда сарайлар кооз оюм-чийими менен ?зг?ч?л?нг?н (Хюэдеги ≪Т?рт жагы т?п келишкен сарай≫, 1805-33, ж. б.). Орто кылымда кооз храм, пейзаж, живопись, скульптура портрети, пил с??г?н?н, жыгачтан, металлдан кооз буюм жасоо басымдуу болгон. Франция колониялап турган мезгилде Вьeтнам ?н?р?нд? электизм жана европалык салон ?н?р?н?н принциптери таралган. Каршылык к?рс?т?? согушу жылдарында (1945-54) с?р?тч?л?р (То Нгок Ван, Фан Ке Ан ж. б.) ?г?т баракча, плакат, турмуштук жана саясий темадагы эстамптарды жаратышкан. Т?нд?к Вьeтнамда жибекке суу боёк менен тартуу живописи (Нгуен Фан Тян, Чан Донг Лыонг ж.б.), лак живописи биринчи жолу с?р?т тартуунун каражатына айланган (Хоанг Тик Тю, Нгуен Ким Донг ж. б.), май боёк менен с?р?т тартуу жана скульптура, графика ?н?г?т. Элдик жасалга-колдонмо ?н?р ?рк?нд?г?н: пил с??г?н?н, жыгачтан жасалган, камыштан согулган буюмдар, т?ст?? жазуулар жана алтын сымал лактар менен кооздолгон буюмдар, сайма, темир куймалар колдонулган. 1957-ж. Ханойдо Жогорку с?р?т окуу жайы ачылган. 1958-ж. ВДРдин С?р?тч?л?р союзу уюштурулган. Америкалыктар менен согушта баатырдыкты к?рс?тк?н вьетнам эли эми талкаланган шаарлар менен кыштактарды калыбына келтиришкен. Фам Ван Дон, Май Ван Хиен, Куанг Фонг ж. б. с?р?тч?л?рд?н чыгармаларында элдин баатырдык к?р?ш? жана туруктуулугу чагылдырылган.
Салттуу жанрлары тео жана туонг муундан муунга оозеки ?тк?н. Вьeтнамдын классикалык театры Туонг. Ал элдик оюн катары 11-13-кылымда ?лк?н?н т?нд?г?нд? пайда болгон (ага кытай театрынын таасири тийген). Сарай труппалары жана демократиялык багыттагы кыдырма труппалар иштеген. Оюн музыка, бий жана к?рк?м окуу менен айкалышта к?рс?т?л?т. Белгил?? театр ишмерлеринен тарыхый, курч комедиялуу, сатиралык пьесалардын автору Нгуен Динь Нги, аткаруучуларынан Нгуен Ван Тхинь ж. б. ?зг?ч?л?нг?н. 20-кылымдын башында Ханойдо Нгуен Хыу Тиендин ≪Донг А феникстери≫, Хоанг Танг Бинин ≪К?й??с? ?ч?н ?ч алуу жана мекен алдындагы милдет≫ аттуу тарыхый пьесалары белгил?? болгон. Кай-лыонг театрында пьеса актыларга б?л?н?п, мурда колдонулбаган к?ш?г?, жасалга пайдаланылган. ≪С?йл?м?≫ же драма театры кить-ной пайда болгон. Мольердин комедиялары, Ву Динь Лонгдун ≪Дос жана аял≫ пьесасы жана Хо Ши Миндин ≪Бамбук ажыдаар≫ комедиясы коюлган. ВДР т?з?лг?нд?н кийин театр жа?ы драматургия менен байып, кить-ной жана кай-лыонг салттуу театр формалары ке?ири тарала баштаган. 1954-ж. ?зд?к к?рк?м чыгармачыл коллективдердин фестивалы (4 жылда бир жолу) ?тк?р?л? баштайт. Театр ?н?р? коомдун турмушунда маанил?? орунду ээлеп, китьной жа?ы заман ?ч?н к?р?ш?п жаткан заманбап адамдын образын т?зг?н. Кай-лыонг тышкы кооздуктан баш тартып, турмушту чыныгы реалисттик жол менен чагылдырууга ?тк?н. Туонг салттуу театры кризиске учурап, жоюлуп калган. Бирок 1958-ж. Улуттук музыка театр мектебинде туонг б?л?м? ачылган. Тео театры да кайра т?з?лг?н. 1963-жылдын аягында 35 профессионал труппа менен к?рк?м коллективдин ичинен 19у тео спектаклдерин коюуга адистешкен. Элдик куурчак театр ?н?р? да эзелтен ?н?кк?н. 1957-ж. Ханойдо профессионал куурчак театры ачылган. 1957-ж. Ханойдо Вьeтнам театр актёрлорунун ассоциациясы т?з?л?п, 1961-ж. Жогорку драма мектеби ачылган.
Француз ?ст?мд?г? мезгилинде Вьeтнамда негизинен француз жана америкалык фильмдер чыгарылган. Август революциясынан кийин ВДРдин ?км?т? Ханойдо Радио жана кино уюмун уюштурган. Улуттук кино т?з??д? советтик кинематографисттер жардам к?рс?т?шк?н. 1948-ж. алгачкы кино хроникалары тартылган (≪Мак Хоа ?ч?н салгылашуу≫). Документ фильмдердин студиясы 1956-ж. т?з?лг?н. 1958-ж. Ханойдо киностудия уюшулган. Алгачкы к?рк?м фильми ≪Бир дарыяда бирге≫ (1959). 1960-жылдан к?рк?м фильм студиясы иштейт. Улуттук кинематографиянын негизги темасы француз колониячыларына каршы Вьeтнам элинин к?р?ш?? тарыхы (≪Ким Донг≫, ≪Жубайлар А Фу≫, ≪От океаны≫). ВДРге каршы амер. агрессия башталгандан кийин ?лк?д? ≪АКШнын каракчылары≫, ≪Ханой, 5 к?н кармашуу≫, ≪Шамал дарбазасынын жанында≫ деген дарект?? фильмдер тартылган. 60-70-жылдарда согуш темасындагы к?рк?м фильмдер: ≪Жаш жоокер≫, ≪Нюи сайгондук кыз≫, ≪17-параллель: к?н-т?н дебей≫ жана ≪Ханойлук кыз≫, ≪Апельсин багы≫, ≪Курман болгондун эстелик белеги≫ (1961; совпрокатта ≪Курман болгондун сувенири≫), ≪Эки солдат≫ (1962), ≪Кичинекей Ким Донг≫ (1964), ≪Нгуен Ван Чой≫, ≪Бороон к?ч??д?≫ (1966, эк?? те?), ≪Тхам кыздын токою≫ (1970). Кээ бир фильмдер Москвада жана Карлови-Вардагы эл аралык кинофестивалдарда сыйлыгынын алган. 1959-ж. Ханойдо улуттук киномектеп уюштурулган. К?рк?м киностудия, хроникалдык-дарект??, мультипликациялык фильмдер жана кино к?ч?рг?ч фабрика иштеген. Америкалыктардын агрессиясынын натыйжасында кино ?нд?р?ш?н?н б?л?кт?р? жунглиге к?ч?р?лг?н. ВДРдин к?р?н?кт?? актёрлору: Фи Нге, Нгок Лан, Нгуен Хонг Шэн, Ча Жанг, Туе Минь, Тху Хиен, Туй Винь.
16-кылымда музыкалык коом т?з?л?п, вокалдык-аспаптык (≪Бо ня няк≫, кийинчерээк ≪Бо зяо фыонг≫ ыр жана бий коомуна айланган), ≪Дой ба лэнь≫ оркестри пайда болгон. Аспаптардан: ?йл?м? кхен (Пан флейтасынын бамбуктан жасалган т?р?), дык, тиеу, шао бан, шао бау (т?рд?? флейталар) ж. б.; урма чонг дай жана чонг тео (барабан) ке?ири тараган. 19-кылымда ≪Няк Тянь≫ оркестри уюшулган. Т?шт?к Вьeтнамда элдик театрдын негизинде вокалдык музыканын номурларын камтыган улуттук жарым профессионал театры негизделген. 20-кылымдын 30-жылдарында улуттук театр ?н?р? ?зг?ч?л?г?н?н ажырап, европалык опералар коюлуп, европалык ?лг?н? туураган. Француз колониячыларына каршы согуш жылдарында элдин эмгегине арналган ырларынын негизинде жа?ы революциячыл ыр фольклору пайда болгон. Вьeтнамдын операсында До Ньюандын ≪Ко-Шао≫ (≪Кыз-жылдыз≫), Нгуен Суан Хоантанын ≪Чо? дарыя к?п?р?с?н?н ?т??≫ чыгармалары к?р?н?кт?? орун ээлейт. ВДРдин к?п музыканттары тео театрынын элдик обон-к??л?р?н чогултуп, жазып жана кайра иштеп чыгуунун негизинде т?рд?? жанрдагы ?з музыкасын т?з?шк?н. 1955-ж. Ханойдо консерватория ачылган. Андан кийин улуттук музыкалык театр мектеби, орто жана жогорку музыкалык курстар, балдардын музыкалык мектептери негизделген. 1959-жылдан Ханойдо симфониялык оркестр, 1962-жылдан элдик аспаптар оркестри, ошондой эле мамлекеттик хор иштейт.
Ад.: Экономика и внешнеэкономические связи Вьетнама. М., 2001; Вьетнам: страна и люди. Ханой, 2002; Вьетнам//Большая Российская энциклопедия. Т. 6. М., 2006. Никулин Н. И. О периодизации вьетнамской литературы эпохи средневековья; Великий вьетнамский поэт Нуген Зу. М., 1965; Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.
Вьетнамдар [?зд?р?н кинь (ng??i Kinh), вьет (ng??i Vi?t) деп аташат] ? эл; Вьетнамдын негизги калкы. Таиланд, Лаос, Камбожа, АКШ, Франция, Кытай, Канада ж. б. ?лк?л?рд? да жашашат. Жалпы саны 62,15 млн адам, анын ичинде Вьетнамда 61 млн (1992). Вьетнам тилинде с?йл?ш?т. Буддисттер, католиктер, протестанттар жана жергиликт?? секталардын жолун туткандар да бар. Б. з. ч. 1-ми? жылдыктын ортосунда эле Хонгха жана Сицзян дарыясынын боюнда вьет уруулары жашашкан (булардын арасында к?п сандаган лаквьеттер тобу болгон). Вьетнамдардын ата-бабалары б. з. ч. 4-3-кылымда Вьетнамдар ванланг уруулар союзунун негизин т?з?шк?н, бирок аларды б. з. ч. 267-ж. тэйау уруулары талкалаган. Т?нд?к Вьетнамдын аймагында алардын Аулак мамлекети пайда болгон. Ушул мезгилде тэйау урууларынын лаквьеттер менен ассимиляцияланышы В-дын калыптанышына алып келген. Б. з. ч. 207-ж. Аулак мамлекети лаквьеттердин б. з. ч. 111-ж. кытайлар басып алган Намвьет мамлекетинин курамына кошулган. Б. з. 10-кылымда кытай баскынчыларына каршы боштондук к?р?шт?н натыйжасында вьеттердин борборлошкон, к?з каранды эмес Дайвьет мамлекети пайда болгон. 17-19-кылымда улуттук консолидация процесси ж?р?п, 1804-ж. ?лк? Вьетнам деп аталган. Узак тарыхый ?н?г??д?н кийин 20-кылымдын башында Вьетнамдар улут болуп т?з?лг?н. Вьетнамдардын негизги кесиби дыйканчылык (шалынын 200 сортун, ж?г?р?, к?нж?т, чай ж. б. ?ст?р?ш?т), мал чарбачылык жана балыкчылык. Вьетнамдар кыштактарында негизинен дубалы сокмо менен саман аралаш топурактан, бамбуктан тургузулуп, чатыры пальма жалбырагы же к?р?чт?н саманы менен жабылган ?йл?рд? жашашат. Улуттук кийимдери кездемеден (пахтадан согулган) тигилген кемсел, кара т?ст?г? шым, пальма жалбырагынан ?р?лг?н калпак, майрам к?нд?р? ачык т?ст?? жибектен тигилген халат-к?йн?к (аозай) кийишет. Айыл жерлеринде жыла?аяк, кээде ?р?лг?н сандалчан ж?р?ш?т. Тамак-ашы негизинен к?р?ч, жашылча, балык азыктары, этти майрам к?нд?р? гана жешет. Негизги суусундугу чай. Вьетнамдарда тишти кара боёк менен боёп, бетел чайнаган салты болгон. Маанил?? майрамы Тэт (жа?ы жыл), тет-чунг тху (к?з майрамы). Майрамдарда селкинчек тээп к???л ачышат, короз согуштуруу, кайык жарыштыруу ж. б. оюндары бар. Азыркы мезгилде Вьетнамдар ?н?р-жай жана транспорт тармактарында иштешип, европа ?лг?с?нд?г? кийимдерди кийишет.