Basmacı Hareketi
(
Rusca
: Басмачество,
Basmacestvo
),
Ozbeklerin
Sovyet
yonetimine kar?ı
Orta Asya
'da 1917'de ba?lattı?ı ve aralıklı olarak 1934'e de?in surdurdukleri ayaklanma hareketi.
Ruslar
Basmak
ve
Baskın
kelimesinden yola cıkarak ayaklanmaları
Basmacı Ayaklanması
olarak nitelendirdiler. Ancak, bu harekete katılanlar kendileri icin
Korba?ı
ifadesini kullandı ve bu hareket
Turkistan
'ın genelinde
Korba?ılar Hareketi
ismi altında milli bir direni? hareketi olarak kabul edildi.
Carlık
doneminde Turkistan,
Ba?kurdistan
ve
Kırım
'da
Rus
kolonizatorlere kar?ı saldırılar, soygunlar duzenleyen fakat yerel halka dokunmayan ceteler yaygındı.
1917 Ekim Devrimi
'nden sonra Turkistan'da Ruslara ba?kaldıran bu siyasal amaclı orgutlere de Ruslar tarafından
Basmacı
adı yakı?tırıldı.
[6]
1917 Ekim Devrimi
sonrasında
Bol?evikler
?ubat 1918'de
Hokand
'ı ele gecirip
Hokand Milli Hukumeti
'ne son verince
Fergana Vadisi
'nde Erga? Bey onculu?unde bir ayaklanma ba?ladı. Bu ayaklanma ile beraber ba?ımsızlık yanlısı Basmacı Milli Direni?cileri orgutlendi ve ayaklanma kısa surede buyuk bir isyan hareketine donu?up tum Turkistan'a yayıldı.
Korba?ı ?ir Muhammed Bek tarafından 3 Mayıs 1920 tarihinde Muvakkat-Mustakil Turkistan Hukumeti ilan edilerek Fergana'da idari bir yapı olu?turuldu. Ancak 16 A?ustos 1920 tarihinde Fergana'da askeri diktatorlu?un ilan edilmesi ve askeri imkanların kısıtlı olması hukumetin omrunu kısalttı. ?ir Muhammed Bek karargahı olan Gerbaba'nın i?gal edilmesiyle Eylul 1922 tarihinde Afganistan'a gecmek zorunda kaldı.
[7]
Basmacılar 1921'de
Buhara
'da da orgutlendiler. Ozbeklerin Lakay a?iretinin reislerinden
?brahim Bey
gibi
Buhara emirine
ba?lı tutucu Basmacılar yenilik yanlısı Cedidcileri de du?manları sayıyorlardı.
Enver Pa?a
, Hacı Sami ve arkada?ları Turkistan'ı
Sovyetler
'e kar?ı ayaklandırmak icin Ekim 1921'de Buhara'ya gittiklerinde ?brahim Bey,
Jon Turk
hareketinin onderi olarak
Osmanlı
padi?ahlarının otoritesini sarstı?ı ve
II. Abdulhamid
'in devrilmesini sa?ladı?ı gerekcesiyle Enver Pa?a'yı tutukladı. Basmacıları ikna etmeyi ba?aran Enver Pa?a, a?iret reislerinden Devletmend'in deste?iyle orgutledi?i Basmacılarla kucuk ba?arılar kazandı; ama A?ustos 1922'de Belcivan'a (bugunku
Tacikistan
) cekilmek zorunda kaldı ve orada
Kızıl Ordu
'yla girdi?i catı?mada olduruldu.
[8]
Enver Pa?a'nın olumunden sonra arkada?ları Hacı Sami'nin onderli?inde Basmacıları yeniden orgutlediler. Lakay reisi ?brahim Bey'i de yardıma zorlayan Hacı Sami, sayı ve donanım bakımından ustun Kızıl Ordu birliklerine kar?ı Haziran 1923'e kadar sava?tıktan sonra
Turkiye
'den gelen arkada?larının tumunu yitirdi;
Afganistan
'a gecti. Kızıl Ordu Turkmenistan'ı ele gecirince yakaladı?ı Basmacı onderlerini idam etti. Bu kez
Hive
Hanı Juneyd Bey, yonetimindeki Basmacılarla 1924'te geri almayı planladı?ı
Hive
'yi bir
ku?atma
ile almayı du?undu ama ba?arısız oldu, 1927'ye de?in mucadeleyi surdurdu. 1873'ten beri Ruslara kar?ı direnen Juneyd Bey, 1927'de Ruslarla barı? yaptı ama onların Basmacıları tutukladı?ını, kendisini de ele gecirmek istediklerini gorunce cete sava?ını 1929'a de?in surdurdu; butun
Karakum
Turkmenleri
ni de ayaklandırdı. Sonra
?ran
'a, oradan da
Afganistan
'a gecti. Ruslar Buhara'da ?erefeddinof adlı
Kazanlı
bir
komunist
yonetiminde ozel yetkili bir mahkeme kurarak her Basmacı icin butun kabilesinin sorumlu tutulaca?ını bildirdiler ve bu kararlarını uygulamaya koydular. Hareket 1934 tarihine kadar surdu ve bu tarihte Ruslar direni?i sona erdirdi.
[9]
Basmacı Ayaklanması
Turkistan
ulusal dernekleri, partileri;
Ba?kurdistan
,
Buhara
ve
Hive
hukumetleri uyeleri,
Kırgız
ve
Kazak
aydınları,
Turkiye
'den gelen subaylar,
Pe?tunların
ve
Uygurların
deste?iyle surdurulmu?tu. 16. yuzyıldan sonra
Turkistan
ve
Orta Asya
'da boylesine farklı grupların deste?ini kapsayan ve bu denli uzun suren ba?ka bir halk hareketi gercekle?memi?ti.