Prusen
(
Dutsk
:
Preußen
,
Aldprusysk
:
Pr?sa
,
Poalsk
:
Prusy
,
Litousk
:
Pr?sija
,
Latynsk
:
Prussia
,
Borussia
of
Prutenia)
wie in lan dat in grutte rol yn de
Jeropeeske
skiednis spile hat. Prusen wie fan alds it gebiet fan de West-Baltyske stam de
Prusen
, lizzend tusken
Efterpommeren
en
Koerlan
en sawat oerienkommend mei de lettere provinsjes
East-Prusen
en
West-Prusen
.
It begjin fan de Prusyske steat wie winliken yn
1226
mei de
Gouden Bul
fan Rimini, doe't de basis lein waard fan de
Dutske Oardersteat
. Nei in stikmannich strideraasjes mei it Keninkryk Poalen waard West-Prusen yn
1466
as
Keninklik Prusen
in part fan Poalen. East-Prusen, dat winliken as in foarrinner fan it lettere Prusyske keninkryk sjoen wurde kin, wie oant
1660
in
fazalsteat
fan Poalen. Sunt
1525
wie it in
hartochdom
under lieding fan it
Hus Hohenzollern
en sunt
1618
waard it regearre yn
Personele Uny
mei
Brandenburch
. De
markgreve
fan Brandenburch wie ek in
karfoarst
en wie dus in wichtige foarst yn it
Hillige Roomske Ryk
. Om't de keizer stipe nedich hie fan Brandenburch mocht markgreve Frederik III himsels
Kening yn Prusen
neame.
Fan
1701
oant
1871
wie Prusen in keninkryk mei in
kening
as haad en fan 1871 oant
1918
wie it in keninkryk yn it
Dutske Keizerryk
, der't de Prusyske kening ek keizer fan Dutslan wie. Fan 1918 oant
1932
wie it in Frijsteat yn de
Weimarrepublyk
mei in
presidint
. Yn de
Nazy-tiid
wie Prusen winliken opheft en waarden de Prusyske provinsjes goaen fan it Tredde Ryk.
Prusen waard yn de 18e en 19e iuw in wichtich en machtich lan en wie nei de weriening fan it Dutske Ryk yn 1871 de grutste Dutske steat en besloech grutte parten fan it noarden en westen fan Dutsklan. Nei de
Twadde Wraldkriich
waard Prusen yn
1947
offisjeel opheft troch de
Alliearde Kontroleried
.
De alde
Prusen
wiene in West-Baltysk folk, besibbe oan de
Litouwers
. Hja libben benammen fan de
lanbou
en
feehalderij
en libben as stammen yn it beboske gebiet oan de
Eastsee
tusken de rivieren de
Weichsel
en de
Memel
yn it gebiet dat de lettere Prusyske provinsjes West- en East-Prusen beslacht. It Prusenlan bestie ut de folgjende goaen:
Kulmerlan
en
Pomesaanje
oan de Weichsel,
Pogesaanje
,
Ermlan
en Natangen oan it
Weichselhaf
, it skiereilan
Samlan
, Nadrauen en Schalauen oan it
Koerske Haf
en Barten, Sudauen en Galyndje yn it binnenlan. Hja waarden elts bewenne troch in stamme, utsein it tinbefolke Kulmerlan.
De Prusen kamen under de ynfloed fan Poalske en Dutske steaten yn it ramt fan harren kerstenjen. Hartoch
Miezko I
fan de Polanen krige it hearskippij oer it gebiet en krige it yn lien fan
keizer Otto I
fan it
Hillige Roomske Ryk
. De Prusen slaggen der lykwols yn om harren te ferdriuwen.
De tastan yn de 13e iuw. It pearse gebiet is de Dutske Oardersteat
Nei de Twadde Frede fan Thorn (1466). De Dutske Oardersteat is oranje
Ferskate kearen waard besocht de Prusen te kerstenjen en te underwerpen. Yn 1226 rop hartoch
Koenraad fan Mazoovje
de help yn fan de
Dutske Oarder
mei yn ruil it bestjoer oer Kulmerlan.
Keizer Freark II
fan it
Hillige Roomske Ryk
joech tastimming en allyk ek tastimming foar it feroverjen fan it gebiet benoarden dy't offisjeel under
lienhearskippij
fan de
paus
kaam.
De ridders fan de Dutske Oarder underwurpen en kerstenen de Prusen mei hurde han. Twangboargen waarden yn it gebiet boud en rillegau untstiene steden by dizze boargen, lykas
Thorn
(1231),
Kulm
(1232),
Marienwerder
(1233),
Elbing
(1237) en
Keningsbergen
(1255). De Dutske Oarder befolke it gebiet sunt de trettjinde iuw en dernjonken kamen ek Dutske kolonisten, lykas ek Fryske en Nederlanske kolonisten, om't dizze gebieten ek by it Hillige Roomske Ryk hearden. Ek
Kasjubyske
,
Mazovyske
en
Poalske
kolonisten waarden troch de Oarder yn it gebiet festige. Yn
1245
, doe't it
Kristendom
sa njonkelytsen al goed ferspraat wie, waard it gebiet yn 4
bisdommen
ferparte. Dizze bisdommen waarden: Ermlan, Kulmerlan, Pomesaanje en Samlan. De Prusen besochten mei de
Grutte Prusyske Rebulje
yn
1260
noch yn ferwar te kommen en win de frijheid werom. Earst like de rebulje wol sukses te hawwen, mar ta eintsjebeslut waard it dochs mei hurde han delslein. Oan de ein fan de trettjinde iuw hie de Dutske Oarder it ganse gebiet under kontrole.
De ynfloed en de taal fan de Prusen waarden hieltyd mear beheind en yn de fjirtjinde iuw waard it
Dutsk
, benammen it
Nederdutsk
de wichtichste taal. It Ald-Prusysk waard weromkrongen en stoar yn de santjinde iuw alhiel ut. Nei de
Reformaasje
waard it
Heechdutsk
lykwols de wichtichste taal.
It sit fan it bestjoer fan de Oarder kaam yn
1309
fan
Feneesje
nei it Prusyske
Marienburg
. Fanof 1308-1310 waard Prusen utwreide mei de
Pommerellen
, mei de hannelsted
Danzig
, en yn de fjirtjinde iuw seach it lan ekonomyske foarutgong en bloei. De hannel die it goed en steden lykas Danzig en Keningsbergen woeksen hurd. It bestjoer fan it lan wie goed en de befolking wie frijwat ryk.
Yn de fyftjinde iuw wie der in grutte delgong. De ferhalding fan de steden en de pleatslike
adel
mei it bestjoer fermindere, nei't de Oarder mei sin bestjoersposten opfollen mei funksjonarissen ut it westen wei en gjin pleatslike persoanen. Boppedat rekke it lan yn
1410
yn oarloch mei Poalen en Litouwen, der't
Grutmaster Ulrich fan Jungingen
de
Slach by Tannenberg
yn 1410 ferlear. Yn de
Earste Frede fan Thorn
yn
1411
ferlear de Oarder it gebiet
Samogytje
en moast it in grutte slompe jild opbringe. Dat en de bliuwende strideraasjes mei Poalen makke it dat in belestingferheging nedich wie. Dat wie net nei it sin fan de steden en de adel. Yn
1440
ferienigen de adel en de
Hanzesteden
Danzig, Thorn en Elbing harren ta it
Prusyske Bun
. Dat bun kaam yn ferwar tsjin de Oarder en ropte yn
1454
de help yn fan
Kasimir IV fan Poalen
. Dernei bruts de Poalsk-Prusyske
Trettjinjierrige Kriich
(1454-1466) ut, dy't einige yn in Poalske oerwinning. Yn de
Twadde Frede fan Thorn
(1466) ferlear de Dutske Oarder mei Pommerellen, Kulmerlan, Ermlan en de steden Danzig (Gda?sk), Thorn (Toru?), Elbing (Elbl?g) en Marienburg (Malbork) it ganse westen fan Prusen oan Poalen. De Dutske Oarder halde it easten, mar moast der sunt dy tiid Poalen as lienhear erkenne. It ferlerne gebiet, dat sunt dy tiid
Keninklik Prusen
neamd waard, kwam sa'n bytsje oerien mei de lettere provinsje West-Prusen. It sit fan de Oarder waard nei de anneksaasjes ferpleatst fan Marienburg nei Keningsbergen, dy't oant 1945 de haadsted fan East-Prusen bliuwe soe.
Albrecht fan Brandenburch erkent it lienhearskip fan Poalen oan kening Sigismund I de Alde
De wegering fan grutmaster
Albrecht fan Brandenburch-Ansbach
(1490-1568), in lid fan it machtige
Hus Hohenzollern
, en erken it Poalske gesach, late yn
1519
ta in nije oarloch. Om it einleaze konklikt te einigjen sleat er him by de
Reformaasje
oan. Op advys fan
Maarten Luter
joech er it amt fan grutmaster oer en sekulearre er Prusen. Yn ruil foar it erkennen fan Poalen as lienhear krige er yn
1525
fan kening
Sigismund I
Prusen, mei de grinzen fan 1466 as erflik hartochdom; Hartochdom Prusen. Prusen bleau lykwols in
fazalsteat
fan Poalen. De Dutske Oarder, de katolike tsjerke en
keizer Karel V
wiene it der net mei iens, mar harren protesten smieten neat op. Under spanningen fan religieuze stideraasjes moast er al de oerhan jaan oan de
Steaten
. Dat sadwaande krigen de Hohenzollerns, dy't de macht yn Brandenburch hiene, ek de macht yn Prusen.
Under syn bewald waard yn
1544
de
Albertina Universiteit
yn Keningsbergen stifte, dy't it geastlik libben goed oansjen joech.
Albrecht waard yn
1568
opfolge troch syn soan
Albrecht Freark
(1568-1618), wylst
Joachim II Hektor
, karfoarst fan
Brandenburch
, dy't it gebiet ek mei yn lien krige. Om't Albrecht Freark net hielendal by de tiid wie en syn tastan stadichoan minder waard krige syn neef
Joaris Freark I fan Brandenburg-Ansbach
yn
1577
it sizzenskip yn Prusen, dy't yn
1605
opfolge waard troch Joachim Hektor syn pakesizzer
Joachim Freark
. Dy wie boaske mei Albrecht Freark syn famke. Joachim Freark syn soan Johan Sigismund (1618-1619) waard nei it ferstjerren fan Albrecht Freark yn
1618
hartoch fan Prusen. Brandenburch en Prusen wiene dermei foargoed ferienige. Brandenburch hearde lykwols by it Hillige Roomske Ryk, wylst Prusen noch hieltyd it lienhearskippij fan Poalen erkenne moast. Johan Sigismund wie yn
1613
op it
kalvinisme
oerstapt, maar troch de ferhalding mei it katolike Poalen en de macht fan de strange luterske Steaten moast hy op it med fan it leauwen al bedarje, in belied dat syn opfolgers fuortsette soene.
Karfoarst Freark Willem en syn frou Louise Henriette fan Oranje
Syn soan
Joaris Willem
(1619-1640) rekke belutsen yn de
Tritichjierrige Kriich
(1618-1648). Prusen bleau, ta tsjinstelling fan Brandenburch, frij fan grutte fernielings, mar de besetting fan de havensteden troch
Gustaaf II Adolf
betsjutte in grutte delgong yn ynkommen. Joaris Willem syn soan
Freark Willem
(1640-1688), de
Grutte Karfoarst
, sintralisearre it bestjoer, fierde ekonomyske herfoarmings troch, beheinde de under syn foargongers sterk woeksen macht fan adel en steden en boude in effisjint en sterk leger op. By de
Frede van Westfalen
(1648) krige er
Efter-Pommeren
, de sekularisearre bisdommen
Kammin
,
Minden
en
Halberstadt
en de fadij oer it
aartsbisdom Magdeburg
.
Nei de
Noardske Kriich
(1655-1660) waard de selsstannigens fan Prusen befestige troch Poalen by it
Ferdrach fan Wehlau
(1657) en ynternasjonaal by it
Ferdrach fan Oliva
(1660).
Kening Freark I fan Prusen
Nei jierrenlang underhanneljen mocht Freark Willem syn soan
Freark III
(1688-1713) fan
Keizer Leopold I
fan it Hillige Roomske Ryk lang om let de keningstitel krije. Dertsjinoer stie dat hy de keizer stypje moast yn syn striid yn de
Njoggenjierrige Kriich
en de
Spaanske Suksesjekriich
.
Kening fan Brandenburch
koe er net wurde, want Brandenburch lei yn it Hillige Roomske Ryk en
Kening fan Prusen
koe ek net, want in part fan Prusen lei yn it Keninkryk Poalen. Doe't hy himsels op 18 jannewaris 1701 ta kening kroane, neamde er himsels
Kening yn Prusen
.
De Hohenzollenske gebieten waarden fanof no wol gauris as
Prusen
oantsjutten. Prusen sels wie net it mulpunt mear hjirfan, der't utsein de wichtige hannelsted Keningsbergen, ekonomysk net folle betsjutte en ek frij tin befolke wie. Brandenburch wie it mulpunt en sintrum fan
Prusen
, mar it eknomyske swiertepun ferskode mear nei it westen nei de nei 1648 nije wune gebieten, lykas it
hartochdom Kleef
en de greefskippen
Mark
en
Ravensberg
. Troch syn spul oer de erfenis mei de Fryske
steedhalder
Johan Willem Friso
krige er de greefskippen
Meurs
en
Lingen
(1702) en by eintsjebeslut ek it foarstendom
Neuchatel
(1707). Middels keap krige er it greefskip
Tecklenburg
(1707).
Freark syn soan en opfolger
Freark Willem I
(1713-1740), de
Soldatekening
neamd, krige by syn dielnimming oan de
Frede fan Utert
(1713)
Boppe-Gelre
en nei de
Grutte Noardske Kriich
(1700-1721) krige er yn
1720
Foar-Pommeren
mei de hannelsted
Stettin
fan
Sweden
.
Freark Willem I, de soldatekening
De Soldatekening sette it belied fan militarisearring fan syn pake fuort en bestege wol 85% fan de steatsbegrutting oan it leger en sa boude er in grutte legermacht op. Under syn macht untstie it typyske oansjen fan it Prusyske
militarisme
en plichtstrouwe oarder. Hy sintralisearre it bestjoer, lykas de finansjen en fierde in ekonomysk belied neffens it
merkantilisme
. Yn it troch in
pestepidemy
trofffen East-Prusen, waarden tsientuzenen emigranten, werunder de
Salzburger emigranten
oanlutsen derhinne en bou it gebiet wer op.
Freark II de Grutte
Freark Willem II
Prusen waard noch machtiger under it bewald fan Freark Willem syn soan
Freark II
de Grutte
(1740-1786). Hy gie yn itselde jier al op oarlochspaad mei
Eastenryk
en hie syn eagen setten op
Sileezje
, dat ryk oan dylchstoffen wie. Nei't de
Habsburchske
keizer Karel VI
ferstoar makke hy oanspraken op Sileezje. Nei trije oarloggen dy't Prusen allegear wun anneksearre er it gebiet. Yn
1743
foel hy ek de troch Eastenryk anneksearre
Keninkryk Bohemen
yn, mar dat koe er net klear krije. Doe't Eastenryk mei
Frankryk
en
Ruslan
in ko??alysje foarme tsjin Prusen, like it net goed te kommen foar Freark de Grutte, mar troch it ferstjerren fan tsarina
Elisabeth fan Ruslan
yn desimder
1761
en doe tsaar
Peter III
, dy't Prusysk-gesind wie, op 'e troan kaam yn
1762
, slute er daliks frede mei Prusen. Hjirtroch bleau Prusen oerein en koe it Sileezje halde. Prusen krige yn
1744
ek de hearskippij oer de greefskip
East-Fryslan
nei't it
Hus Sirksena
utstoar. Prusen rekke ek belutsen yn de
Sanjierrige Kriich
(1756-1763).
Freark anneksearre parten fan Poalen yn de Earste
Poalske Dieling
yn
1772
, kreksa as dat Eastenryk en Ruslan diene. Hjirby krige er West-Prusen, it goa fan de Netze en Ermlan en dat makke Brandenburch en Prusen in oaniensletten gebiet. No't it ganske gebiet fan it alde Prusen under Hohenzollernsk gesach wie, koe Freark de titel
Kening
fan
Prusen
bruke.
Syn lettere regearsperioade bestege er mear tiid oan it untwikkeljen fan de steat. It troch de Sanjierrige Kriich diels ferwoaste lan waard weropboud troch koloanisearring, druglizzen fan sompige geaen en it graven fan kanalen. Ek it ferlichtsjen fan
marteling
(1747) en liifeigenskip, it ynfieren fan learplicht (1763) en de
koadifikaasje
fan it rjocht (
Allgemeines Landrecht
). Hy like tolerant te wezen tsjinoer de katoliken, dy't troch de anneksaasjes fan Sileezje en parten fan Poalen under syn bewald kamen.
De opfolger fan Freark de Grutte wie syn omkesizze
Freark Willem II
(1786-1797). Hy wie yn in soad opsichten it tsjindiel fan syn foargonger. Mar under syn bewald wreide Prusen goed ut. Yn
1791
krige er de markgreefskippen
Brandenburch-Ansbach
en
Brandenburch-Bayreuth
. Yn
1793
die hy mei Ruslan de Twadde Poalske Dieling en krige er it gebiet
Sud-Prusen
en de steden Danzig en Thorn. By de Tredde Dieling (1795), dat in ein oan Poalen as in unofhinllike steat makke, krige er
Nij-Sileezje
en
Nij-East-Prusen
mei de sted
Warsjau
.
Utwreiding fan Brandenburch-Prusen 1600-1795
Freark Willem II slute nei de
Franske Revolusje
yn
1791
in ferbun mei Eastenryk tsjin it revolusjonere Frankryk. Yn de
Earste Koalysjekriich
(1792-1797) focht it tsjin Frankryk mar yn
1795
waard de
Frede fan Basel
tusken Prusen en Frankryk sletten. Prusen erkende de Franske anneksaasjes fan Prusyske gebieten bewesten de
Ryn
, mar Prusen krige folle mear ynfloed yn
Noard-Dutslan
en hie de hannen frij yn it easten, der't Prusen it grutste part fan Poalen krige by de Tredde Dieling.
Freark Willem III
Willem Freark II syn soan
Freark Willem III
(1797-1840) folge him op. Yn de
Reichsdeputationshauptschluss
fan 25 febrewaris 1803, dat wie it leste beslut fan it Hillige Roomske Ryk dat himsels ophefte yn
1806
, waarden under oare de belangen fan Brandenburch-Prusen regele. Foar it ferlies fan de gebieten bewesten de Ryn krige de kening stikmannich gebieten yn it noarden en midden fan Dutslan, werunder parten fan it
bisdom Munster
mei de sted
Munster
.
Nei de
Slach by Austerlitz
(1805), der't
Napoleon
Eastenryk en Ruslan fersloech, twong hy Prusen in bunsgenoatskip, mar Freark Willem slute justjes letter efter Napoleon om in ferbun mei Ruslan. Napoleon andere hjirop mei in Franske ynfal yn Prusen en fersloech it Prusyske leger yn de
Slach by Jena en Auerstedt
(1806). Napoleon luts op 27 oktober 1806 de Prusyske haadsted Berlyn yn. De kening en it hof flechten nei East-Prusen. Nei noch twa ferlearen fjildslaggen (1807) by Eylau en Friedland yn East-Prusen, moast Freark Willem op 9 july 1807 de
Frede fan Tilsit
slute. Op oantrunen fan de Russyske tsaar
Aleksander I
bleau Prusen bestean, mar ferlear de helte fan syn grungebiet. De gebieten dy't it krigen hie by de Twadde en Tredde Poalske Dieling moast it ofstean oan it
Hartochdom Warsjau
en East-Fryslan gie nei it
Keninkryk Hollan
. Boppedat moast boppedat himsels oan it
kontinintaal stelsel
halde en it leger moast ynkrimpe.
Freark Willem moast under twang fan Frankryk herfoarmings trochfiere, de saneamde
Prusyske Herfoarmings
. De oanstelde minister
Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein
skafte it liifeigenskip of (1807) en joech steden en gemeenten selsbestjoer (1807) en stalde in kabinet fan 5 ministers gear (1808). Syn wurk waard fuortset troch
Karl August von Hardenberg
dy yn
1812
in begjin makke mei de lykstelling fan de
Joaden
. Yn 1810 waard de Universiteit fan Berlyn, hjoed-de-dei de
Humboldt Universiteit
, waard stifte op inysjatyf fan steatsman
Wilhelm von Humboldt
. Nei't Napoleon syn mislearre fjildtocht tsjin Ruslan en it opkommende nasjonalisme troch de Franske oanwezigens en herfoarmings, wist Prusen tegearre mei de Alliearden tsjin Frankryk te fjochtsjen en it Prusysk leger mei 200.000 manlju under
Gebhard Leberecht von Blucher
holpen mei en ferslaan Napoleon yn de
Slach by Waterloo
(1815).
Utwreiding fan Prusen 1807-1871
It
Kongres fan Wenen
waard yn 1815 holden nei de nederlaach fan Napoleon.De
Dutske Bun
waard oprjochte. Prusen krige der grutte gebieten by. Lykwols net alle Poalske gebieten fan de Twadde en Tredde Poalske Dieling kamen werom, allinnich it
Hartochdom Posen
. De rest kaam by it nije
Keninkryk Poalen
, dat deselde grutte as it hartochdom Warsjau hie. East-Fryslan kaam by it nije
Keninkryk Hannover
. Prusen krige sa'n 40 prosint fan it
Keninkryk Saksen
, dat oan de kant fan Napoleon focht, en it krige it
Rynlan
en
Westfalen
, dy't lykwols net oan de rest fan it lan grinzgen. It Rynlan wie in goede oanwinst, mei syn goed untwikkele yndustry mei benammen izer en koal, wie in wichtige boarne foar de yndustriele untjouwing fan it lan. Prusen wie yn de njoggentjinde iuw in foarstanner foar mear Dutske ienwurding. Yn
1834
waard de
Zollverein
stifte, dat in duane-uny tusken alle Dutske steaten, utsein Eastenryk, wie. Dit luts de yndustrialisearring en ekonomyske ienwurding fan Dutslan oan.
Eastenryk en Prusen waarden de machtichste en dominante leden fan it Dutske Bun. Hja wurken meiinoar en hald de politike tastan sa as it foar de Franske Revolusje wie.
Liberale
en
nasjonalistyske
tinzen waarden underdrukt, benammen nei de
besluten fan Karlsbad
yn
1819
. Liberale steatsmannen lykas Stein en Humboldt waarden fuortsetten. De taseine folksfertsjinwurdiging kamen net, utsein inkelde Provinsjale Landagen,dy't ut eallju, boargers en boeren bestiene, dochs inkeld fertsjintwurdige wie troch grunbesitters.
Freark Willem IV
Maartrevolusje yn Berlyn
Freark Willem III syn soan
Freark Willem IV
(1840-1861) folge him op. Hy keas in wat liberaal paad, dochs gie rillegau wer oer op it
konservatisme
. Hy liet mear frijheid fan de parse ta, liet ferskate liberale tinkers frij en stalde in lanlike folksfertsjinwurding gear. Dizze
Feriene Landei
hie lykwols mar in beheind foech en de kening hie yn syn iepeningstaspraak al dudlik sein dat er gjin konstusjoneel systeem lije mocht.
Dat, en in minne rispinge yn benammen Boppe-Sileezje, late nei de
Febrewarisrevolusje
yn
Parys
ta yn maart 1848 yn gans Dutslan ta de liberale Maartrevolusje. De kening like earst wol ta te jaan en sei ferskate liberale maatregels ta. Hy stalde in parlemint gear, dy't it foech hie in grunwet gear te stallen en te wizigjen en op 29 maart beneamde er in liberaal regear. Nettsjinsteande dit barren luts hy de herfoarmings in pear moanne letter wer yn. Op 2 novimber stelde hy minister-presidint
Friedrich Wilhelm von Brandenburg
oan, dy't tsjin de revolusje wie. Op 5 desimber waard in wet oannaam, dat de macht fan de kening fergrutte, it parlemint ltser makke en it
trijeklasserjocht
dat yn it plak kaam fan de algemiene kieswet.
Yn de Dutske polityk (de Dutske Bun wie yn 1848 buten wurking steld) stipe Freark Willem IV earst de besluten fan it liberale
Frankfurter Parlemint
, bygelyks yn de
Sleeswyk-Holsteinske fraach
en stjoer troepen nei Sleeswyk en Holstein. Hy sluet lykwols op 26 augustus 1848 sunder it parlemint witte te litten in wapenskoft. Doe't it Frankfurter Parlemint him yn
1849
de Dutske keizerskroan oanbea, sei er dat hy de kroan net fan in folksfertsjintwurdiging, mar allinnich ut hannen fan oare Dutske foarsten. Dat betsjutte in grutte klap foar de liberalen.
Freark Willem besocht dernei mei it utstel fan syn minister
Joseph von Radowitz
en meitsje de
Lytsdutske
oplossing wier: in feriene Dutslan under Prusyske lieding, sunder Eastenryk. Hy sluet op 26 maaie 1849 it trijekeningsferbun mei Saksen en Hannover, der't de measte lytse Dutske steaten oanslueten. Doe't Eastenryk, dat earst syn hannen fol hie oan de revolusje yn
Hongarije
, koe him yn 1849 wer mei Dutske saken dwaande halde, wie it lykwols gau dien mei de Prusyske plannen. Yn maart 1850 kaam it
Erfurter Parlemint
byinoar en meitsje in grunwet foar de nije uny. It waard boykotten troch de keninkriken Saksen en Hannover, dy no foar Eastenryk wiene, en de liberalen fanwegen it untbrekken fan it demokratyske gehalte. Op 16 maaie 1850 kaam it Dutske Bun wer byinoar en yn it
Ferdrach fan Olmutz
moast Prusen belies jaan oan syn ferieningsplannen en lit de Dutske Bun wer yn wurking stelle. Dernei rekke Prusen yn in konservative tiid. Under it regear fan minister-presidint
Otto Theodor von Manteuffel
krige de lanadel en de konservative
Junkers
in soad ynfloed.
Otto von Bismarck
Nettsjinsteande it weromkringen fan it liberalisme kaam de yndustrialisaasje gooed op gong. Spoarwegen, post en tillegrafy woeksen tige hurd en wegen en kanalen waarden oanlein, bygelyks it
Elbing-Osterodekanaal
. Yn stienkoalgebieten, lykas
Sileezje
, it
Roergebiet
en it
Saargebiet
kamen nije inen. Mei de waaksende oanfier fan stienkoal wie de allyk waaksende izer- en stielyndustry mooglik. Sadwaande untjoegen dizze gebieten ta wichtige yndustriele sintra. Bygelyks yn it Roergebiet untstiene de grutte bediuwen fan
Krupp
en
Thyssen
.
Yn
1853
tekene Prusen it
Jadeferdrach
mei it
Gruthartochdom Aldenburch
en keapje 1000 punsmiet lan yn it
Aldenburchske part
fan East-Fryslan oan de Jade foar it bouwen fan in marinehaven. Dizze haven waard yn
1867
troch kening Willem
Wilhelmshaven
neamd.
Under kening
Willem I
(1861-1888), dy't syn broer Freark Willem IV opfolge, begun der wer in mear liberale perioade. Hy joech yn
1858
it konservative regear-Manteuffel dien en mei it nije liberale regear fan
Karel Anton von Hohenzollern-Sigmaringen
kaam in "nij tiidperk". Yn dizze perioade waard de frijheid fan de parse en feriening fergrutte en krigen de liberalen in mearderheid yn de landei. Dochs feroare it wer nei in skeel oer in legerwet tusken liberalen en konservativen der't hja it net iens wurde koene, en Willem joech it regear-Hohenzollern dien en beneamde op 23 septimber 1862 de konservatyf
Otto von Bismarck
. Hy slagge deryn 4 jier lang sunder parlemint te regearen en it konflikt einige yn it foardiel fan de kroan.
Bismarck hie al gau grutte ynfloed op kening Willem. Hy wie in grut foarstanner fan de Lyts-Dutske rjochting en koe Willem oerhelje en gean net nei de
Frankfurter Foarstendei
(1863), dat troch de Eastenrykske keizer
Frans Joazef
organisearre wie en fernij de grunwet fan de Dutske Bun, sa't dat mislearje koe. Doe't de Sleeswyk-Holstienske Fraach wer opkaam yn datselde jier drukte Bismarck Eastenryk mei te dwaan mei de
Twadde Sleeswykske Kriich
(1864) tsjin
Denemark
. Mei de Prusysk-Eastenrykske oerwinning, dy't folge, waarden de hartochdommen
Sleeswyk
,
Holstein
en
Lauenburg
oernaam en troch beide Prusen en Eastenryk bestjoerd.
Keizer Willem I
Dizze oplossing bliek net te wurkjen en by de
Frede fan Gastein
(1865) krige Prusen Sleeswyk en Lauenburg en Eastenryk krige Holstein.
Noard-Fryslan
dat by it hartochdom Sleeswyk hearde kaam no by Prusen. Bismarck hope op in kriich mei Eastenryk oer de hegemony yn Dutslan en beskuldige Eastenryk de Frede fan Gastein te skeinen. Eastenryk mobilisearre syn troepen en Prusen andere mei in kriichsferklearring. De
Prusysk-Eastenrykske Kriich
bruts ut en yn de
Slach by Koninggratz
(1866) waarden de Eastenrikers ferslein troch it Prusyske leger under lieding fan
Helmuth von Moltke
en dermei foel de Dutske Bun fannijs utinoar. Op oantrunen fan Frankryk, dy't net wiis wie mei de Prusyske oerwinning, liet Prusen Eastenryk en de Eastenryk-gesinde Sud-Dutske steaten gewurde. Ek Bismarck joech de foarkar foar in takomstige alliansje mei Eastenryk. Dochs anneksearre Prusen Holstein en de Eastenrykske bunsmaten
Hessen-Kassel
,
Nassau
,
Hannover
en de
Frije Sted Frankfurt
. It
Noarddutske Bun
waard oprjochte mei Prusen as haad, dat in konfederaasje wie fan Dutske steaten, wol of net twongen, benoarden de rivier de
Main
. In grunwet waard opmakke, en kening Willem waard bunspresidint en Bismarck waard bunskanselier.
Yn in skeel mei Frankryk oer de Spaanske troan, der't Prusen
Leopold von Hohenzollern-Sigmaringen
(de katolike takke fan de keninklike famylje Hohenzollern) stipe, wist Bismarck, troch it publisearjen fan de
Emser Depeche
, in kriich mei Frankryk ut te lokken. De
Fransk-Dutske Kriich
(1870-1871), der't de Sud-Dutske steaten harren by Prusen oanslueten einige yn in Prusyske oerwinning en de Franske keizer
Napoleon III
waard finzennaam. Op 18 jannewaris waard yn
Versailles
de
Dutske Keizerryk
utroppen mei Willem as keizer en Bismarck as rykskanselier. Frankryk moast it Dutsktalige
Elzas-Loataringen
ofstean oan Dutslan.
Prusen yn it Dutske Keizerryk 1871-1918
Nei de Dutske weriening waard Prusen wynliken in Dutske dielsteat. Mar Prusen wie dochs de grutste en it dominante lan yn it keizerryk. De relaasje tusken Prusen en de rest fan it keizerryk wie suver yngewikkeld. Prusen besloech trijefyfde fan it oerflak en twatredde fan it ynwennertal. De Prusyske polityk wie ferbun mei dy fan it keizerryk en de Dutske grunwet wie frij lyk oan dy fan de Noarddutske Bun. De Prusyske kening wie tagelyk keizer en de minister-presidint wie ek rykskanselier, utsein yn de perioades tusken jannewaris-novimber
1873
en
1892
-
1894
. It
Ryksleger
wie wynliken in fergrutte Prusyske leger, dochs hiene keninkriken lykas
Beieren
,
Saksen
en
Wuertemberch
harren eigen legers lykwols ek. It keizerryk wie in federaasje en hie net it rjocht om belestings te heffen oan syn befolking. It koe allinnich ynkomsten krije ut aksyns en ynfiertariven en ut it ynkommen fan post- en tillegraaftsjinsten. Wilens alle manlju fanof 25 jier stimme koene yn keizerlike ferkiezings, halde Prusen fest oan syn trijeklassesysteem. Dit makke it sa dat it plattelan faaks mear fertsjinwurdige wie.
Keizer Freark III
Bismarck wist no wol dat it keizerryk in grutmacht wie en brukte no syn talinten as fredesunderhanneler, bygelyks yn de
Kongres fan Berlyn
(1878). Dochs mei de binnelanske polityk hie er minder sukses. Hy fierde yn
1871
-
1877
syn
Kulturkampf
tsjin de
Roomsk-Katolike tsjerke
, dat yn syn eagen in preventive striid tsjin in binnelanske fijan wie. Hy hie noed dat de katolike
Zentrumspartei
, dat in soad oanhing yn it katolike suden fan Dutslan hie, in bedriging foarmje soe foar de dominante protestansk-Prusyske elite yn it bestjoer fan it keizerryk, mar dit smiet him neat op. Lykwols hie er mear sukses mei de
germanisearring
fan de eastlike provinsjes troch it ferdriuwen fan Poalske, Russyske en oare minderheden.
Keizer Willem II
Yn de tachtiger jierren fan de njoggentjinde iuw waard it Prusyske spoarwegenet nasjonalisearre. Dit wie ornearre om likese tariven foar frachtferfier te krijen. De tariven wiene sa setten dat it spoarwegenet in winstjouwende saak foar de oerheid waard en dat levere de oerheid wol goede winst op en wie in gaadlik alternatyf foar belestingheffings.
Yn
1888
waard kening Willem I opfolge troch syn soan
Freark III
, dy't lykwols slim siik wie en ferstoar datselde jier noch oan kielkanker. Hy hat 99 dagen regeare. Freark syn soan
Willem II
(1888-1918) folge him yn 'e aldens fan 29 jier op nei in slimme bernetiid en in strieminne relaasje mei syn Britske mem,
Fiktoaria fan Saksen-Koburch-Gota
. Dat late ta in man fan beheinde erfaring en kunde en makke gauris ferkearde besluten en wie boppedat ek koartkoppich. Dertroch ferlear er in protte freonen. Hy wie lykas Bismarck konservatyf, dochs joech him yn
1890
dien, want Willem woe sels kanselier weze. Hy ferkeas in tal ja-knikkers en sefte persoanen om him hinne. Syn butelansk belied waard fierd op nasjonalistysk med. Dertroch ferienigen de Dutske tsjinstanners meiinoar en like it run 1900 yn Jeropa op oarloch te kommen. Yn
1914
bruts de
Earste Wraldkriich
ut, dat einige yn
1918
yn in Dutske nederlaach. Dat en de
novimberrevolusje
brocht it oftredzjen fan Willem en dus ek de ein fan it keizerryk en it Prusyske keninkryk.
Nei de Novimberrevolusje waard Prusen as dielsteat de
Frijsteat Prusen
yn de
Weimarrepublyk
. De ferbining dy't Prusen mei it keizerryk hie ferdwun en der wie sels in plan en ferdiel Prusen yn lytsere dielsteaten. Dit plan gie net troch en de Prusyske elite bleau noch wol in wichtige rol spyljen yn de Dutske polityk. Prusen besloech noch 60 prosint fan it oerflak fan Dutslan. It lan dat Dutslan ferlear neffens it
Ferdrach fan Versailles
wiene meast Prusysk gebiet.
Noard-Sleeswyk
kaam by Denemark. Derby bleau it grutste part fan Noard-Fryslan by Dutslan en it noardlikste stikje gie nei Denemark.
Eupen
en
Malmedy
giene nei
Belgje
.
Posen
, West-Prusen en eastlik Boppe-Sileezje kamen by
Poalen
, it
Memellan
by
Litouwen
en it
Hultsjiner Lantsje
gie nei
Tsjechoslowakije
. East-Prusen waard wer ofskaat fan de rest fan it lan lykas as foar de Poalske Dielingen. Dertusken lei de
Poalske Korridor
en de
Frije Sted Danzig
, dy't under tasjen fan it
Folkebun
selsstannich wurden is.
Prusen (blau) yn de Weimarrepublyk
Yn
1919
waard it trijeklassesysteem ofskaft en waard it algemien kiesrjocht ynsteld en it lan krige in demokratyske grunwet.It politike klimaat yn Prusen ferskoden nei lofts, benammen yn Berlyn en it yndustriele Roergebiet mei in grutte wurkersklasse. Fan 1919 oant 1932 hat regearden der in koalysje fan
SPD
,
Zentrumspartei
en
DDP
en fan
1921
-
1925
DVP
derby. Lykwols de
Nazypartij
fan
Adolf Hitler
en de kommunisten waarden ek populer. Utsein yn it katolike Boppe-Sileezje wunen de nazys yn
1932
yn de measte parten fan de Frijsteat, dochs nettsinsteande holden de demokratyske partijen de mearderheid yn de koalysje.
De Eastprus
Otto Braun
wie foar de grutste part fan de perioade 1919-1932 Prusysk minister-presidint. Tegearre mei syn minister fan ynlanske saken,
Carl Severing
fierde er herfoarmings troch dy de grunslach foarmen foar de lettere Bunsrepublyk Dutslan. Yn andert op de waaksende
kommunisme
en
nasjonaalsosjalisme
fierde hy de
konstruktive moasje fan mistrouwen
, der't as der mistrouwen yn in minister-presidint is dat by in mearderheid hy ofsetten wurde kin. Dat wie letter ek oernaam troch de Grunwet fan de Bunsrepublyk. Ta tsjinstelling fan foar de kriich wie Prusen in pylder fan demokrasy yn de Weimarrepublyk. Measte histoarisy binne fan betinken dat yn dizze perioade de Prusyske oerheid gaadliker wie as de Dutske yn it algemien.
Dit feroare op 20 july 1932 mei de
Preußenschlag
, in
steatsgreep
troch rykskanselier
Franz von Papen
, der't Prusen under direkt gesach under it Ryk kaam. Hy liet alle ministearjes besette, stjoerde alle ministers fuort en naam as
Rykskommissaris foar Prusen
de macht oer. De reden dy't er joech wie dat de Prusyske oerheid gjin kontrole oer de publike oarder mear hie nei in
rebulje
yn
Altona
,
Hamburch
, dat doe noch by Prusen hearde. Der waard ek optochte bewiis nei buten brocht at it regear fan Braun de kommunisten foarluts tsjin de nazys en dat de sojaaldemokraten en kommunisten yn 't geheim in steatsgreep oan it tarieden wiene.
Donkergriis: gebiet ferlern nei Earste Wraldkriich
Swart: gebiet ferlern nei Twadde Wraldkriich
Read: Hjoeddeisk Dutslan
Yn
1933
doe't Hitler de macht oernaam, waard
Hermann Goring
minister-presidint. Binnen in pear jier nei de
lykskeakelingswet
(1933) en
ryksteedhalderwet
(1935) waard Prusen hielendal ferienige mei it Ryk en Hitler sels waard rykssteedhalder fan Prusen en alle Prusyske ministearjes waarden gearfoege mei de Ryksministearjes. Dutslan under de nazys waard sintralisearre en de dielsteaten waarden
Ryksgoaen
(
Gaue
). Prusen krige yn
1937
yn de
Grut-Hamburchwet
de Frije Hanzested
Lubeck
derby. De sunt
1939
yn de
Twadde Wraldkriich
anneksearre gebieten fan Poalen waarden net wer by Prusen yndield, mar waarden eigen Ryksgoaen. Prusen sels waard ek ferdield yn Ryksgoaen.
Alliearde besettinssones yn Dutslan
Mei it ferpartsjen fan Dutslan nei de
Twadde Wraldkriich
ta de
Alliearde Besettingssones
hold Prusen wynliken al op te bestean. Benammen de westlike
Alliearden
woene de opheffing fan Prusen wiermeitsje. Wet nr. 46 fan de
Alliearde Kontroleried
hefte de steat,
sunt iere dagen de drager fan militarisme en reaksje yn Dutslan
, op 25 febrewaris 1947 offisjeel op.
Sunt 1945 wiene alle gebieten beeasten de
Oder-Neissegrins
oan Poalen en de
Sowjetuny
ferlern, werunder Sileezje en West- en East-Prusen mei steden lykas
Keningsbergen
(sunt 1946 Kaliningrad),
Breslau
en
Stettin
. De Dutske befolking flechten en waarden ferdreaun, dat late ta in rusing fan 2 oant 4 miljoen slachtoffers.
De rest fan Prusen waard ferdield yn nije dielsteaten. Yn de Sowjetsone, dat letter de
DDR
waard, waarden
Brandenburch
en
Saksen-Anhalt
foarme en de rest fan de
provinsje Pommeren
waard gearfoege ta de steat
Meklenburch-Foarpommeren
. Yn
1952
waarden dizze dielsteaten opheft en waarden
Bezirke
foarme, dochs nei de Dutske weriening yn
1990
kamen de dielsteaten wer werom.
De sted Berlyn waard sels yn 4 besettinssones ferdield en yn 1949 ferdield yn
West-Berlyn
, dat in Westdutske eksklave yn de DDR wie, en
East-Berlyn
.
Yn de westlike besettingssones, dat yn
1949
de
Bunsrepublyk Dutslan
waard, waard Prusysk gebiet omfoarme ta de dielsteaten
Sleeswyk-Holstein
,
Nedersaksen
,
Noardryn-Westfalen
,
Rynlan-Palts
en
Hessen
. It Prusyske gebiet
Wuertemberch-Hohenzollern
waard letter ferienige mei de steaten
Wuertemberch-Baden
en
Baden
ta de dielsteat
Baden-Wuertemberch
. It
Saargebiet
waard in Fransk protektoraat los fan de Bunsrepublyk, mar nei in folksstimming yn
1956
kaam it by West-Dutslan as in eigen dielsteat.
Hjoeddeiske dielsteaten dy't hiel of diels by Prusen hearden
Prusen wie yn de Bunsrepublyk Dutslan yn de earste tsientallen jierren nei de Twadde Wraldkriich amper in underwerp fan diskusje. Soad Dutsers brochten it lan yn ferban mei de opkomst fan it nazisme, lykas de alliearden ek dien hiene. Prusen wie yn de eagen fan
Winston Churchill
de boarne fan alle kwea dat utroege wurde moast. Ek it kommunistyske regear fan de Dutske Demokratyske Republyk besochten, troch it slopen fan symboalyske gebouwen, de neitins oan Prusen fuort te wurkjen. Fierder hopen de Eastdutske kommunisten mei it fuortwurkjen fan de
Junkerklasse
, dy't ek yn de Weimarrepublyk en yn de nazytiid noch sterk yn it offisierskorps fan it leger fertsjinwurdige wiene, it reaksionistyske Prusen foargoed te ferneatigjen.
Preußentum
stie neffens harren nammers foar in yntolerante, unminsklike en militaristyske politike kultuer dy mei kadaverdissipline, bline plichtstrouwens en stampende learzen it paad frijmakke hawwe foar it nazisme.
Yn de ein fan de jierren santich en begjin fan de jierren tachtich fan de 20ste iuw hie de Bunsrepublyk lykwols de saneamde
Preußenwelle
, der't Prusen gauris yn it omtinken stie en it underwerp wie fan in drege diskusje. In dy jierren waarden typysk Prusyske gewoanten, lykas beskaat, disipline, plichtstrouwens en selsopoffering as in goed foarbyld sjoen waard foar in maatskippij mei in tolerante halding tsjinoer religieuze minderheden, goed underwiis, foarutstribjende en net-korrupte polityk. Ek yn de DDR kaam it wer ta in wurdearring fan Prusen. In novimber 1980 joech partijfoarsitter
Erich Honecker
de oanwizing en restaurearje it ruterstanbyld fan Freark de Grutte en pleats it wer oan de
Unter den Linden
yn East-Berlyn.
Serieus besykjen om Prusen wer bestean te litten nettsjinsteande dizze opwurdearring hawwe der nea west. Der hat in utstel west yn foegje de dielsteaten Berlyn en Brandenburch tegearre under de namme Prusen.
Dat Prusen sa'n flugge dea hie, wie oan it feit te tankjen dat Prusen net as ienheid fan in wengebiet fan ien folk wie, sa dat bygelyks by Beieren en Saksen it gefal wie, dochs allinnich it gefolch wie fan de ambysjes fan it Hus fan Hohenzollern. De Prusen as folk bestie ut in ferskaat fan folken as Saksen, Franken, Hessen, Friezen, Sorben, Poalen en in hiele rige folken. Yn de Midsiuwen en Moderne Tiid binne der nammers ek in soad kolonisten ut oare parten fan Dutslan en ek ut Fryslan en de Lege Lannen nei it easten lutsen.
Prusen libbet yn de Dutske taal noch hieltyd yn utdrukkings lykas
preußischer Drill
(hurde dril) en
preußisch sparsam
(tige sunich). Yn Beieren wurde ynwenners fan Noard-Dutslan, dat earder hast hielendal under Prusysk bestjoer stie, noch hieltyd
Preißn
neamd en is it skeldwurd
Saupreiß
(smoarge Prus) noch algemien yn gebruk as oantsjutting foar dizze 'befolkingsgroep'. Yn Nederlanske dialekten (
Limburchsk
,
Nedersaksysk
) besteane noch wurden lykas
Pruis
en
Pruus
, dy
Dutser
betsjutte. Fierder werinnerje yn de taal de nammen fan de kleur
Prusysk blau
, it plak
Preußisch Oldendorf
en de fuotbalklups
Borussia Dortmund
,
Borussia Monchengladbach
en
Preußen Munster
noch oan it lan. It swartwite tenue fan Dutske sporttiims, ek it nasjonale fuotbaltiim, komt boppedat fan it swart/wyt fan de Prusyske flagge.
Yndieling fan Prusen run 1900
Yndieling fan Prusen yn 1925
Foar it ofskaffen fan it keninkryk wie Prusen ferdield yn de folgjende provinsjes:
Oant 1868 wiene de provinsjes East- en West-Prusen ferienige yn de
Provinsje Prusen
. Yn it suden fan Dutsklan wie ek noch de provinsje
Hohenzollern
, dat it stamgebiet wie fan de regearjende famylje Hohenzollern.
Prusen wie foar it grutste part protestansk, werunder it grutste part
lutersk
, mar der wie ek noch in frij grutte
kalvinistyske
minderheid, benammen yn Brandenburch en ek yn it Rynlan en Westfalen. Ek wie der nei de anneksaasje fan it Rynlan, Sileezje en de gebieten krigen nei de Poalske Dielingen in grutte katolike minderheid. De Poalen wiene de grutste etnyske minderheid en dernei in grut tal
Litouwers
,
Tsjechen
,
Sorben
,
Friezen
en
Nederlanners
.
| Leauwen nei memmetaal (folkstelling 1890)
|
| Taal
|
Sprekkers
|
Protestanten
|
Katoliken
|
Oare kristenen
|
Joaden
|
Overig of onbekend
|
| Dutsk
|
26.438.070
|
18.468.665
|
7.509.953
|
89.907
|
365.357
|
4288
|
| Litousk
|
121.345
|
117.503
|
3.434
|
304
|
95
|
9
|
| Poalsk
i
|
2.977.951
|
358.994
|
2.613.629
|
2.120
|
3.170
|
38
|
| Sorbysk
ii
|
67.967
|
65.092
|
2.789
|
74
|
9
|
3
|
| Tsjechysk
|
76.078
|
8.794
|
67.082
|
19
|
176
|
7
|
| Waalsk
|
11.058
|
213
|
10.828
|
5
|
7
|
5
|
| Nederlansk
|
40.959
|
9.348
|
30.638
|
214
|
741
|
18
|
| Frysk
|
48.827
|
48.259
|
199
|
277
|
83
|
9
|
| Deensk
|
139.399
|
138.835
|
137
|
344
|
66
|
17
|
| Russysk
|
2.523
|
551
|
1.090
|
21
|
856
|
5
|
| Ingelsk
|
10.299
|
6.607
|
954
|
2.035
|
659
|
44
|
| Fransk
|
6.643
|
2.378
|
4.059
|
50
|
142
|
14
|
| Sweedsk
|
5.984
|
5.891
|
50
|
17
|
24
|
2
|
| Italjaansk
|
5.315
|
149
|
5.132
|
15
|
19
|
--
|
| Spaansk
|
702
|
227
|
447
|
7
|
14
|
7
|
| Portugeesk
|
255
|
91
|
145
|
2
|
15
|
2
|
| Oare
|
3992
|
852
|
2.252
|
38
|
626
|
224
|
| Totaal
|
29.957.367
|
19.232.449
|
10.252.818
|
95.349
|
372.059
|
4.692
|
| Opmerkings
|
|
i) Ynklusyf
Kasjuben
ii) De boarne jout "Wendysk" oan, dat hjoed-de-dei in feraldere namme is.
|
- Blackbourn, David
The conquest of nature. Water, landscape and the making of modern Germany
, Jonathan Cape, 497 siden.
- Clark, Christopher
Iron Kingdom. The rise and the downfall of Prussia, 1600-1947
, Allen Lane Penguin Books, 777 siden.
- Haffner, Sebastian
(1979)
Preußen ohne Legende
. Gruner + Jahr, Hamburg,
ISBN 3-442-75544-1
- Koch, H.W. (1978)
A History of Prussia
. Longman, Londen,
ISBN 0-582-48190-2
| Boarnen, noaten en/as referinsjes:
|
- Haffner, S. (1979)
Preußen ohne Legende
. Gruner + Jahr, Hamburg,
ISBN 3-442-75544-1
- Kobler, G. (1990)
Historisches Lexikon der deutschen Lander. Die deutschen Territorien vom Mittelalter bis zur Gegenwart. 3., verbesserte, um ein Register erweiterte Auflage
. C.H. Beck, Munchen,
ISBN 3-406-34838-6
- Koch, H.W. (1978)
A History of Prussia
. Longman, Londen,
ISBN 0-582-48190-2
- Meyers Konversations-Lexikon
. Eine Encyklopadie des allgemeinen Wissens. 4., ganzlich umgearbeitete Auflage
(1885-1890) Bibliographisches Institut, Leipzig,
band 13
.
|