| Geart Aeilco Wumkes
|
|
| Geart Aeilco Wumkes
|
| persoanlike bysunderheden
|
| nasjonaliteit
|
 Nederlansk
|
| berne
|
4 septimber
1869
|
| berteplak
|
De Jouwer
|
| stoarn
|
7 maaie
1954
|
| stjerplak
|
Huzum
|
| etnisiteit
|
Frysk
|
| wurkpaad
|
| berop/amt
|
teolooch, histoarikus
|
| aktyf as
|
publisist, predikant
|
bekendste
wurk(en)
|
Stads- en dorpskroniek van Friesland (1800-1900)
,
"Wumkesbibel"
|
Geart Aeilco Dirks Wumkes
(
De Jouwer
,
4 septimber
1869
-
Huzum
,
7 maaie
1954
) wie in Frysk
teolooch
en
histoarikus
.
Wumkes waard yn 1869 berne yn in
otterdoksk-protestantske
hushalding fan
Eastfrysk
komof. Syn heit Dirk Wumkes wie fabrikant fan naaijern. Nei de legere skoalle en de
Franske skoalle
op
De Jouwer
dien te hawwen, ferbleau hy fan 1883 oant 1889 op it ynternaat
Ruimzicht
yn
Doetinchem
, dat doe under lieding stie fan de troch
it Reveil
ynspirearre dumny
J. van Dijk
(der't Wumkes yn 1917 in
biografy
oer skriuwe soe).
Nei syn studzje teology yn
Doetinchem
en dernei yn
Utert
waard hy herfoarme dumny yn
Hoarn
op
Skylge
, yn
Roan
,
Stryp
en yn in
Snits
. Hy wie mei oprjochter yn
1908
fan it
Kristlik Frysk Selskip foar Fryske taal en literatuer
. Ds. Wumkes wie fan
1910
oant
1936
learkreft
Hebriuwsk
op it Snitser Gymnasium. Yn
1924
waard er beneamd ta bibletekaris fan de Provinsjale biblioteek. Fjouwer jier letter folge it foarsitterskip fan de
Fryske underwiisrie
, dy’t bysundere learstuollen wist te besetten foar it Frysk oan de hegeskoallen yn
Amsterdam
en Utert. Wumkes hat ferskate wittenskiplike en histoaryske boeken skreaun, foaral oer de skiednis fan
Fryslan
.
Yn 1900 troude Wumkes mei Alida Sap (1871-1945), dochter fan in skipsgesachfierder.
[1]
Tegearre krigen se in dochter en twa soannen: Margaretha Alida Wumkes (1902-1996), de mem fan skriuwer
Dirk Ayelt Kooiman
(1946-2018), Dirk Aijelt Wumkes (1904-1995), learaar oan in gymnasium, en ds. Ate Dirk Wumkes (1911-2001), ek predikant.
Wumkes ferstoar op 7 maaie 1954 op 84-jierrige leeftyd yn Huzum.
Wumkes
Ds. Wumkes hat in soad betsjutten foar de Fryske taal. Hy wie dumny en hy wie de earste dumny dy’t in preek yn it Frysk die. Dat die er op
3 jannewaris
1915
yn de Herfoarme tsjerke fan
Tsjom
. Hy sei:
Yn 'e memmetaal, omdat nei myn betinken soks it wiere is en it dy wei op moat
. Pas flak foar de tsjinst kundige Wumkes, dy't allinnich syn frou it geheim ferklapt hie, syn revolusjonere foarnimmen oan. De ferbjustere diakens en alderlingen koene net mear yngripe; de tsjerkeklokken lieden al. By it begjin fan de preek brocht Wumkes it tsjerkefolk op de hichte, de reaksjes wiene fol lof. Ien frou op leeftyd gie de tsjerke ut, sy woe de tsjinst allinnich yn it
Nederlansk
(Tale Kanaaansk) hearre. Hja run de tsjerke ut mei de wurden "Wy hawwe hjir komeedzje yn ’e tsjerke". It soe Wumkes net untmoedigje en hy preke dernei noch gauris yn it Frysk. De teksten fan syn Fryske preken waarden samle en mei in soad sukses utjun.
[2]
Neidat hy yn 1904 yn Snits beroppen wie as predikant, untwikkele Wumkes him ta in foaroansteand man binnen de Fryske Beweging. Yn 1908 wie hy belutsen by de oprjochting fan it
Kristlik selskip for Fryske tael en skriftekennisse
(letter omdoopt yn it
Kristlik Frysk Selskip
). Dy feriening rjochte him yn it earstoan benammen op de bestudearring fan de Fryske taal en
literatuer
, mar lei him yn de jierren tweintich mear ta op de maatskiplike emansipaasje fan it Frysk. Fan 1909 oant 1918 wie Wumkes redakteur fan
Yn us eigen tael
, it moannebled fan it 'Kristlik Frysk Selskip'.
Wumkes waard yn 1928 troch
Deputearre Steaten
fan Fryslan beneamd as foarsitter fan de doedestiids troch himsels oprjochte Fryske
Provinsjale Underwiisried
(de
Underwiisried
). Hy soe dy funksje tweintich jier beklaaie. De Underwiisried bepleite dat it Frysk op legere skoallen as fak talitten wurde soe, wat nei in soad diskusje yn 1937 mei in utwreiding fan de 'Leger Underwiiswet 1920' yndie op lytse skeal mooglik makke waard. Al wie it risseltaat fan de wetswiziging nei objektive mjitsteven lyts, se waard troch Wumkes en oare Fryske lobbyisten as tige wichtich beskoge.
Geart Aeilco Wumkes
Yn 1938 wie Wumkes ien fan de oprjochters fan de
Fryske Akademy
yn
Ljouwert
, dat him ta it sintrum foar wittenskiplik undersyk en underwiis untwikkelje soe.
Nei syn pinsjoen begun Wumkes oan syn moaiste projekt, lykas er it sels sei: it oersetten fan de Bibel yn it Frysk. Mei stipe fan
E.B. Folkertsma
brocht Wumkes it
Nije Testamint
ut yn
1933
en it
Alde Testamint
yn
1943
. De "Wumkesbibel" soe oant 1978 de iennige komplete Fryske bibeloersetting bliuwe.
Wumkes wie fan 1924 oant 1940 bibletekaris fan de
Provinsjale Biblioteek fan Fryslan
, der't er tagong hie ta in protte boarnen, lykas de jiergongen fan de
Ljouwerter Krante
. Wumkes publisearre ut dy boarne geregeldwei yn it tydskrift
De Vrije Fries
en yn it Nijsbled fan Fryslan. Yn 1930 waard de
Stads en Dorpskroniek van Friesland
utbrocht yn druk, oer de perioade 1700-1800; diel twa oer de jierren 1800-1900 kaam fjouwer jier letter ut.
Yn syn libben skreau Wumkes in soad histoaryske studzjes, biografyen en boekbesprekkings, der't 'Tusschen Flie en Borne. Schetsen uit de geschiedenis van Schellingerland' (1900) de earste fan wie. Syn artikels waarden publisearre yn de tydskriften
It Beaken
,
Frisia
,
It Heitelan
,
De Holder
,
Sljucht en rjucht
,
De Stim fen Fryslan
en
De Weitstrop
. Tusken 1913 en 1928 skreau Wumkes mear as tweintich - gauris manske - bydragen foar de
De Vrije Fries
, it tydskrift fan it
Frysk Genoatskip
, der't hy jierrenlang lid fan wie. Ymposant is it feit dat hy tusken 1911 en 1937 mear as tuzen lemmata skreau foar it 'Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek', de foargonger fan it 'Biografisch Woordenboek van Nederland'. Derneist wie hy gearstaller fan in fjouwertal manske kompilaasjewurken, dy't hjirunder beskreaun steane.
Wumkes achte it behald fan de ienheid binnen de Nederlanske Herfoarme Tsjerke fan grut belang. Hy hie dan ek belangstelling foar it
Reveil
, in streaming binnen it protestantske kristendom dy't mear wearde hechte oan in oprjochte persoanlike leauwensbelibbing as oan strange dogmatyk. Fan 1909 of publisearre Wumkes yn 'Yn us eigen tael' biografyske sketsen fan peroanen dy't yn Fryslan in rol spile hiene. Dy libbensbeskriuwings waarden yn 1911 bondele yn 'It Fryske Reveil in portretten', Wumkes syn earste grutte Frysktalige publikaasje. Al kenmerken de bydragen yn dit boek har neffens lettere kritisy troch in gebrek oan ofstan ta de beskreaune persoanen en in te detaillistyske blik, se wurde om it deryn sketste byld fan dat diel fan de protestantske leauwensmienskip dochs fan belang achte. Dit docht under oare bliken ut it feit dat fan it boek noch yn 1998 in Nederlanske oersetting ferskynde.
Doe 't Wumkes yn 1924 bibletekaris en haad fan de Provinsjale Bibleteek fan Fryslan wurden wie, krige hy mear tiid om him oan it troch him leave biografyske sjenre ta te lizzen. Dat late yn 1926 ta syn twadde grutte kompilaasjewurk, 'Bodders yn de Fryske striid', in rige libbensbeskriuwings fan persoanen dy't aktyf wiene foar de Fryske taal en kultuer. Ek op dit boek falt nei lettere mjitsteven wol ien en oar oan te merken, trochdat de ynhald faak mear in romantysk as in wittenskiplik karakter hat. As bydrage oan de Fryske skiedskriuwing wurdt
Bodders yn de Fryske striid
lykwols as in klassiker binnen de Fryske literatuer beskoge.
Troch syn wurk yn de Provinsjale Bibleteek fan Fryslan hie Wumkes ienfaldich tagong ta in grut ferskaat oan boarnen foar syn skiedkundige en taalkundige artikels, werunder alle jiergongen fan de yn 1752 oprjochte
Ljouwerter Krante
. Oan de han derfan skreau hy foar 'De Vrije Fries' en it
Nieuwsblad van Friesland
in soad artikels. Yn 1930 waarden dy artikels bondele yn de 'Stads- en dorpskroniek van Friesland 1700-1800'. Derby folde hy de perioade foar 1752 oan mei materiaal "uit de Statenresolutie's, Hofsentientien, proklamatieboeken, recesboeken en predikantenlijsten". It twadde diel, de
Stads- en dorpskroniek van Friesland (1800-1900)
, ferskynde yn 1934.
Wumkes syn grutste kompilaasjewurk is 'Paden fen Fryslan', dat tusken 1932 en 1943 yn fjouwer dielen ferskynde. De measte deryn opnomde artikels beskoge Wumkes sels as oansetten ta fierder wittenskiplik undersyk. Yn it boek steane dan ek in soad noch mar foar in diel utwurke studzjes. Deryn komme dan wol Wumkes syn grutte erudysje en syn each foar details sterk nei foaren, mar se toane tagelyk net folle djipgong. It tredde diel fan de 'Paden fen Fryslan' is lykwols oars fan aard: deryn waarden mear as hundert Fryske oersettings fan brieven, deiboekfragminten en redefierings opnomd.
Ek de skiednis en streektaal fan
Grinslan
hiene Wumkes syn belangstelling. Wumkes, dy't Fryslan seach as in brege tusken
Skandinavie
en Ingelan, miende dat benammen yn de Noard-Grinslanner streken
Hunsingoa
en
Fivelingoa
in Fryske ynfloed hiene dy't yn alderlei tradysjes en yn de streektaal werom te finen wie. Dat hy him derfoar ynteressearre blykte yn 1904 ut de underwerpkar fan syn
proefskrift
, 'De Gereformeerde Kerk in de Ommelanden tusschen Eems en Lauwers (1595-1796)'. Tusken 1906 en 1929 skreau hy faak artikels foar de Grinslanner Folksalmanak. Hy wie redakteur fan it tydskrift 'Groningen' (yn 1916 en 1917) en fan it 'Maandblad Groningen' (fan 1918 oant 1923). Ek levere Wumkes bydragen oan it tydskrift 'Het Noorden' en oan ferskate Grinslanner kranten. Op basis fan artikels fan de yn 1931 ferstoarne Grinslanner histoarikus
Jacob Vinhuizen
foltoge hy yn 1935 dy syn 'Stads- En Dorpskroniek Van Groningen (1800-1900)'.
- 1891:
Het priesterlijk orakel der Hebreen
(opstel)
- 1900:
Tusschen Flie en Borne. Schetsen uit de geschiedenis van Schellingerland
- 1904:
De Gereformeerde Kerk in de Ommelanden tusschen Eems en Lauwers (1595-1796)
(
proefskrift
)
- 1911-1937: goed tuzen lemmata foar it
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek
- 1911:
It Fryske Reveil yn portretten
- 1912:
Opkomst en Vestiging van het Baptisme in Nederland
- 1917:
Uit het leven en levenswerk van J. van Dijk Mzn., stichter der Doetinchemse Inrichtingen
- 1926:
Bodders yn de Fryske striid
- 1930:
Stads- en dorpskroniek van Friesland (1700-1800)
- 1932-1942:
Paden fan Fryslan
(fjouwer dielen)
- 1933:
Nije Testamint
(Fryske oersetting mei help fan E.B. Folkertsma)
- 1934:
Stads- en dorpskroniek van Friesland (1800-1900)
- 1935: foltoging fan
Stads- en dorpskroniek van Groningen (1800-1900)
fan Jacob Vinhuizen
- 1943:
Alde Testamint
(Fryske oersetting mei help fan E.B. Folkertsma)
- 1949:
Nei sawntich jier. Tinkskriften fan Dr. G.A. Wumkes
(autobiografy)
- 1953:
De Pylgerreize
(Fryske oersetting fan
The Pilgrim's Progress
fan
John Bunyan
)
- Op
De Jouwer
is de
Dr. Wumkesskoalle
en yn Snits in soarchsinrum nei him ferneamd.
- Wumkes wie mei-untwerper fan it wapen fan de eardere gemeente Roan.
[3]
- Yn Butenpost, Frjentsjer, It Hearrenfean, De Jouwer, Kollum, Ljouwert, Snits en Stiens binne strjitten nei him neamd.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes:
|
- ↑
Alida Sap waard op 15 jannewaris 1871 berne oan board fan de skoender "Otto", wer't har heit gesachfierder fan wie. It skip wie underweis fan Rio de Janeiro nei Falmouth (sjoch de berte-akte op
AlleFriezen.nl
).
- ↑
Mei Pinksteren yn maaie 2015 waard dy earste Fryske preek fan 100 jier earder betocht mei de bondel
Pioniers sunder folgers. It Frysk yn tsjerke nei mear as 100 jier
.
- ↑
(ned)
Nijsbled fan it Noarden
, 24 july 1928 -
Gemeenteraden: Roden
|