It
Hillige Roomske Ryk
wie in polityk konglomeraat fan
lannen
yn
West-
en
Sintraal-Jeropa
yn de
Midsiuwen
. It untstie ut it eastlike part fan it
Frankyske Ryk
by it
Ferdrach fan Verdun
(
843
). It Ryk bestie hast in millennium, oant it opheft waard yn
1806
.
Yn de
15e iuw
waard de namme utwreide ta
Hillige Roomske Ryk fan de Dutske Naasje
(
Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae
yn it
Latyn
). It Ryk waard 'Roomsk' neamd omt it ynsteld waard as fuortsetting fan it
Romeinske Ryk
. Kristlike profesijen (sjoch it Bibelboek
Danjel
) hienen foarsein dat de wrald nei it fjirde ryk (it Romeinske Ryk) fergean soe. De
Byzantinen
funen dit mar unsin omdat hja har as de fuortsetting fan it orizjinele Romeinske Ryk beskogen. De term 'Hillich' waard brukt om de nauwe ban mei de
Roomsk-Katolike Tsjerke
oan te jaan. In bekende wurdboarterij fan
Voltaire
seit dat it Ryk net Romeinsk, net Hillich en likemin in Ryk wie.
Dizze keizerskroan fan
Rudolf II
, Keizer fan it Hillige Roomske Ryk wie ien fan de brukte kroanen
It Hillige Roomske Ryk begun as it East-Frankyske keninkryk. Op in stuit waard oan de kening fan dit ryk ek de keizerstitel jun. Hoewol’t dat as in tydlike regeling bedoeld wie, om in akute politike sitewaasje op te lossen, is de keizerstitel ‘hingjen’ bleaun yn it East-Frankyske keninkryk. Yn de begjinperioade stiken de West-Frankyske keningen noch mei nei de keizerstitel, mar sy krigen dat mar in inkele kear. De wichtichste reden hjirfoar wie dat de West-Frankyske keningen fier fuort wennen dat se net krekt op de hichte wienen fan de politike sitewaasje yn it oare keninkryk. Uteinlik hawwe se it opjun harren te bemuoien mei dat oare keninkryk. Dertroch waard it krijen fan de keizerstitel in ynterne oangelegenheid fan it East-Frankyske keninkryk. Sadwaande foelen keninkryk en keizerryk hieltiten mear gear, undanks dat it der by de keizer winliken gie om de
wraldske macht
as tsjinhinger fan de
paus
. Yn dizze sitewaasje koe it dan ek weze dat de wichtichste spilers yn it East-Frankyske keninkryk bepaalden hoe’t de keizer keazen waard en sa koe de titel Hillich Roomske Ryk fan de Dutske Naasjes untsteaan.
It Hillige Roomske Ryk hie dus en in kening en in keizer. Dizze hoechden lykwols net deselde persoan te wezen, mar wienen dat faak wol; in machtich persoan dy't jo ta kening kroanet, kin de keizerstitel net untholden wurde. De kening fan it keninkryk waard de
Roomsk-kening
neamd. Keazen wurde ta kening wie faak it opstapke om keizer te wurden, hoewol’t net alle keningen it ta keizer brochten. Dizze twatrepsraket is altyd bestean bleaun. Soks hat fansels te krijen mei de untsteanskiednis fan it keizerskip, mar ek mei de ideology fan it keizerskip. De keizer belichemde in heger ideaal as in kening, nammentlik wraldhearskippij tsjin in lokale machthawwer, de kening.
Loadewyk XIV
warskoge syn opfolger yn syn testamint foar dizze ambysjes fan de keizer. Dy wienen fest ferbun mei de keizerstitel, oft de keizer yn de praktyk no machtich wie of net. Loadewyk warskoge dus sawat 700 jier neidat de West-Frankyske keningen ophalden wiene te stykjen nei de keizerstitel, dochs noch efkes syn opfolger.
Yn tsjinstelling oant wat de taheakking "fan de Dutske naasje" suggerearret, wie it Roomske Ryk gjin Dutske
naasjesteat
yn de moderne betsjutting. Hoewol’t it grutste part fan de underdienen en regearders yn it Ryk fan Dutske komof wie, bestienen der fan it begjin of oan ferskate etnyske farieteiten binnen it Ryk. In protte fan syn foarneamste
eallju
en lieders kamen fan buten it Dutsksprekkende gebiet. Op it hichtepunt fan syn bestean bestie it Ryk ut it moderne
Dutslan
,
Eastenryk
,
Sloveenje
,
Switserlan
,
Belgje
,
Nederlan
,
Luksemboarch
,
Tsjechje
en ek ut eastlike dielen fan
Frankryk
, it noarden fan
Itaalje
en it westen fan it moderne
Poalen
.
It lan wie lykwols it grutste part fan har bestean net folle mear as in soarte
Federaasje
. Yn de
Midsiuwen
gie de macht fan it ryk al gau efterut en ferlear de keizer stadichoan mear macht oan de hartoggen under him. Nei 1250 hie de keizer kwalik noch gesach buten syn eigen bezittings (de sanaamde "
Hausmacht
"). Troch de
Ynvestituerstriid
tusken de
keizer
en de
paus
(
11e
-
12e iuw
) waard it oansjen fan it Ryk bot ferswakke.
Dizze 10e-iuwske keizerskroan, saneamd dy fan Karel de Grutte wie by utstek it symboal fan it Hillige Roomske Ryk.
Dit wapenskyld, sa’t hjit dat fan Karel de Grutte, wie mei earnen (mei ien en letter twa koppen) it wapen fan it Hillige Roomske Ryk.
De kroaningen fan de
keizers
fan it Hillige Roomske Ryk wienen ynspirearre op de kroaning fan
Karel de Grutte
yn
800
. In takomstich keizer moast earst en foaral kening fan de Dutsers wurde.
Dutske keningen
waarden al iuwen keazen, yn de
9e iuw
troch de lieders fan de fiif wichtichste stammen (de
Franken
, de
Saksen
, de
Beieren
, de
Swaben
en de
Tueringers
), letter waarden dizze keningen keazen troch de trije biskoppen, de
paltsgreve
, en de trije foarnaamste hartoggen. Noch leter kaam der in kolleezje fan
karfoarsten
yn swang. Dit kolleezje waard offisjeel gearstald yn
1356
. Oarspronklik wienen der san kiesgerjochtigden, mar dit oantal feroare yn de rin fan de iuwen.
Oant
1508
reizge de nij keazen kening nei
Rome
om him troch de paus ta keizer kroane te litten. Nea koe de keizer autonoom syn ryk bestjoere. Syn macht waard bot beheind troch de ferskillende lokale lieders. Nei de
15e iuw
waard de
Ryksdei
oprjochte as it wetjouwend orgaan fan it Ryk. Dizze Ryksdei wie in fergaderjend orgaan dat op ferskate lokaasjes by inoar kaam. Pas nei
1663
soe de Ryksdei in permanint orgaan wurde en waard er fest yn
Regensburg
festige ("
Immerwahrender Reichstag
").
In dielsteat waard oansjoen as
Reichsstand
(Rykssteat of Ryksstende) wannear’t it gjin oare autoriteiten boppe him hie as de Keizer. Dizze steaten wienen:
- Gebieten regeard troch in
foarst
of in
hartoch
(bytiden ek in oare titel).
- Tsjerklike gebieten regeard troch in
biskop
of in
prinsbiskop
. Yn it twadde gefal kaam it gebiet under it befel fan dizze lieder oerien mei it pleatslike
bisdom
, sadat de biskop tsjerklike en wraldske macht hie.
- Frije rykssteden
Der wiene in hiel soad fan sokke gebieten. Doe’t de
Frede fan Munster
tekene waard, bestie it ryk ut hunderten dielsteaten, werfan’t der guon net grutter wiene as inkele fjouwerkante kilometers. Oaren hienen gjin grungebiet; it wienen
stiften
of, sa’t oan’e ein fan it bestean fan it Ryk wol barde, foarsten dy’t gjin eigen grungebiet hienen, mar wol lid wienen fan de
Ryksdei
. Foar it tal Rykssteaten fan
1792
, sjoch de
List fan de leden fan de Ryksdei (1792)
.
De
Ryksdei
wie it wetjouwend orgaan fan it Hillige Roomske Ryk. It wie ferdield yn trije ferskillende kolleezjes:
- De Ried fan
karfoarsten
, dy’t ut de karfoarsten fan it Ryk bestie.
- De Ried fan
foarsten
, dy’t ut twa banken bestie:
- De Sekuliere Bank: prinsen (dejingen dy’t de titel fan foarst, hartoch, aartshartoch, greve of langreve hienen)
- De Tsjerklike Bank: (biskoppen en bepaalde abten)
- De Ried fan rykssteden, dy’t bestie ut offurdigen fan de Frijsteden. Dizze offurdigen wiene ferdield yn twa Kolleezjes: dat fan Swaben en de Ryn. Elk Kolleezje hie in kollektive stim. Dizze Rie stie gelyk oan de oare beide, en koe bygelyks net stimme oer it talitten fan nije gebieten.
It Ryk hie ek twa Rjochtbanken: de
Reichshofrat
, oan it hof fan de kening yn
Wenen
, en nei de
Keizerlike Herfoarming
fan
1495
ek it
Reichskammergericht
.
It Ryk hie ek in lyts en swak eigen leger en der wienen sels " Rijksfestingen " dy’t op kosten fan it Ryk bemand waarden.
Hillige Roomske Ryk 1273-1378
It Hillige Roomske Ryk waard yn
962
stiften troch
Otto I
. Oaren fine lykwols dat it Ryk stiften waard doe’t
Karel de Grutte
ta earste (Westerske) Keizer kroane waard yn
800
sunt it oftankjen fan
Romulus Augustulus
yn
476
. Karel neamde himsels meastentiids de Kening fan de
Franken
. Dit
Frankyske Ryk
omfiemde it hjoeddeiske
Frankryk
en
Dutslan
en Noard-
Itaalje
. Karel waard opfolge troch syn ienichst oerbleaune soan, dy’t ek de keizerstitel krige,
Loadewyk de Fromme
sadat it Ryk noch feriene bleau. Doe’t dizze stoar, hie hy lykwols trije soannen dy’t nei Frankysk Rjocht oanspraak makken op in diel fan it ryk.
In soad skiedkundigen sjogge de stifting fan it Ryk dan ek as de ein fan in proses dat begun by dizze definitive splitsing fan it Frankyske Ryk by it
Ferdrach fan Verdun
yn
843
. Yn it earstoan waard it ryk yn trije stikken ferdield: in
westlik
, in
midden-
en in
eastlik Ryk
. De
Karolingyske
dynasty waard ek opsplitst. It middenryk gie nei de aldste soan
Lotarius
dy’t boppedat de keizerstitel krige. It waard nei syn dea yn
855
ferdield under syn trije soannen mar al gau waarden dizze fersnippere gebieten ferdield tusken it sterkere East-Frankyske en West-Frankyske Ryk. It eastlike diel waard besit fan
Karloman fan Beieren
dy’t ek de keizerstitel oernaam. Karloman waard opfolge troch in stik of wat Karolingers, oant de dea fan
Loadewyk it Bern
, dy’t de leste eastlike Karolinger wie.
De lieders fan
Swaben
,
Beieren
,
Frankenlan
en
Saksen
keazen hjirop
Koenraad I fan Frankenlan
ta kening yn
911
. Syn opfolger,
Hindrik de Fugelder
, waard oanfurdige troch it West-Frankyske Ryk yn 911, en neamde him
rex Francorum orientalum
(kening fan de Eastlike Franken).
Hendrik stelde syn soan Otto oan as opfolger, dy’t yn
936
keazen waard yn
Aken
. Syn lettere kroaning as Keizer
Otto I
yn
962
betsjutte it offisjele begjin fan it Hillige Roomske Ryk.
Doe’t
Hendrik II fan it Hillige Roomske Ryk
yn
1024
sunder opfolgers ferstoar waard
Koenraad II fan it Hillige Roomske Ryk
as kening keazen. Hy wie de earste fan de
Saaljers
.
It Ryk stoarte hast yninoar yn de
Ynvestituerstriid
, doe’t
paus Gregorius VII
kening
Hendrik IV fan it Hillige Roomske Ryk
yn de ban die. Hoewol’t dizze beslissing ungedaan makke waard nei de
Tocht nei Canossa
yn
1080
, wienen de mytyske eigenskippen fan it Ryk oantaasten, de Dutske kening wie djip fernedere. Wichtiger wie noch de komst fan de tsjerke as unofhinklike faktor yn it politike systeem fan it Ryk.
Koenraad III
waard yn
1138
keazen ta earste keizer fan de
Hohenstaufen
-dynasty.
Freark I Barbarossa
neamde as earste it Ryk 'Hillich'.
Barbarossa koe syn lan ek fierder ferienje troch de ferskate pleatslike hartoggen te ferbieden om harren underlinge feten ut te fjochtsjen. Nije steden waarden stifte, troch de keizer en troch pleatslike hartoggen. Dit barde benammen om de grutte befolkingseksploazje op te fangen, mar ek om de ekonomyske kreft fan it ryk op strategyske plakken te konsintrearjen. Foarbylden fan sokke steden binne
Freiburg
en
Munchen
.
De regearperioade fan de leste Hohenstaufer
Freark II
wie yn in soad opsichten oars as dy fan eardere keizers. Hy waard yn
1220
kroane, en riskearre in konflikt mei de paus doe’t hy de macht oer Rome opeaske. Hy koe lykwols wol
Jeruzalem
feroverje yn in
Krustocht
fan
1228
wylst hy noch altyd yn’e ban wie.
Nei de dea fan Freark II yn
1250
koe net ien fan de dynastyen in weardige kening foarstelle, en de liedende hartoggen stelden sels inkele keningen foar. De perioade tusken
1246
, wannear’t
Hindrik Raspe
en
Willem II fan Hollan
ta kening keazen waarden, oant
1273
, wannear’t
Rudolf I fan Habsburg
as kening keazen waard, stiet bekend as it Ynterregnum.
Rudolf en syn opfolgers seagen it Ryk hieltyd mear utinoar fallen. Yn de
15e iuw
feroaren de dielsteaten harsels yn foargongers fan moderne steaten. It proses wie yn elke steat oars, en gie hurder yn gebieten dy’t sawat lyk wienen as de lannen fan de aldere Germaanske stammen, lykas
Beieren
.
De
grunwet
fan it Ryk wie foar it meastepart noch net festlein oan it begjin fan de
15e iuw
. Hoewol’t inkele prosedueres en ynstellings fest leinen, hongen de mooglikheden fan de hartoggen om harren unofhinklik te gedragen yn it Ryk foaral of fan de persoanlikheid fan de respektivelike kening. Wannear’t bygelyks dan ek
Freark III
, dy’t foar uit grutste part binnen syn kroandomein bleaun, de alde kearnlannen ferwaarleaze, foel it alde regearingsorgaan, de
Hoftag
, utinoar. De Ryksdei bestie doe noch net, wertroch’t it ryk unbestjoerber waard. Uteinlik untstienen der sels ynterne oarloggen.
Op itselde momint undergie de tsjerke ek in krisis. It konflikt tusken ferskillende pausen waard pas oplost yn
1418
, en nei
1419
waard in soad enerzjy stutsen yn it befjochtsjen fan de "
ketterij
" fan oarstinkenden. It Midsiuwske idee fan in feriene
Corpus christianum
, mei de paus oan it haad, begun utinoar te fallen.
Troch dizze drastyske feroarings gienen dan ek stimmen op om de struktuer fan it Ryk te feroarjen. Regels ut in fier ferline wiene net mear relevant, en in fersterking fan it sintralisearre besjoer waard needsaaklik achte.
Wannear’t Freark III de hartoggen nedich hie om syn oarloch tsjin
Hongarije
te beteljen yn 1486 en syn soan, de lettere
Maximiliaan I
, ta kening keazen waard, easken de hartoggen in gearkomst. Foar de earste kear waard de gearkomst fan kieshartoggen en oaren de Ryksdei neamd. Hoewol’t Freark wegere dit nije orgaan by inoar te roppen, gie syn soan nei de dea fan syn heit akkoard. Yn
Worms
waard de Reichstag foar it earst by inoar roppen yn
1495
. Hjir waard de
Ryksherfoarming
goedkard, wertroch’t it Ryk wer wat struktuer krige soe.
It soe lykwols in pear desennia duorje eardat de nije regels goedkard wiene. Pas yn
1512
kaam it safier, troch it byinoar bringen fan tsien lannen binnen it Ryk yn in nije organisaasjestruktuer, de
kreitsen
. Yn itselde jier krige it Hillige Roomske Ryk ek in nije namme: it
Heiliges Romisches Reich deutscher Nation
("Hillige Roomske Ryk fan de Dutske Naasje") .
Yn 1559 waard mei it
Ferdrach fan Cateau-Cambresis
tusken de keningen fan Ingelan, Frankryk en Spanje de westgrins fan it ryk ferlein fan de Skelde nei it suden ta. De
Skelde
hie mear as 600 jier de westgrins west. Foar Filips II dy’t binnen it gebiet fan de Nederlannen sa goed as alles besiet bettsjutte dit dat hy tenei yn in diel fan syn gebieten net mear as fazal fan de Franske kening sjoen waard.
Wannear’t
Marten Luther
yn
1517
de
Reformaasje
begjint, seagen in soad pleatslike hartoggen in kans om de Keizer noch mear macht te untnimmen. Nei inkele desennia fan oarloch en alteraasje besleat de Ryksdei fan
Augsburg
op
25 septimber
1555
ta in
Godstsjinstfrede
. Tenei soe de lanheare bepale hokker religy syn underdienen oanhingje soene.
Dermei wie de leauwenskwestje mar tydlik regele. De mear as in iuw duorjende machtsstriid tusken de hartoggen en de Keizer wie ien fan de faktoaren dy’t laten ta de
Tritichjierrige Oarloch
(
1618
-
1648
), der’t it grutste part fan Jeropa by belutsen rekke.
De ein fan it Ryk hie mear as ien oarsaak. Nei de
Frede fan Munster
yn
1648
, dy’t de gebieten hast folsleine unofhinklikheid joech, wie it Ryk net mear as in gearswylsel fan ferskillende steaten. Voltaire neamde it Ryk yn dit stadium dan ek
noch Hillich, noch Romeinsk, noch in Ryk
. Yn
1648
waard de unofhinklikheid fan de
Republyk fan de San Feriene Nederlannen
en de
Switserske Federaasje
offisjeel befestige. Al wienen al in iuw earder (1548) mei de stifting fan de
Boergondyske Kreis
de Nederlannen so goed as los fan it Ryk te stean komd. Se wienen net mear underhearich oan de Dutske landei en hienen harren eigen
Steaten-Generaal
en betelllen inkeld mar in beskieden jierjild oan de persoan fan de keizer dy’t derfoar de [undudlike) unthjitting die de Nederlannen te beskermjen. Keizer
Karel V
koe dat maklik dwaan omt hy persoanlik de Nederlannen yn besit hie.
It Ryk waard offisjeel untbun op
6 augustus
1806
, doe’t de leste Keizer,
Frans II
, oftrede neidat syn Ryk ferslein wie troch
Napoleon Bonaparte
. Frans II wie al sunt 1804 ek Frans I fan it nije
Keizerryk Eastenryk
. Leden fan syn skaai soene oant 1918 keizer fan Eastenryk bliuwe.
De heraldyk en de regalia fan it Hillige Roomske Ryk.
[
bewurkje seksje
|
boarne bewurkje
]
Flagge fan it Hillige Roomske Ryk 1200-1350
De keizers waarden altyd kroane. Dat barde earst yn Aken en letter yn Frankfurt. De derfoar nedige
kroaon
,
septer
,
ryksappel
, klaaiinge en psalter (gebetsboek) waarden yn Neurenberg bewarre. It Ryk hie in oantal pommeranten mei klinkende titels lykas "Rykskeamerhear", "Ryksskatmaster", "Rykserfmaarskalk", Rykskanselier foar Itaalje, Ryksopperstalmaster en soks mear. Net ien fan dizze funksjes joech echte macht.
Karel de Grutte
settte in
earn
yn it hof fan syn
palts
yn Aken. Earnen, symboalen fan kreft en macht wienen al by de
Goaten
dierbere tekens fan hearskippij. Under de
Ottoanendynasty
wurdt men him mear bewust fan de Romeinske tradysje fan de earn.
Konrad II
set in earn op syn septer. In de tiid dat de heraldyk untstiet, sjocht men in earn fan goud of swart, en mei ien kop al gau as it wapendier fan it ryk. Under
Hindrik VI
sjogge we foar it earst in swarte earn op in skyld. Mar foarm en skyld lizze noch lang net fest.
Troch de iuwen feroare de foarm sterk; Keizer
Sigismund
lit om 1430 hinne in dubelkoppige swarte earn mei
nimbussen
op syn skyld sette.
Dizze earn bliuwt fan 1434 oant 1806 sa’n bytsje itselde. De heraldyske tekenders dogge der bytiden kroanen, swurd, septer, ryksappel en in skyld fan de hearsker op’e boarst fan de earn by.
De wapens mei earn fan it
Keizerryk Eastenryk
,
It twadde Ryk
,
De Weimarder republyk
,
Hitler-Dutslan
en de Bunsrepubliken
Dutslan
en
Eastenryk
binne allegear fuortsettings fan dizze iuwenalde heraldyske tradysje. De saneamde "
DDR
" bruts mei de tradysje en keas in nij wapen yn de
sosjalistyske heraldyk
, dus sunder earn. Sunt 1950 liket de earn fan de Bunsrepublyk wer tige op dy fan de
Hohenstaufen
ut de 12e iuw. Doe’t de
Bunsdei
yn 1990 nei Berlijn ferhuze debatearre dit parlemint oer de foarm fan de earn. Moast it in “fette hin”, spotnamme foar de freonliker utsjende grouwe earn bliuwe, of keas men de alde, agressyf eagjende meagere earn? De Bunsdei keas in earn dy’t sa freedsum wie at in grutte roffugel mar weze kin...
Nei de ideeen fan
Arthur Moeller fan den Bruck
neamden de
nazisten
it Hillige Roomske Ryk letter it Earste Ryk. It
Dutske Keizerryk
wie dan it Twadde Ryk en harren eigen ryk it
Tredde Ryk
. Oer it generaal wurdt lykwols it Romeinske Ryk as it Eearste Ryk beskoge, werby’t it Hillige Roomske Ryk as Twadde Ryk oantsjutten wurdt, en dernei it Tredde Ryk fan Hitler.
- Kaarten