Linux
(eða
GNU/Linux
) er
UNIX-legt
og
POSIX-samhæft
frjalst
styrikerfi
sem samanstendur af
Linuxkjarnanum
og ymsum
kerfishugbunaði
, þar a meðal
GNU-tolum
. Styrikerfið dregur nafn sitt af finnska forritaranum
Linus Torvalds
sem gaf ut fyrstu utgafu Linuxkjarnans 5. oktober 1991.
Free Software Foundation
sem þrouðu GNU-tolin hafa barist fyrir þvi að styrikerfið se kallað ?GNU/Linux“ til að leggja aherslu a framlag GNU-verkefnisins til hugbunaðarins, en það er umdeilt.
Upphaflega var Linux þroað sem styrikerfi fyrir tolvur með
Intel x86-samhæfða
orgjorva en það hefur siðan þa verið þytt fyrir fleiri velbunaðarutfærslur en nokkuð annað styrikerfi. Linux (þ.e. kjarninn) er vinsælasta styrikerfi i heimi (þo ekki i GNU/Linux formi) vegna
Android-styrikerfisins
, sem notast við Linux kjarnann og er mikið notað i
snjallsima
og
spjaldtolvur
. Linux er lika allsraðandi a
ofurtolvum
(allar a TOP500 nota siðan i november 2017), og er leiðandi styrikerfi a
netþjonum
(með faa keppinauta) en er einungis með 2,3% hlut a
borðtolvum
.
Chrome OS
sem lika er byggt a Linux er algengt a odyrum
fartolvum
. Linux er lika algengt sem
fastbunaður
i
ivafskerfum
eins og
sjonvarpstolvum
,
beinum
og
snjallurum
þar sem styrikerfið er sersniðið að velbunaðinum.
Þroun Linux er eitt þekktasta dæmið um
frjalsa og opna hugbunaðarþroun
.
Frumkoði
styrikerfisins er aðgengilegur og ma nota, breyta og dreifa samkvæmt skilyrðum opinna
hugbunaðarleyfa
eins og
GNU General Public License
, hvort sem er i fjarhagslegum tilgangi eða ekki. Linux fyrir notendatolvur og netþjona kemur yfirleitt fyrir sem
dreifingarutgafa
sem inniheldur Linuxkjarnann, kerfishugbunað,
forritunarsofn
og mikinn fjolda
notendaforrita
sem eru sniðin að markhopi utgafunnar. Algengar Linuxutgafur eru
Debian
,
Ubuntu
,
Linux Mint
,
Fedora
,
openSUSE
,
Arch Linux
og
Gentoo
og leyfisskyldu utgafurnar
Red Hat Enterprise Linux
og
SUSE Linux Enterprise Server
.
Linuxutgafur fyrir borðtolvur eru oftast með
gluggakerfi
eins og
X11
, eða
Wayland
, og
skjaborðsumhverfi
eins og
GNOME
eða
KDE
. Sumar utgafur notast við lettari skjaborð eins og
LXDE
eða
Xfce
. Utgafur fyrir netþjona eru oft lausar við
myndræn notendaskil
eða bjoða upp a þau sem valkost en innihalda gjarnan
miðbunað
eins og
LAMP-hugbunaðarstæðuna
. Þar sem Linux er frjals hugbunaður getur hver sem er buið til eigin utgafu miðað við ætluð not.
Styrikerfið
Unix
var buið til arið 1969 i rannsoknarstofnun bandariska simafyrirtækisins
AT&T
,
Bell Labs
, af
Ken Thompson
,
Dennis Ritchie
,
Douglas McIlroy
og
Joe Ossanna
. Fyrsta utgafa þess var forrituð i
smalamali
og var gefin ut arið 1971. Siðar var styrikerfið endurskrifað fra grunni i forritunarmalinu
C
af Dennis Ritchie fyrir utan kjarnann og nokkra viðmotshluta. Með þvi að skrifa frumkoðann i
æðra forritunarmali
var auðveldara að aðlaga kerfið að olikum velbunaði.
Vegna bandariskra laga um bann við einokun gat AT&T ekki hafið starfsemi i tolvugeiranum og neyddist til að gefa hverjum sem var leyfi til að nota hugbunaðinn sem Bell Labs þroaði. Notkun Unix breiddist þvi hratt ut meðal fyrirtækja og stofnana. I kjolfar domsmala sem neyddu AT&T til að skipta fyrirtækinu upp arið 1984 losaði það sig við Bell Labs sem við það varð sjalfstætt fyrirtæki og laust undan takmorkunum. Bell Labs hofu þvi að selja Unix sem leyfisskyldan hugbunað.
Arið 1983 hof
Richard Stallman
að þroa
GNU-verkefnið
sem gekk ut a að bua til fullbuið Unix-legt styrikerfi sem væri eingongu gert ur
frjalsum hugbunaði
. Arið 1985 stofnaði Stallman
Free Software Foundation
. Hann samdi fyrstu utgafu GPL-hugbunaðarleyfisins arið 1989. Um 1990 voru hann og samstarfsfolk hans buin að þroa mikið af grunnhugbunaði styrikerfisins eins og
þyðanda
,
textaritla
,
Unix-skel
og
gluggakerfi
, en vantaði enn
kjarna
,
rekla
og
puka
.
Um sama leyti voru hjonin
Lynne Jolitz
og
William Jolitz
byrjuð að þroa eigin utgafu af Unix,
386BSD
, sem byggði a
Berkeley-utgafu
Unix,
BSD
, sem dreift var innan haskolans. Vegna leyfisvandamala kom fyrsta utgafa þess ekki ut fyrr en arið 1992. Styrikerfin
NetBSD
,
OpenBSD
og
FreeBSD
eru afkomendur 386BSD.
Linus Torvalds
, hofundur Linux, hefur sagt að ef hann hefði haft aðgang að frjalsum styrikerfiskjarna a borð við hinn vænta GNU-kjarna eða 386BSD hefði hann liklega aldrei byrjað að þroa Linuxkjarnann.
Arið 1987 gaf bandariskur tolvunarfræðikennari við
Vrije Universiteit
i Amsterdam,
Andrew S. Tanenbaum
, ut kennslubok i forritun styrikerfa,
Operating Systems: Design and Implementation
. Bokin innihelt utfærslu a Unix-legu styrikerfi,
MINIX
, sem var skrifuð fra grunni og fyrst og fremst hugsuð sem namstæki. Astæðan var su að Tanenbaum hafði aður notað frumkoða Unix við kennslu en gat það ekki lengur vegna breytinga a notkunarleyfum Bell Labs. Þott frumkoði MINIX væri þannig aðgengilegur var einungis heimilt að nota hann til kennslu til arsins 2000 þegar hann kom ut með frjalsu leyfi.
Linus Torvalds
var nemandi i
tolvunarfræði
við
Helsinkihaskola
og hof að þroa eigin styrikerfiskjarna arið 1991 vegna þess að hann var oanægður með takmarkanirnar sem giltu um notkun MINIX-koðans i bok Tanenbaums. Kerfið var þroað fyrir 80386-orgjorvann i tolvu Torvalds og hann notaði GNU C-þyðandann. 25. agust 1991 setti hann kerfið sem hann hafði skrifað a
Usenet-hopinn
comp.os.minix og oskaði eftir tillogum að urbotum.
Upphaflega var kjarninn með notkunarleyfi sem takmarkaði notkun i fjarhagslegum tilgangi en arið eftir var hann gefinn ut með sama GPL-leyfi og GNU-hugbunaðurinn sem hann notaði. Ymsir urðu til þess að taka þatt i þroun kjarnans og aðlaga allan GNU-hugbunaðinn fyrir hann sem gerði Linux að fullbunu styrikerfi.
Upphaflega vildi Torvalds kalla kerfið Freax en
Ari Lemmke
, einum af samstarfsmonnum hans, likaði ekki við það nafn og tok upp a þvi að kalla það Linux.
Notkun styrikerfisins i vinnsluumhverfi hofst eftir miðjan
10. aratug
20. aldar. Stofnanir a borð við
NASA
hofu að skipta ut dyrum
ofurtolvum
fyrir
tolvuklasa
sem notuðu Linux. I kjolfarið hofu fyrirtæki a borð við
Dell
,
IBM
og
Hewlett-Packard
að bjoða stuðning við Linux til að komast undan ofurvaldi
Microsoft
a borðtolvumarkaðnum.
Linux naði fljotlega miklum vinsældum sem styrikerfi fyrir
netþjona
þar sem það bauð upp a frjalsa hugbunaðarstæðu fyrir
vefþjonustur
með
Apache-vefþjoninum
,
gagnaþjona
a borð við
MySQL
og
PostgreSQL
og vefforritunarmalin
PHP
,
Perl
og
Python
, svokallaða
LAMP-hugbunaðarstæðu
. Talið er að tæp 60% allra netþjona keyri a Linux.
Notkun Linux a notendatolvum ox hins vegar hægt en þar hefur
Microsoft Windows
lengi verið með yfirburðastoðu. Linux hefur verið lyst sem of tæknilegu kerfi fyrir almenna notendur auk þess sem takmarkaður stuðningur við
jaðartæki
stoð notkun þess fyrir þrifum. Lengi vel var hlutur Linux a borðtolvum talinn vera innan við 1% en er nu talinn vera milli 2,5% og 3,5% (um 2,5% a Islandi).
[1]
Nyjar notendavænni dreifingarutgafur a borð við
Ubuntu
(fra 2004) og
Linux Mint
(fra 2006) attu storan þatt i að auka almenna notkun styrikerfisins a notendatolvum.
Arið 2008 setti
Google
Android-styrikerfið
a markað, en það notast við Linuxkjarna og serstakt notendaviðmot sem er skrifað að hluta i
Java
. Það er þvi umdeilt hvort Android telst serstakt styrikerfi eða utgafa af Linux. Android er með tæplega 60% markaðshlutdeild a snjallsima- og spjaldtolvumarkaðnum (tæp 40% a Islandi)
[2]
.
Chrome OS
, sem lika er fra Google, notar lika Linuxkjarnann.
Linux-kerfi er einingaskipt
Unix-legt
styrikerfi sem byggist að mestu a þeim honnunarviðmiðum sem hofð voru til hliðsjonar við honnun
Unix
a
7.
og
8. aratug
20. aldar. Linux er með samfelldan
styrikerfiskjarna
,
Linux-kjarnann
, sem ser um ferlastyringu og aðgang að
jaðartækjum
og
skraarkerfum
.
Reklar
eru ymist felldir inn i kjarnann eða hlaðið inn eftir þorfum a keyrslutima.
Stor hluti af virkni Linux-kerfa kemur ur hugbunaði sem þroaður er af oðrum aðilum og sem er samhæfður fyrir Linux-kjarnann. Hugbunaður fra
GNU-verkefninu
er mikilvægur hluti af Linux-kerfum. Þaðan kemur algengasta utfærsla aðgerðasafns forritunarmalsins
C
, algeng
skipanalinuskel
og morg
Unix-tol
sem sja um algengar grunnaðgerðir styrikerfisins.
Myndræn notendaskil
i Linux byggja a einni utfærslu
X-gluggakerfisins
.
Wayland-staðallinn
hefur rutt ser til rums i stað X, a t.d. Fedora og fra og með Ubuntu 17.10, þar sem mikið af virkni X-kerfisins er nu orðin hluti af Linux-kjarnanum.
Lagskipting Linux-kerfa sem synir aðskilnað
notendarymis
og
kjarnarymis
.
Notendarymi
|
Notendahugbunaður
|
Til dæmis
bash
,
LibreOffice
,
Apache OpenOffice
,
Blender
,
0 A.D.
,
Mozilla Firefox
, o.s.frv.
|
Kerfishugbunaður:
|
Kerfispukar
:
systemd
,
runit
, logind, networkd,
soundd
, ...
|
Gluggakerfi
:
X11
,
Wayland
,
Mir
,
SurfaceFlinger
(Android)
|
Onnur aðgerðasofn:
GTK+
,
Qt
,
EFL
,
SDL
,
SFML
,
FLTK
,
GNUstep
, o.s.frv.
|
Myndvinnsla
:
Mesa
,
AMD Catalyst
, ...
|
C standard library
|
open()
,
exec()
,
sbrk()
,
socket()
,
fopen()
,
calloc()
, ... (allt að 2000
stefjur
)
glibc
stefnir að
POSIX
/
SUS-samhæfingu
,
uClibc
er fyrir ivafskerfi,
bionic
skrifaður fyrir
Android
, o.s.frv.
|
Kjarnarymi
|
Linuxkjarninn
|
stat
,
splice
,
dup
,
read
,
open
,
ioctl
,
write
,
mmap
,
close
,
exit
, o.s.frv. (um 380 kerfiskoll)
Kerfisviðmotið
i Linux (SCI) stefnir að
POSIX
/
SUS-samhæfingu
.
|
Verkroðunar-
undirkerfi
|
IPC-
undirkerfi
|
Minnisstjornunar-
undirkerfi
|
Syndarskrar-
undirkerfi
|
Net-
undirkerfi
|
Aðrir kerfishlutar:
ALSA
,
DRI
,
evdev
,
LVM
,
device mapper
,
Linux Network Scheduler
,
Netfilter
Oryggishlutar i Linux
:
SELinux
,
TOMOYO
,
AppArmor
,
Smack
|
Velbunaður (
miðverk
,
vinnsluminni
,
gagnageymslur
, o.s.frv.)
|
I dæmigerðri Linux-uppsetningu er eftirtalinn hugbunaður:
- Ræsir
(til dæmis
GNU GRUB
,
LILO
,
SYSLINUX
og
Gummiboot
) sem hleður kjarnann inn i vinnsluminni þegar kveikt er a tolvunni eftir að buið er að ræsa
fastbunaðinn
.
- Frumstillingarforrit
(til dæmis
sysvinit
,
systemd
,
OpenRC
og
Upstart
) sem er fyrsta ferlið sem Linuxkjarninn setur i gang og er við upptok ferlatresins. Frumstillingarforritið setur þannig alla aðra ferla i gang eins og kerfisþjonustur og innskraningarviðmot.
- Aðgerðasofn
með koða sem hugbunaðurinn getur notað við keyrslu. I Linux-kerfum sem nota
ELF-keyrsluskrar
ser
tengiforritið
ld-linux.so
um tengingu forrita við aðgerðasofn. Þegar kerfið er sett upp þannig að notendur geti sjalfir
þytt
frumkoða forrita fylgja aðgerðasofnunum
hausskrar
sem lysa viðmoti þeirra. Mest notaða aðgerðasafnið er GNU-utfærslan a C-staðalaðgerðasafninu
GNU lib C
(
glibc
) en dæmigerð Linux-uppsetning er með morg hundruð aðgerðasofn.
- Notendaskil eins og
skipanalinuviðmot
eða
gluggakerfi
.
Notendaskilin
i Linux, lika kolluð
skelin
, er annað hvort
skipanalinuviðmot
,
myndræn notendaskil
eða velræn stjorntæki i
ivafskerfum
. A borðtolvum eru myndræn notendaskil oftast sjalfgefin en skipanalinuviðmotið er aðgengilegt i gegnum
utstoðvarhermi
eða
syndarutstoð
.
Skipanalinuviðmot eru textaviðmot sem notast við texta fyrir bæði inntak og uttak. Langalgengasta Linux-skelin er
bash
(
Bourne-Again Shell
) sem var upphaflega þrouð a vegum GNU-verkefnisins. Mest af grunnhugbunaði Linux, þar a meðal mikið af notendahugbunaði, notast eingongu við skipanalinuviðmot. Slikt viðmot hentar serstaklega vel fyrir sjalfvirka keyrslu og samkeyrslu margra forrita og gerir
milliferlasamskipti
einfold.
A borðtolvum er algengast að notast við myndræn notendaskil sem sett eru saman i heildstæð
skjaborðsumhverfi
eins og
KDE
,
GNOME
,
MATE
,
Cinnamon
,
Unity
,
LXDE
,
Pantheon
og
Xfce
. Algengustu notendaskilin byggja a
X-gluggakerfinu
(kallað ?X“ eða ?X11“) sem er
netgagnsætt
og leyfir forriti sem keyrir a einu kerfi að birta notendaskil a oðru. Sumar viðbætur X-kerfisins virka þo ekki yfir net.
Gluggastjori
eins og
Mutter
,
KWin
eða
Xfwm
, er hluti af dæmigerðu skjaborðsumhverfi.
Wayland-staðallinn
er nyr staðall fyrir gluggaþjona sem hugmyndin er að taki við af X11-þjoninum, en arið 2016 var X11 enn utbreiddastur. Olikt X11 þarf Wayland ekki utanaðkomandi gluggastjora og gluggasetjara. Staðlaða utfærsla Wayland er Weston, en verið er að aðlaga bæði KWin (KDE) og Mutter (GNOME) fyrir Wayland-staðalinn. Enlightenment var aðlagaður i utgafu 19.
- ↑
?Top 7 Desktop OSs on June 2015“
. Sott 13. november 2015
.
- ↑
?Top 8 Mobile and Tablet Operating Systems June 2015“
. Sott 13. november 2015
.