Wike 1
De
Nijsted
(
Nederlansk
en offisjeel:
Nieuwestad
) is in
strjitte
yn 'e
Fryske
haadsted
Ljouwert
. It is de wichtichste
winkelstrjitte
fan Ljouwert, dy't ruchwei yn
east
-
westrjochting
troch de
binnensted
rint. De Nijsted wurdt troch in
greft
ferdield yn in 'stille' en in 'drokke' kant. Beide kanten wurde ferbun troch in tal
bregen
oer de greft. Der komme ferskate oare strjitten en
stegen
op 'e Nijsted ut. Oan it begjin (de westein) fan 'e 'stille kant' stiet it
Burmaniahus
, dat funksjonearret as it
gemeentehus
fan
Ljouwert
. Fierders steane der 41 oare
ryksmonuminten
oan 'e Nijsted, werunder de
Waach
.
- Les fierder
besjen
Wike 2
Ernesto Cardenal
(folut:
Ernesto Cardenal Martinez
;
Granada
,
20 jannewaris
1925
) is in
Nikaraguaansk
dichter
,
essayist
,
oersetter
,
roomsk
preester
,
teolooch
en
politikus
. Jierrenlang krewearre er yn syn heitelan fanut syn
leauwe
, as
befrijingsteolooch
, tsjin 'e
diktatuer
fan 'e
Somoza-famylje
, en wied er in aktyf lid fan it
sandinistyske
ferset. Nei de
Nikaraguaanske Revolusje
fan
1979
waard er
minister
yn it nije sandinistyske
regear
, wat him streekrjocht yn botsing brocht mei de
paus
. Oant de dei fan hjoed is Cardenal aktyf op 'e lofterside fan 'e Nikaraguaanske
polityk
. Fierders wied er de stifter fan 'e
primitivistyske
keunstnerskoloanje
op 'e
Solentiname-eilannen
, en hat er mei syn
poezij
in djippe ynfloed utoefene op 'e
Spaansktalige
literatuer
. Hy wurdt wol beskoge as de wichtichste libbene
Latynsk-Amerikaanske
dichter.
- Les fierder
besjen
Wike 3
Baba Jaga
is in
mytysk wezen
ut 'e
Slavyske
folkloare
fan
Ruslan
en de oare
Eastslavyske
gebieten, dat de foarm oannimt fan in misfoarme en/of grizelich utsjende aldere
frou
. Fanwegen har ferskining en har gebruk fan
tsjoenderij
wurdt se yn 'e regel beskoge as in
heks
, mar se soe likegoed in
waldgeast
weze kinne, en guon
folkloristen
beskogje har as in froulik
archetype
, in
foaralderfiguer
of in
goadinne
mei kreften op it med fan 'e
moanne
,
winter
,
slangen
,
fugels
en/of de
ierde
. Baba Jaga ferpleatst har yn in reuseftige fleanende
fizel
, hat in
stamper
by har en wennet djip yn it
wald
yn in hutte dy't op
hinnepoaten
(of soms ien inkele hinnepoat) stiet. Se is in riedselich figuer mei in grut tal fasetten; sa komt se soms nei foarren as in
trickster
, soms as in
kannibaal
en soms as de helpster fan 'e
haadpersoanen
yn
heldeferhalen
.
- Les fierder
besjen
Wike 4
Ierlan
(
Iersk
:
Eire
;
Ingelsk
:
Ireland
;
Ulsterskotsk
:
Airlann
) is in tige grut
eilan
dat ta
Jeropa
heart. It leit yn it
noardeastlike
part fan 'e
Atlantyske Oseaan
, en foarmet mei
Grut-Brittanje
en hunderten lytsere eilannen de
arsjipel
fan 'e
Britske Eilannen
. Fan dy eilannegroep is Ierlan it op ien nei grutste eilan, nei Grut-Brittanje. Ierlan wurdt wol 'it Griene Eilan' neamd, fanwegen syn wielderige
plantegroei
.
Steatkundich
omfiemet Ierlan de unofhinklike
Republyk Ierlan
en it ta it
Feriene Keninkryk
hearrende
Noard-Ierlan
.
- Les fierder
besjen
Wike 5
It funemint fan de
polityk
yn
Nederlan
is de
grunwet
, der't de steatsynrjochting fan Nederlan yn festlein is as
konstitusjonele monargy
en desintralisearre
ienheidssteat
mei in
parlemintere demokrasy
. Nederlan is ek in
konsensusdemokrasy
, wat ynhaldt dat de polityk karakterisearre wurdt troch it besykjen om ta oerienstimming te kommen. De wichtichste politike ynstellings fan Nederlan binne de
monargy
, de
Steaten-Generaal
(it
parlemint
), it
regear
en it derut foarme
kabinet
. Dernjonken binne der de underskate
politike partijen
der't de Nederlanske folksfertsjintwurdigers by oansletten binne, en fierders de saneamde
Hege Kolleezjes fan Steat
, lykas de
Ried fan Steat
, de
Algemiene Rekkenkeamer
en de
Nasjonale ombudsman
. Behalven de
Ryksoerheid
ken Nederlan ek twa nivo's fan
desintrale oerheden
, te witten: de
provinsjes
en de
gemeenten
.
- Les fierder
besjen
Wike 6
Rebecca Romijn
(folut:
Rebecca Alie Romijn
; Berkeley (
Kalifornje
),
6 novimber
1972
) is in
Amerikaansk
model
en
aktrise
dy't fierhinne fan
etnysk
Nederlansk komof is. Se is it bekendst wurden as
manneken
foar it
linzjerymerk
Victoria's Secret
, as
glamourmodel
foar it
tydskrift
Sports Illustrated
en as
aktrise
yn 'e rol fan Mystique yn 'e
X-Men
-
superheldefilms
. Fierders wie Romijn u.m. te sjen yn
tillefyzjesearjes
as
Ugly Betty
,
King & Maxwell
en
The Librarians
. Under har
houlik
mei
akteur
John Stamos stie hja bekend as
Rebecca Romijn-Stamos
.
- Les fierder
Besjen
Wike 7
De
Hongaarske Opstan
of de
Hongaarske Revolusje
fan
1848
wie in algemiene
opstan
yn 'e
etnysk
Hongaarske dielen fan it Keninkryk Hongarije, dy't begun yn it Revolusjejier
1848
. De Hongaren wiene wisberet om
selsbestjoer
te winnen nei mear as trijehundert jier oerhearsking troch de
Eastenrykske
Habsburch
-dynasty. Troch in unfersoenlike opstelling fan sawol de Eastenrykske
konservativen
as de Hongaarske separatisten, dy't in folsleine ofskieding fan Hongarije bewurkmasterje woene, run it konflikt ut op in iepen
rebulje
. Derby namen de Hongaren it net inkeld op tsjin 'e Eastenrikers, mar ek tsjin 'e Kroaten, de Serven, de Roemenen, de
Slowaken
en ferskate oare
etnyske
minderheden
yn eigen lan, dy't de kant fan Eastenryk keazen. Nettsjinsteande dat lieken de Hongaren op 'e oerwinning oan te gean, oant se troch de
Russen
, dy't bunsgenoaten fan 'e Eastenrikers wiene, yn 'e rech oanfallen waarden. Dernei wie it rillegau dien mei de opstan. It Eastenrykske
leger
fierde nei de oerjefte fan 'e Hongaren in skoft lang in wier skrikbewald yn Hongarije.
- Les fierder
besjen
Wike 8
De
harmeling
(
Latynske
namme:
Mustela erminea
), ek wol
grutte wezeling
,
wite wezeling
of (it)
harmke
of
hermke
neamd, is in lyts
suchdier
ut 'e
famylje
fan 'e
martereftigen
(
Mustelidae
) en it
skaai
fan 'e
lytse marters
(
Mustela
), dat lanseigen is yn grutte dielen fan noardlik
Jeraazje
(werunder ek
Fryslan
) en
Noard-Amearika
. Hy liket in protte op 'e
wezeling
, der't er nau mei besibbe is, mar kin derfan underskaat wurde troch syn gruttere stal en it swarte puntsje oan syn
sturt
. De harmeling stiet derom bekend dat er
winterdeis
syn brune
hier
ferliest en ynstee in wite winter
pels
kriget, utsein de sturtpunt, dy't swart bliuwt. Yn it ferline wie wyt harmelingebunt tige djoer en waarden der keningsmantels fan makke.
- Les fierder
besjen
Wike 9
John F. Kennedy
,
ropnamme
: Jack, folut:
John Fitzgerald Kennedy
en ek wol bekend under syn inisjalen
JFK
(Brookline (
Massachusetts
),
29 maaie
1917
?
Dallas
(
Teksas
),
22 novimber
1963
), wie in
Amerikaansk
steatsman
fan
etnysk
Iersk komof. Hy tsjinne yn 'e
Twadde Wraldoarloch
as
luitenant-op-see
yn 'e Amerikaanske Marine, wie fan
1946
oant
1952
foar de
Demokratyske Partij
lid fan it
Amerikaanske Hus fan Offurdigen
, en fan
1952
oant
1960
fan 'e
Amerikaanske Senaat
. Yn
1960
wun er it by de
presidintsferkiezings
mei in tige smelle marzje fan
Richard Nixon
, wernei't er fan
1961
oant
1963
de 35ste
presidint fan 'e Feriene Steaten
en teffens de earste
roomske
Amerikaanske presidint wie. Op
22 novimber
1963
waard Kennedy yn
Dallas
deasketten troch in slupskutter. De fermoedlike dieder,
Lee Harvey Oswald
, waard sels twa dagen letter
fermoarde
troch nachtklubeigner
Jack Ruby
. De moard op John F. Kennedy is sunt mei riedsels omjun, der binne withoefolle gearspanningsteoryen oer untstien.
- Les fierder
besjen
Wike 10
It
Brief oan de Romeinen
, yn it oarspronklike
Gryksk
:
Επιστολ? προ? Ρωμαιου?
,
Epistoli pros Romaious
, ek wol koartwei
Romeinen
neamd, is it sechsde boek fan it
Nije Testamint
fan 'e
kristlike
Bibel
. It is de earste fan 'e
brieven
, en heart ta de
Brieven fan Paulus
. Dat de
apostel
Paulus
(ofbylde) dit
brief
skreaun hat, is frijwol unbekreaud. De measte bibelwittenskippers en
teologen
binne it deroer iens dat it yn 'e jierren
55
-
57
skreaun weze moat mei as doel om oan 'e kristlike gemeente yn
Rome
de ferlossing te beskriuwen dy't besletten leit yn it
evangeelje
.
Romeinen
is de langste fan 'e
Brieven fan Paulus
, en wurdt beskoge as Paulus syn wichtichste
teologyske
neilittenskip
. De earste folsleine
Fryske
oersetting
fan
Romeinen
stie yn 'e fertaling fan it Nije Testamint fan du.
Geart Aeilco Wumkes
en
Eeltsje Boates Folkertsma
, dy't yn
1933
utkaam.
- Les fierder
besjen
Wike 11
Toronto
(
Ingelske
utspr.: [t?'r?nto?], likernoch "tuh-ran-too"; pleatslik ek wol [t?'r?no?], "tuh-ran-noo") is de grutste
sted
fan
Kanada
en de
haadsted
fan 'e
provinsje
Ontario
.
Bestjoerlik
is it in
distriktfrije
gemeente
dy't offisjeel de
City of Toronto
hjit. Mei in
befolking
fan mear as 2,7?miljoen
minsken
is it boppedat de op trije nei grutste sted fan
Noard-Amearika
, nei
Meksiko-Sted
,
New York
en
Los Angeles
. As
stedekloft
, mei alle
foarsteden
meirekkene, telt it saneamde Grut-Toronto sels goed 5,9?miljoen ynwenners. Toronto, dat yn
1793
stifte waard, leit oan 'e
Ontariomar
, ien fan 'e fiif
Grutte Marren
. It is tsjintwurdich in wraldsted en in ynternasjonaal sintrum op it med fan
hannel
,
finansiering
, de
skiene keunsten
en
kultuer
.
- Les fierder
besjen
Wike 12
Karen Blixen
(
Deenske
utspr.
: [k??:?n 'b?le??sn?]; folut:
Karen baronesse von Blixen-Finecke
;
berne
as:
Karen Christenze Dinesen
;
Rungsted
,
17 april
1885
? dere,
7 septimber
1962
) wie in
Deensk
skriuwster
,
essayiste
,
autobiografe
en
keunstneresse
, dy't ek skreaun hat under de
pseudonimen
Isak Dinesen, Tania Blixen, Osceola en Pierre Andrezel. Hja wenne fan
1914
oant
1931
yn 'e
Britske
koloanje
East-Afrika (it lettere
Kenia
), en is it bekendst wurden troch har
autobiografyske
roman
oer dy jierren,
Den Afrikanske Farm
, der't yn
1985
in mannichfald bekroande ferfilming fan makke waard under de titel
Out of Africa
. Dernjonken is Blixen benammen yn
Denemark
ek bekend fanwegen har
koarte ferhaal
Babettes Gæstebud
en de
ferhalebondel
Syv Fantastiske Fortællinger
.
- Les fierder
besjen
Wike 13
Michiel de Ruyter
is in
Nederlanske
histoaryske
aventoerefilm
ut
2015
under
rezjy
fan
Roel Reine
. De
film
spilet yn 'e twadde helte fan 'e
santjinde iuw
en lit in romantisearre ferzje sjen fan 'e wapenfeiten fan 'e
histoaryske
Steatske
admiraal
en seeheld
Michiel de Ruyter
. De
titelrol
waard fertolke troch
Frank Lammers
en de oare
haadrollen
waarden spile troch
Barry Atsma
,
Charles Dance
,
Sanne Langelaar
en
Egbert-Jan Weeber
.
Michiel de Ruyter
waard produsearre troch
Klaas de Jong
foar syn eigen
filmstudio
Farmhouse TV & Film
. Yn it butenlan (utsein
Flaanderen
) waard de film utbrocht under de
titel
Admiral
, mei as
reklameslachsin
:
Wars are fought by many, history is made by few
. De film krige tuskenbeiden
kritiken
en waard nei Nederlanske mjitsteven in grut
bioskoopsukses
.
- Les fierder
besjen
Wike 14
Barradiel
(
Nederlansk
en offisjeel:
Barradeel
) is in
eardere gemeente
yn it
noardwesten
fan
Fryslan
, oan 'e
kust
fan 'e
Waadsee
. Dizze
gemeente
hie yn
1980
in
befolking
fan 6.657 minsken, en besloech in
oerflak
fan 61,1?
km²
. Barradiel bestie as
bestjoerlike ienheid
al fan 'e
fjirtjinde iuw
of en omfieme under mear de krite fan
De Bjirmen
. De gemeente hie in dudlik eigen identiteit untwikkele, mei in eigen, justjes ofwikende foarm fan it
Klaaifrysk
: it
Bjirmsk
. Der bestie dan ek fuleindich ferset tsjin 'e plannen om 'e gemeente op te heffen, mar ta einbeslut mocht dat net bate en gie Barradiel yn
1984
fierhinne op yn it
nije Frjentsjerteradiel
, wylst lytsere dielen taheakke waarden oan
It?Bilt
en
Harns
.
- Les fierder
besjen
Wike 15
Boudewijn Maria Ignatius Buch
(
Den Haach
,
14 desimber
1948
?
Amsterdam
,
23 novimber
2002
) wie in
Nederlansk
dichter
,
skriuwer
en
telefyzjepresintator
. De sabeare
autobiografyske
roman
De kleine blonde dood
, ut
1985
, wie sunder mis syn meast suksesfolle wurk. Fan dat
boek
binne neitiid mear as tritich underskate
printingen
ferskynd. Yn
1993
waard it ferhaal ferfilme troch
regisseur
Jean van de Velde. As telefyzjepresintator makke Buch by de VARA ferskate
programma's
oer
literatuer
, en ek
reisprogramma
's under de titel fan
De Wereld van Boudewijn Buch
.
- Les fierder
besjen
Wike 16
Apollo
(
Attysk
Aldgryksk
: ?π?λλων,
Apoll?n
,
utspr.
: [Ap?ll?:n], likernoch "Apollon";
Latyn
:
Apollo
) is yn 'e
Grykske
en
Romeinske mytology
de
god
fan 'e
muzyk
, de
poezij
,
keunst
en
wittenskip
,
orakels
, it bogesjitten, de
geneskunde
,
sykten
,
kolonisaasje
, de
sinne
en it
ljocht
. Yn 'e
Grykske
myten
wurdt er foarsteld as de
soan
fan 'e oppergod
Seus
en de titaanske
goadinne
Leto, en de
twillingbroer
fan Artemis, de goadinne fan 'e
jacht
. Neitiid waard er fia de
Grykske
koloanjes
dere nei
Itaalje
ferspraat, mei as gefolch dat er opnommen waard yn it
Romeinske
panteon
. Fia de
Romeinen
waard syn ferearing neitiid wer oernommen troch de
Etrusken
(dy't him
Apulu
neamden) en in grut diel fan 'e
Kelten
op it
Jeropeeske
festelan.
- Les fierder
besjen
Wike 17
Keningsdei
(sunt
2014
), earder
Prinsessedei
(
1885
-
1890
) en
Keninginnedei
(
1891
-
2013
), is in
nasjonale feestdei
yn it hiele
Keninkryk fan 'e Nederlannen
, dy't sadwaande net inkeld fierd wurdt yn (
Jeropeesk
)
Nederlan
, mar ek yn
Karibysk Nederlan
,
Kurasau
,
Aruba
en
Sint-Marten
. Sunt
2014
falt Keningsdei op
27?april
, de
jierdei
fan
kening
Willem-Alexander
, behalven as dat in
snein
is; dan wurdt Keningsdei op
26?april
fierd. De fiering fan dizze
feestdei
giet mank mei in besyk fan 'e kening oan in
plak
yn
Nederlan
, festiviteiten yn it hiele lan (ek yn 'e foarofgeande Keningsnacht), it dragen fan oranje
kledaazje
, en in frijmerk yn 'e grutte
steden
. Sunt
septimber
2013
is Keningsdei opnommen yn 'e Nasjonale Ynventaris Ymmaterieel Kultureel Erfgoed.
- Les fierder
besjen
Wike 18
Sittende Bolle
(
Lakota
:
T?at?aŋka Iyotake
,
utspr.
: [t?a't?a:ka i:jo'take];
Ingelske
oersetting
:
Sitting Bull
; oan 'e
Grand River
(
Sud-Dakota
), ±
1831
? dere,
15 desimber
1890
), wie yn 'e leste helte fan 'e
njoggentjinde iuw
in wraldsk en geastlik foaroanman en ien fan 'e wichtichste
opperhaden
fan 'e
Su
(
Sioux
), in
Yndiaansk
folk yn it midnoarden fan 'e
Feriene Steaten
. Yn
1876
stied er oan it haad fan 'e koalysje fan Su-,
Sjajinne-
en
Arapaho
-krigers dy't yn 'e
Slach oan de Little Bighorn
it
Amerikaanske 7e Kavaleryregimint
fan
luitenant-kolonel
George Armstrong Custer
in tepletterjende nederlaach tabrocht. Hoewol't er sels net meifochten hie, waard er der troch de Amerikanen ferantwurdlik foar holden, en moast er in skoft utwike nei
Kanada
ta. Nei't er him yn
1881
oerjun hie, makke er in hoartsje diel ut fan 'e
Wyldwestshow
fan syn
freon
Buffalo Bill
, en gied er dermei op
toernee
troch Amearika. Yn
1890
, doe't de nije
religy
fan 'e
geasteduns
under de Amerikaanske Yndianen in protte folgelingen krige, siet it Amerikaanske regear deroer yn noed dat ek Sittende Bolle, mei alle ynfloed dy't er noch altyd hie, him derby jaan soe. Men besocht him doe te
arrestearjen
, mar by de wrakseling dy't derby untstie, waard er yn 'e
holle
sketten, wernei't er
stoar
.
- Les fierder
besjen
Wike 19
Kening Oidipoes
, yn it oarspronklike
Aldgryksk
Ο?δ?που? Τ?ραννο?
,
Oidipous Tyrannos
(ek wol bekend under de
Latynske
titel
Oedipus Rex
), is in
toanielstik
fan 'e han fan 'e grutte
Grykske
toanielskriuwer
en
dichter
Sofokles
(
496
-
406 f.Kr.
). It is in
trageedzje
dy't diel utmakket fan 'e saneamde
Tebaanske Trilogy
(mei
Antigone
en
Oidipoes yn Kolonos
). Derfan foarmet it it earste diel, al wie it it twadde dat skreaun waard.
Kening Oidipoes
fertelt it
ferhaal
fan Oidipoes, in
man
dy't
kening
fan Tebe wurdt en fan syn
berte
of foarbestimd is om syn
heit
te
fermoardzjen
en mei syn
mem
te
trouwen
.
Dit stik wurdt oer it algemien beskoge as it hichtepunt fan 'e Aldgrykske
toanielkeunst
. Iroanyskernoch behelle it lykwols mar it twadde plak yn 'e toanielwedstryd op it
Feest fan Dionysus
, yn
429 f.Kr.
, doe't it foar it earst opfierd waard, wylst de stikken fan Sofokles der oer it algemien de
haadpriis
yn 'e wacht sleepten. De earste
Fryske
oersetting
fan
Kening Oidipoes
, fan
jhr.
mr.
T.A.M.A. van Humalda van Eysinga
, ferskynde yn
1923
. Yn
1993
waard oan
Klaas Bruinsma
foar syn oersetting fan
Kening Oidipoes
en twa oare stikken fan Sofokles de
Obe Postmapriis
takend.
- Les fierder
besjen
Wike 20
Jouke Annes Bakker
(
Menaam
,
3 juny
1873
- dere,
26 septimber
1956
) wie in
Fryske
arbeiderssoan
dy't him opwurke ta
Twadde Keamerlid
foar de
CHU
. Dernjonken wied er op alle mooglike manieren belutsen by it
ferieningslibben
yn
Menaam
, en beklaaide er
bestjoersfunksjes
yn ferskate
provinsjale
en
lanlike
organisaasjes
. Nei him waard yn syn
bertedoarp
Menaam
postum de Jouke?Bakkerstrjitte ferneamd.
- Les fierder
besjen
Wike 21
Dubrovnik
(
Kroatyske
utspr.
: [du'bro:?ni:k], likernoch: "du
broov
niik"),
histoarysk
bekend as
Ragusa
(of
Ragusa
), is in
sted
en in
gemeente
yn
Kroaasje
, dy't yn 'e
lanstreek
Dalmaasje
oan 'e
kust
fan 'e
Adriatyske See
leit. It is ien fan 'e bekendste
toeristyske
bestimmings yn Kroaasje, en dernjonken hat it ek in wichtige funksje as
havensted
en as
bestjoerlik
sintrum en
haadplak
fan 'e Kroatyske
provinsje
Dubrovnik-Neretva. Neffens gegevens fan 'e
folkstelling
fan
2011
hie de sted Dubrovnik doe rom 28.000 ynwenners, wylst de gemeente in
befolking
fan krapoan 43.000 minsken hie.
Fan 'e
fjirtjinde iuw
oant
1808
wie Dubrovnik as de
Republyk Ragusa
in unofhinklike steat. Yn
1667
waard de sted
by in ierdbeving
fierhinne ferwuostge. De alde
binnensted
waard yn
1979
opnommen op 'e
Wralderfgoedlist
fan 'e
UNESCO
. Yn
1991
waard Dubrovnik under de Kroatyske Unofhinklikheidsoarloch lange tiid
belegere troch troepen
fan it Joegoslavyske Folksleger, dy't mei
artillerybesjittings
oansjenlike skea yn 'e sted oanrjochten. Yn
1996
fun deunby by de sted de
Fleanramp fan Dubrovnik
plak.
- Les fierder
besjen
Wike 22
Hea
is in soarte fan
feefoer
dat bestiet ut 'e druge
plantaardige
begroeiing fan
greiden
. It is foar it meastepart opmakke ut
gerzen
, mar foarhinne sieten der ek in soad oare
planten
by yn, dy't yn 'e greide tusken it gers groeiden, lykas
buterblommen
,
reade surk
, brannettels en sels stikels. Tsjintwurdich is dat folle minder it gefal, mei't in protte
boeren
harren greidlan op 'e nij ynsiedde hawwe, mei as gefolch in monokultuer fan 'e gerssoarte finneraai. Der bestiet ek luzernehea, dat druge luzerne is. Hea moat net betize wurde mei
strie
; dat bestiet net ut gers, mar ut 'e druge
stalen
fan
not
, en wurdt net yn it foarste plak as feefoer, mar as struisel brukt. Yn 'e moderne
feehalderij
is de funksje fan hea fierhinne oernommen troch kuil.
- Les fierder
besjen
Wike 23
It
Belis fan Haarlim
wie in
belegering
fan 'e
Hollanske
sted
Haarlim
troch
Spaanske
troepen
yn it ramt fan 'e
Opstan yn 'e Nederlannen
, dy't letter bekend wurde soe under de namme fan 'e
Tachtichjierrige Oarloch
. It belis begun op
11?desimber
1572
en betearde yn in utputtingsslach, dy't net minder as san
moannen
duorre. Nei't in besykjen ta
untset
troch de belegerders yn 'e Slach op de Haarlimmermar dwerseide waard, joegen de uthongere Haarlimmers har op
13?july
1573
einlings en te'n lesten oer. Trochdat dernei tuzenen
soldaten
en
boargers
fermoarde
waarden, jildt it Belis fan Haarlim as ien fan 'e meast beruchte foarfallen ut 'e begjintiid fan 'e Tachtichjierrige Oarloch, en teffens as ien fan 'e meast beslissende: neitiid joech gjin sted him mear oer en fochten de
opstannelingen
troch oant de
dea
, om't se wisten hokker lot oft harren by oerjefte te wachtsjen stie.
- Les fierder
besjen
Wike 24
Georges Cuvier
(
Franske
utspr.
: ['????? 'kyvje:], likernoch: "zjorzje kuvjee"; folut:
Jean Leopold Nicolas Frederic Cuvier
; Montbeliard,
23 augustus
1769
?
Parys
,
13?maaie
1832
) wie in
Fransk
natoerundersiker
en
biolooch
, dy't him benammen talei op 'e studzjes fan 'e
ornitology
, de
ichtyology
en de bredere
soology
. Fanwegen syn baanbrekkend wurk op it med fan 'e ferliking fan libbene
bisten
mei
fossilen
stiet er ek wol bekend as de "Heit fan de
Paleontology
". Fierders wreide er it
taksonomyske
systeem dat betocht wie troch
Linnaeus
ut troch de
klassen
fierder yn te dielen yn legere
taksons
, lykas
skiften
,
famyljes
en
skaaien
. Hoewol't Cuvier him fuleindich tsjin 'e
evolusjeteory
kearde, der't neffens him gjin bewiis foar bestie, wurdt er noch altyd beskoge as ien fan 'e wichtichste figueren ut 'e
skiednis
fan 'e
biology
. Syn meast ferneamde
publikaasje
wie
La Regne Animal
("It Bisteryk"), ut
1817
. Yn
1819
waard er fanwegen syn ferstjinsten yn 'e
adelstan
ferheft.
- Les fierder
besjen
Wike 25
De
teapert
(
wittenskiplike namme
:
Crex crex
, foarh. ek wol
Crex pratensis
) is in
fugel
ut it
skift
fan 'e
kraaneftigen
(
Gruiformes
), de
famylje
fan 'e
ralfugels
(
Rallidae
) en it
skaai
fan 'e
teaperts
(
Crex
), dy't yn
Jeropa
en
Sintraal-Aazje
briedt
en yn
East
- en
Sudlik Afrika
oerwinteret
. Eartiids kaam dit bist ek runom yn
Fryslan
en de rest fan
Nederlan
foar, mar troch de meganisaasje fan 'e
lanbou
is er omtrint de midden fan 'e
tweintichste iuw
yn
Nederlan
seldsum wurden, wylst er yn Fryslan suver hielendal weiwurden is. De
Latynske
namme
crex
is in onomatopee op basis fan it
Grykske
κρεξ,
krex
, dat ferwiist nei de kreakjende rop fan 'e teapert. Yn it
Nederlansk
stiet de teapert bekend as de
kwartelkoning
, wat ta it misbegryp laat hat dat dizze fugel besibbe weze soe oan 'e kwartel (
Coturnix coturnix
). Dat is lykwols net sa, mei't de kwartel ta in totaal ferskillende famylje heart (ntl. de
fazanteftigen
,
Phasianidae
).
- Les fierder
besjen
Wike 26
Naomi van As
(folut:
Naomi Frances van As
;
De Haach
,
26 july
1983
) is in
Nederlansk
earder
hockeyspylster
fan mingd Nederlansk, Yndonezysk en Sineesk
etnysk
komof
, dy't trije kear meidie oan 'e
Olympyske Simmerspullen
en twa kear ta it Olympysk kampioensteam hearde. Yn totaal spile hja 229 ynterlanwedstriden foar it Nederlanske frouljushockeyteam, en makke hja derby 45 in doelpunten. Nei't Van As yn
2017
in ein makke oan har
sportkarriere
, begun se in nij
wurkpaad
as
presintatrise
op 'e Nederlanske
tillefyzje
. Se is ek bekend as de
freondinne
fan 'e
Fryske
hurdrider
Sven Kramer
.
- Les fierder
besjen
Wike 27
Edwert I
(
Ingelsk
:
Edward I
; Paleis fan Westminster,
17 juny
1239
? Burgh by Sands,
7 july
1307
) wie
kening fan Ingelan
fan
1272
oant
1307
. Fanwegen syn lingte waard er wol
Edwert Langskonk
(Ingelsk:
Edward Longshanks
) neamd, en fanwegen syn unmeilydsume
polityk
oangeande
Skotlan
stied er bekend as de
Skottehammer
(Ingelsk:
Hammer of the Scots
;
Latyn
:
Malleus Scotorum
). Nei iere yntriizjes tsjin syn
heit
,
kening
Hindrik?III, bleau er dyselde trou under de
opstan
fan in grut part fan 'e
Ingelske
adel
yn 'e Twadde Baronne-oarloch. Letter joech er him by de
Njoggende Krustocht
nei it
Hillige Lan
.
Nei't er syn heit opfolge wie, sette er utein mei in ekspansjonistysk belied foar de oare dielen fan 'e
Britske Eilannen
oer. Nei ferskate opstannen tsjin 'e Ingelske oerhearsking fan
Wales
ferovere Edwert dat gebiet yn
1282
-
1283
foargoed. Doe't yn
1290
de
Skotske
troan fakant rekke, seach er syn kans skoan om ek dat
lan
by Ingelan te luken. Mar nettsjinsteande syn snoade yntriizjes en syn unmeilydsum fanwegen kommen,
krige er de Skotten der net under
. Fierders wie Edwert?I de kening dy't yn
1290
de
Joaden
ut Ingelan
ferballe
(in dwaan dat pas yn
1656
troch
Oliver Cromwell
weromdraaid waard). Nettsjinsteande it feit dat er yn hege mjitte bydroech ta de restauraasje fan 'e keninklik gesach, bettere
wetjouwing
en in sintralisearre
bestjoer
, liet Edwert Ingelan by syn
dea
efter yn in slepende
oarloch
mei de Skotten en mei in grut tal
ekonomyske
en
politike
problemen.
- Les fierder
besjen
Wike 28
Pretender
is it achtste diel fan 'e
Foreigner
-searje
fan 'e
Amerikaanske
skriuwster
C.J. Cherryh
(ofbylde). De
titel
betsjut: "Pretendint". It is in
science fiction
-
roman
dy't
skreaun is
yn it
personele perspektyf
.
Pretender
ferhellet oer de
tolk
Bren Cameron, dy't belestge is mei it underhalden fan 'e kontakten tusken de
butenierdske
atevi en de
minsklike
koloanje
dy't him om
histoaryske
redens op 'e
wrald
fan 'e atevi festige hat. It
boek
waard foar it earst publisearre yn
2006
, troch de
New?Yorkske
utjouwerij
DAW Books
, mei in
omslach
makke troch
Donato Giancola
. Krekt as de oare dielen fan 'e
Foreigner
-rige wie
Pretender
tige suksesfol en krige it loovjende
kritiken
fan 'e
resinsinten
.
- Les fierder
besjen
Wike 29
Scottsdale
(Pima:
Va?ai S-va?on?
; Jaky:
Eskatel
) is in
sted
(en
gemeente
) yn it
suden
fan 'e
Amerikaanske
steat
Arizona
. It is in
foarsted
fan 'e
steatshaadsted
Phoenix
, en waard yn
1888
stifte yn it eastlike part fan Maricopa County. Neffens in offisjele skatting ut
2014
hie Scottsdale doe in
befolking
fan goed 230.000 minsken. Dermei is it ien fan 'e gruttere plakken binnen de
stedekloft
Phoenix
, dy't in totale befolking fan 4,3 miljoen hat. Scottsdale is yn 'e Feriene Steaten de 86e sted rekkene nei ynwennertal. It wurdt ek wol it 'Beverly Hills' fan
Phoenix
neamd (wermei't it him ta dy sted ferhalde soe sa't
Beverly Hills
him ta
Los Angeles
ferhaldt).
Scottsdale grinzget yn it
westen
oan
Phoenix
, Paradise Valley en
unynkorporearre
plattelan
; yn it
noardwesten
oan Carefree; yn it
noarden
oan it Nasjonaal Wald Tonto, yn it
easten
oan Fountain Hills, it Regionaal Park McDowell Mountain en mear unynkorporearre plattelan; yn it
sudeasten
oan it Salt River Yndianereservaat; en yn it
suden
oan Tempe. Scottsdale is in woltierige sted mei in soad lukse
hotels
, grutte
huzen
, en tal fan golfbanen,
tennisbanen
en
parken
. It
klimaat
nuget
winterdeis
ut om butendoar te ferkearen, mar by 't
simmer
is it der gleonhjit en kin men midden op 'e dei better yn 'e hus bliuwe. De sted stiet bekend om ferskate grutte jierlikse
eveneminten
, te witten: it Scottsdale Arts Festival, de
Scottsdale Arabian Horse Show
en de Barrett-Jackson Auto Show.
- Les fierder
besjen
Wike 30
Dolly Buster
, echte
namme
:
Nora Baumberger
, en
berne
as:
Nora Dvo?akova
(
Praach
,
23 oktober
1969
), is in
Tsjechysk
-
Dutsk
earder
neakenmodel
en
pornografysk aktrise
dy't
karriere
makke hat yn 'e Dutske
pornoyndustry
. Sunt
1996
is se aktyf as
porno
produsinte
en -
regisseur
, en fierders as
mainstream
-
aktrise
,
skriuwster
fan
detektive
romans
en
keunstskilderesse
. Hja hat yn it
ferline
ek gebruk makke fan 'e
artystenammen
Mandy Dvorjack, Mandy Rice en Kate?ina Bochni?kova. Neffens har offisjele opjefte is se 1.75?m, mei
kupmaat
38DD, werfoar't se in
boarstfergruttingsoperaasje
undergien hat.
- Les fierder
besjen
Wike 31
It
Frysk Kampioenskip Fierljeppen
(
Nederlansk
en offisjeel:
Fries Kampioenschap Fierljeppen
) is in wedstryd
fierljeppen
om it kampioenskip fan
Fryslan
, dy't elts jier holden wurdt yn it
Fryske
doarp
Winsum
. De organisaasje is sunt
1960
yn 'e hannen fan it
Frysk Ljeppers Boun
. It
evenemint
wurdt al sunt jier en dei holden op 'e twadde
sneon
fan 'e
moanne
augustus
. De winner fan it Frysk Kampioenskip Fierljeppen krijt sunt
1963
de Sulveren Pols.
- Les fierder
besjen
Wike 32
De
Aleoeten
binne in lanseigen, nau oan 'e
Eskimo's
besibbe
folk
ut 'e krite fan 'e
Beringsee
, yn
Aazje
en
Noard-Amearika
. Hja libje yn it
sudwestlike
part fan 'e
Amerikaanske
steat
Alaska
, op 'e nei harren ferneamde
eilannegroep
de
Aleoeten
en op it
Alaska-skiereilan
. Fierders libje se ek op 'e Kommandeurseilannen, yn it uterste
easten
fan
Sibearje
, dy't
bestjoerlik
underdiel utmeitsje fan 'e
Russyske Federaasje
. Harren
taal
, it
Aleoetysk
, heart ta de
Eskimo-Aleoetyske
taalfamylje
.
Histoarysk
hawwe de Aleoeten in sterke ynfloed fan 'e
Russyske
taal
en
kultuer
undergien, en teffens hawwe se sterk te lijen han fan
sykten
dy't troch de
blanken
nei harren wengebiet ta oerbrocht waarden. Hjoed oan 'e dei binne der sa'n 12.500 Aleoeten, werfan't de grutte mearderheid yn
Alaska
wennet.
- Les fierder
besjen
Wike 33
It
Ingelsk
(Ingelsk:
English
) is in
Westgermaanske
taal
, dy't him untjoech yn it
Midsiuwske
Ingelan
, mar tsjintwurdich ta in wraldwide
lingua franca
wurden is. It Ingelsk untstie ut 'e
taal
fan 'e
Angelsaksen
, in
befolkingsgroep
dy't oarspronklik fan 'e
Noardseekust
op it
Jeropeeske
festelan
ofkomstich wie. De
Angelsaksyske taalgroep
, der't it Ingelsk ta heart, is sadwaande it naust besibbe oan 'e
Fryske talen
, dy't noch altyd yn dat gebiet sprutsen wurde, mar de
wurdskat
fan it Ingelsk is sterk beynfloede troch it
Aldnoarsk
en troch
Romaanske talen
, yn 't bysunder it
Fransk
. It Ingelsk is no de of in
offisjele taal
yn 64
unofhinklike lannen
en 31
ofhinklike territoaria
, mar wurdt it measte sprutsen yn it
Feriene Keninkryk
, de
Feriene Steaten
,
Kanada
,
Austraalje
,
Sud-Afrika
,
Ierlan
,
Nij-Seelan
en it
Karibysk Gebiet
. Mei sa'n 400?miljoen
memmetaalsprekkers
wie it yn
2006
de op twa nei grutste taal fan 'e wrald (nei it
Mandarynsk
en it
Spaansk
).
- Les fierder
besjen
Wike 34
Gentile Bellini
(
utspr.
: [??n?ti:?le b??li:?ni], likernoch: "dzjen-
tii
-lee bel-
lii
-ny";
Feneesje
, ±
1429
? dere,
23 febrewaris
1507
) wie in
Fenesiaansk
keunstskilder
en
tekener
fan 'e Fenesiaanske Skoalle. Hy stamme ut in foaroansteand Fenesiaansk
laach
fan keunstskilders, en waard, alteast yn 'e earste helte fan syn
karriere
, heger oanslein as syn jongere
broer
Giovanni Bellini. Tsjintwurdich wurdt Giovanni lykwols runom beskoge as de bettere skilder. Fan
1474
of wie Gentile Bellini de offisjele portrettist fan 'e
doge
fan 'e
Republyk Feneesje
, mar de measten fan dy portretten binne letter by in
bran
ferlern gien. Bellini syn bekendste
skilderij
is syn portret fan 'e
Osmaanske
sultan
Mehmed?II, dat datearret ut
1479
.
- Les fierder
besjen
Wike 35
Sud-Dakota
(
Ingelsk
:
South Dakota
;
utspr.
: [sa?θ d?'ko?t?], likernoch "saus de-koo-te"), offisjeel de
Steat Sud-Dakota
(Ingelsk:
State of South Dakota
), is ien fan 'e fyftich
steaten
dy't mei-inoar de
Feriene Steaten fan Amearika
foarmje. Sud-Dakota wurd byneamd de
Coyote State
(nei de
prerjewolf
of koyote) of ek wol de
Mount Rushmore State
, nei it ferneamde monumint fan
Mount Rushmore
. De steat is ien fan 'e
Dakota's
en leit yn it
noarden
fan it lan. Sud-Dakota wurdt ta de gruttere regio fan it
Amerikaanske Midwesten
rekkene. De
haadsted
is
Pierre
, mar de grutste
sted
is Sioux Falls. Neffens in skatting ut
2014
hie de steat doe 853.000 ynwenners, wermei't it kwa
befolkingsgrutte
de 46e steat fan 'e Feriene Steaten is. Oangeande
oerflak
is Sud-Dakota mei krapoan 200.000?km² de 17e steat. Sud-Dakota stiet bekend om it
Mount Rushmore
-monumint, de
Black Hills
, de grutte
Yndianereservaten
en it histoaryske
Bloedbad fan Wounded Knee
.
- Les fierder
besjen
Wike 36
De
Kanaryske dogge
, ek wol bekend as de
dogo Canario
, de
perro de presa Canario
, de
Kanaryske Molosser
of de
Kanaryske mastyf
, is in grut
huneras
dat ofkomstich is fan 'e
Kanaryske Eilannen
en oarspronklik fokt waard om
fee
te beskermjen. It is in
hun
fan it type Molosser, en wurdt klassifisearre as in hiem- en ferdigeningshun. Op 'e Kanaryske Eilannen en mank fokkers fan it ras wurdt de namme faak ferkoarte ta
presa Canario
of koartwei
presa
. Kanaryske doggen wurdt gauris misbrukt foar it halden fan hunegefjochten. Dit huneras kin gefaarlik weze as eigners net witte hoe't se der mei omgean moatte. Dat hat yn it
ferline
ta ferskate
deadlike
oanfallen op
minsken
laat.
- Les fierder
besjen
Wike 37
Freark fan Hallum
(wierskynlik
berne
as:
Freark Doedes
;
kleasternamme
:
Fredericus
;
Hallum
, ±
1113
? dere,
3 maart
1175
) wie in
Frysk
roomsk
pastoar
, dy't yn syn berteplak
Hallum
yn
1163
it
norbertynske
Kleaster Mariengaarde
oprjochte. Ut 'e ferhalen dy't oer him oerlevere binne, komt er nei foarren as in from man, strang yn 'e lear, mar ek rjochtfeardich. Hy bestege in protte tiid en muoite oan it bestriden fan
earmoede
. Freark waard nei syn
ferstjerren
ta
hillige
ferklearre. Syn ferearing fynt plak op syn stjerdei:
3?maart
.
- Les fierder
besjen
Wike 38
In
baan
is yn 'e
astronomy
en de
natuerkunde
de troch
swiertekreft
krom makke beweging fan in objekt om in oar, grutter objekt hinne. Yn 'e regel giet it derby om in
himellichem
lykas in
stjer
der't
planeten
omhinne draaie, of in
planeet
der't
moannen
omhinne draaie. Men hat it derom yn dizze kontekst faak oer in 'baan om 'e
sinne
' of in 'baan om 'e
Ierde
'. Yn
wittenskiplike
fermiddens wurdt ynstee fan 'baan', dat sa'n soad oare betsjuttings hat, faak de sekuerdere
Ingelske
term
orbit
brukt. Men sprekt fan in
orbitale baan
as it lytsere objekt teminsten ien folsleine omsirkeling fan it gruttere objekt foltoget. Is dat net it gefal, dan sprekt men fan in
suborbitale baan
. De
tuke
fan 'e
wittenskip
dy't him dwaande haldt mei de berekkening fan sokke banen, hjit de himelmeganika.
- Les fierder
besjen
Wike 39
W. Kamau Bell
(folut:
Walter Kamau Bell
;
Palo Alto
(
Kalifornje
),
26 jannewaris
1973
) is in
Amerikaansk
komyk
en
dokuminteremakker
fan
Afro-Amerikaansk
etnysk
komof
. Buten de
Feriene Steaten
is er benammen bekend wurden fan syn
dokuminteresearje
United Shades of America
, weryn't er yn eltse
oflevering
op besite giet by in oare
minderheid
of
befolkingsgroep
yn syn heitelan. Dernjonken hat er ek wurke as
presintator
fan
tillefyzje
- en
radioprogramma's
en podcasts, en as
produsint
fan tillefyzjeprogramma's. Bell is
blogger
,
essayist
en de
skriuwer
fan in
autobiografysk
boek
. As
aktivist
kantet er him o sa oan tsjin
rasisme
en alle oare foarmen fan diskriminaasje.
- Les fierder
besjen
Wike 40
Skanderbeg
(Albaneesk:
Skenderbeu
of
Skenderbej
; wiere
namme
:
Gjergj Kastrioti
;
helenisearre
foarm:
George Castriotis
;
noardeastlik
Albaanje
,
6?maaie
1405
?? Lezhe,
17?jannewaris
1468
) wie in
Albaneesk
ealman
,
ofsier
en
politikus
, dy't yn syn
jonkheid
yn it
leger
en de
amtnerij
fan it
Osmaanske Ryk
tsjinne, mar yn
1443
lieding joech oan in
opstan
yn it hjoeddeiske
Albaanje
en
Masedoanje
tsjin datselde Osmaanske Ryk. Derby hied er earst de stipe fan 'e
Republyk Feneesje
en letter fan it Keninkryk Napels. Hy hold in fearnsiuw lang stan, oant syn
dea
yn
1468
, mar neitiid waard de rebulje de kop yn drukt troch de Osmanen.
Hjoed de dei wurdt Skanderbeg sjoen as in Albaneeske folksheld en syn opstan as in ier foarbyld fan Albaneesk
nasjonalisme
, mar eins gie it barren oan 'e hiele sudlike helte fan Albaanje foarby, wylst in grut diel fan 'e folgelingen fan Skanderbeg ut
etnyske
Serven,
Montenegrinen
,
Flachen
en
Griken
bestie. Hoewol't it
religieuze
aspekt tsjintwurdich ofswakke wurdt troch de (fierhinne
islamityske
) Albanezen, moat de opstan fan Skanderbeg dochs fral sjoen wurde yn it ramt fan
kristlik
ferset tsjin 'e utwreiding fan 'e
islaam
. Skanderbeg foarme lange tiid in obstakel foar in fierdere Osmaanske opmars yn
Jeropa
en joech dermei de kristlike steaten yn
Itaalje
en op 'e noardlike
Balkan
de tiid om har op 'e striid tsjin 'e Osmanen ta te rieden.
- Les fierder
besjen
Wike 41
De
kapibara
(
wittenskiplike namme
:
Hydrochoerus hydrochaeris
), ek wol de
gewoane kapibara
neamd om him te underskieden fan syn behindiger famyljelid de
lytse kapibara
(
Hydrochoerus isthmius
), is in
suchdier
ut it
skift
fan 'e
kjifdieren
(
Rodentia
), de
famylje
fan 'e
kavia-eftigen
(
Caviidae
) en it
skaai
fan 'e
kapibara's
(
Hydrochoerus
). Dit bist is it grutste
kjifdier
fan 'e wrald (mei ruchwei de grutte fan in skiep), en komt runom foar yn grutte dielen fan
Sud-Amearika
. Kapibara's binne frij nau besibbe oan u.m. de
huskavia
, en libje yn groepen fan soms wol hundert eksimplaren deunby wetter, der't se har tige yn thusfiele. De namme "kapibara" komt ut 'e
Yndiaanske
Tupy-taal, en is in
ferbastering
fan
ka'apiuara
, in yngewikkelde gearstalling fan
kaa
("bled"),
pii
("smel"),
u
("ite") en
ara
(in
grammatikaal
suffiks
), mei de letterlike betsjutting: "iter fan smelle bleden" (frij fertaald "gersiter").
- Les fierder
besjen
Wike 42
De
Peloponnesos
(
Gryksk
: Πελοπ?ννησο?,
Peloponn?sos
of
Peloponn?sos
) is in grut
skiereilan
en in
tradisjonele
regio
yn it
suden
fan
Grikelan
. Dit gebiet sit inkeld troch de smelle
Laningte fan Korinte
, yn it
noardeasten
, fest oan 'e rest fan it Grykske
festelan
, en wurdt der fierders fan skaat troch de Golf fan Korinte. Under de
Osmaanske
hearskippij stie it skiereilan fan 'e
Midsiuwen
of bekend as de
Morea
(Gryksk: Μωρ?α?,
Moreas
), in namme dy't it yn it aldendeiske spraakgebruk yn Grikelan noch altyd wjerklang hat (
Nijgryksk
: Μωρι??,
Morias
). Yn
2011
hie de Peloponnesos in
befolking
fan 1,1?miljoen ynwenners. De
de facto
haadsted
en teffens de grutste
sted
is Patras, oan 'e
noardkust
.
- Les fierder
besjen
Wike 43
Rinse Brink
(folut:
Rinse Jan Hendrik Brink
;
Hornhuizen
,
15 augustus
1894
?
Ljouwert
,
22 augustus
1980
) wie in
Frysk
keatser
en
predikant
dy't yn 'e iere
tweintichste iuw
trije kear de
PC
wun. Teffens ried er de
Alvestedetocht
fan
1917
. Brink wurdt no sjoen as ien fan 'e alderbeste keatsers ut 'e skiednis, benammen wat it opslaan oangiet. Boppedat waard er by syn libben algemien as ien fan 'e sympatykste keatsers beskoge. Nei't er syn yn syn
amt
befestige wie as
dumny
, keatste er lykwols nea wer.
- Les fierder
besjen
Wike 44
Tess fan de D'Urbervilles
(oarspronklike
Ingelske
titel
:
Tess of the d'Urbervilles
) is in
roman
fan 'e han fan 'e
Ingelske
skriuwer
Thomas Hardy
(
1840
-
1928
). It
boek
waard foar it earst utjun yn
1891
, mei as
undertitel
A Pure Woman Faithfully Presented
.
Tess fan de d'Urbervilles
is in
trageedzje
, dy't alderearst yn in yngripend sinsurearre ferzje as
fuljeton
yn in
krante
ferskynde. Hoewol't it hjoed de dei beskoge wurdt as in wichtich underdiel fan 'e
Ingelsktalige
literatuer
, krige
Tess of the d'Urbervilles
by de publikaasje tige mingde
resinsjes
, fral ek om't it de besteande
seksuele moraal
yn it
Fiktoriaanske
Ingelan
oanfocht. Yn
2010
waard it boek
oerset
yn it
Frysk
troch
Geart fan der Mear
.
- Les fierder
besjen
Wike 45
Vytautas Landsbergis
(
utspr.
: ['v?i:t???t??s? '??:n??ez?b??r????s?], likernoch "vjiitautus lanjeezbjergjis"; Kaunas,
18 oktober
1932
) is in
Litousk
konservatyf
politikus
,
musikolooch
,
heechlearaar
en
publisist
, dy't yn
1990
bekendheid krige as de lieder fan 'e Litouske unofhinklikheidsbeweging S?j?dis. Nei in heale iuw fan besetting troch de
Sovjet-Uny
wisten de Litouwers yn
1991
under syn lieding op 'e nij baas yn eigen hus te wurden. Derby wie Landsbergis twa jier lang feitliken
presidint
fan Litouwen, en letter ferfolle er de funksje fan
parlemintsfoarsitter
en waard er foar syn lan lid fan it
Jeropeesk Parlemint
.
- Les fierder
besjen
Wike 46
De
Grutte of Sint-Bavotsjerke
is in oan de
hillige
Bavo wijd
tsjerkegebou
oan de Grutte Merk fan de
Noardhollanske
sted
Haarlim
. De
Midsiuwske
krustsjerke
waard yn de perioade
1370
oant
1520
boud yn it
alde sintrum fan de sted
. It is in
goatyske
tsjerke, dy't in 78?
meter
hege let-goatyske
houten
fieringtoer
op it snijpunt fan it middenskip en it dwersskip hat. Oarspronklik wie de Grutte of Sint-Bavotsjerke in sljochtwei
roomske
tsjerke, en pas yn
1559
waard it de
katedraal
fan it doe oprjochte bisdom Haarlim. Mei de
Reformaasje
waard de tsjerke geskikt makke foar de
protestanske
earetsjinst.
- Les fierder
besjen
Wike 47
Lukresia Borgia
(
Italjaansk
:
Lucrezia Borgia
,
utspr.
: [lu'kr??a 'b?r?a ], likernoch: "lu-kret-tsja bor-dzja"; Subiaco,
18 april
1480
? Ferrara,
24 juny
1519
) wie in
Italjaansk
ealfrouwe
en de
oerwune dochter
fan
paus
Aleksander?VI. Hja wie ferneamd om har
skientme
, en waard neitiid berucht doe't
Niccolo Machiavelli
har yn syn
boek
De Foarst
opfierde as foarbyld fan 'e 'fatale frou', dy't
manlju
yn 'e fale lokke en
ut 'e ljochten holp
. Yn wurklikheid waard Lukresia ta har eigen skea misbrukt as pion yn 'e unmeilydsume
polityk
fan har
heit
en dy syn
famylje
. Hja waard trijeris
uthylke
, en krige mei har trede
man
acht
bern
foar't hja yn
1519
yn it
kreambed
ferstoar
.
- Les fierder
besjen
Wike 48
De
kilt
(
Ingelsk
en
Skotsk
:
kilt
;
Skotsk-Gaelysk
:
feileadh
) is in knibbellange rok dy't underdiel utmakket fan 'e
Skotske dracht
en teffens fan 'e dracht fan guon oare
Keltyske gebieten
. Dit stik
klean
wurdt ornaris makke fan in weve
wollene stof
yn in tartanpatroan. De kilt wurdt it meast troch
manlju
droegen, mar kin ek troch
froulju
droegen wurde, en is gaadlik foar sawol formele as ynformele gelegenheden. De moderne kilt komt fuort ut tradisjonele
sechstjinde-iuwske
dracht fan
manlju
en
jonges
yn 'e
Skotske Heechlannen
, en is sunt de
njoggentjinde iuw
unferbreklik ferbun rekke mei de bredere
kultuer
fan hiel
Skotlan
.
- Les fierder
besjen
Wike 49
De
oerfal op it Hus fan Bewar
yn 'e
Fryske
haadsted
Ljouwert
wie in butengewoan suksesfolle operaasje fan it
Fryske ferset
yn 'e
Twadde Wraldoarloch
. Derby waarden op
8?desimber
1944
, sunder dat der in skot lost waard, 51
fersetslju
befrijd ut harren sellen yn 'e Ljouwerter
Blokhuspoarte
. Under harren wie
plysjeman
Jurjen Dreeuws
, dy't in protte wist fan de Fryske undergrunse, sadat de
Dutsers
it ferset in swiere slach tabringe kinnen hiene as se him oan 'e praat krije kinnen hiene. De lieding fan 'e oerfal wie yn 'e hannen fan
Piet Oberman
, de foaroanman fan 'e Knokploech (KP) yn
Fryslan
. It wie ien fan 'e spektakulerste
finzenisuntsnappings
yn 'e skiednis en in hichtepunt ut 'e Nederlanske besettingstiid. Yn
1962
waard dit barren ferfilme under de
titel
De Overval
.
- Les fierder
besjen
Wike 50
In Komeedzje Fol Fersinnen
, yn it oarspronklike
Ingelsk
:
The Comedy of Errors
, is in
toanielstik
fan 'e han fan 'e wiidferneamde
Ingelske
skriuwer
en
dichter
William Shakespeare
. It is ien fan syn ierste en teffens
kluchtichste
stikken, der't in grut part fan 'e humor yn fersoarge wurdt troch slapstick en fersin fan identiteit.
The Comedy of Errors
fertelt it ferhaal fan twa pear
ienaaiige twillingen
dy't koart nei har
berte
unbedoeld utinoar helle binne. As it iene pear tafalligerwize it wenplak fan it oare pear besiket en der yn kontakt komt mei
famylje
en
goekunde
fan dat oare pear, liedt dat ta in rige wylde fersinnen dy't utrinne op mear as ien ferkeard utdield wan bruien, in mei in skamper ofrune ferlieding, in foute
arrestaasje
en falske beskuldigings fan
untrou
,
stellerij
, sljochtsinnigens en
demoanyske besettenens
. Men is fan tinken dat de
komeedzje
skreaun weze moat yn 'e perioade
1589
-
1595
. De
Fryske
oersetting
fan
Douwe Kalma
datearret fan
1956
, en waard yn
2007
werutjun
troch
Utjouwerij Bornmeer
, yn ien ban mei twa oare
komeedzjes fan Shakespeare
.
- Les fierder
besjen
Wike 51
George Vancouver
(
King's Lynn
(
Ingelan
),
22 juny
1757
?
Petersham
(
Ingelan
),
10 maaie
1798
) wie in
Britsk
marine
-
ofsier
en
untdekkingsreizger
fan
Ingelsk
komof
. Hy waard ferneamd troch de Vancouver-ekspedysje, in
maritime
untdekkingstocht
dy't fan
1791
oant
1795
under syn lieding plakfun en werby't de
kusten
fan
Alaska
,
Britsk-Kolumbia
,
Washington
en
Oregon
oandien waarden. Vancouver ferkende ek de
Hawai-eilannen
en de sudwestkust fan
Austraalje
. Yn
Kanada
waarden letter de
sted
Vancouver
en
Vancouvereilan
nei him ferneamd, en yn 'e
Feriene Steaten
de sted
Vancouver (Washington)
. Fierders drage ek twa
bergen
, in
rivier
en in
mar
syn
namme
.
- Les fierder
besjen
Wike 52
It
Keninklik Eise Eisinga Planetarium
(
Nederlansk
en offisjeel:
Koninklijk Eise Eisinga Planetarium
) is in planetarium yn 'e
Fryske
sted
Frjentsjer
, dat yn 'e
achttjinde iuw
yn syn
wenhus
eigenhandich boud waard troch de
wolkjimmer
Eise Eisinga
. It folsleine bouwurk (it
hus
ynbegrepen) is no in
museum
mei de status fan
ryksmonumint
. It
publyk
kin him der fernuverje om 'e kunde fan Eisinga, dy't in
autodidaktysk
astronoom
wie, mar fan
berop
eins gewoan
wolkjimmer
. It Eise Eisinga Planetarium is it aldste noch wurkjende planetarium fan 'e wrald.
- Les fierder
besjen