Moldova
veya resmi adıyla
Moldova Cumhuriyeti
,
Do?u Avrupa
'da yer alan
Ukrayna
ile
Romanya
arasında kalan bir ulkedir. Ba?kenti
Ki?inev
'dir ve 1991 yılında
SSCB
'nin da?ılmasının ardından ba?ımsızlı?ını kazanmı?tır. ?cinden
Prut
ve
Dinyester
nehirleri gecmektedir. Dinyester Nehri'nin do?u kıyısını bir ?erit halinde kapsayan bolgede tek taraflı ba?ımsızlı?ını ilan eden
de facto
bir cumhuriyet olan
Transdinyester
bulunur.
Sovyetler Birli?i'nin da?ılmasının ardından sanayi ve tarımsal uretimdeki du?u? nedeniyle,
hizmet sektoru
Moldova ekonomisine hakim olacak ?ekilde buyumu?tur ve ulkenin
GSY?H
'sının %60'ını a?mı?tır. Moldova, ki?i ba?ına du?en GSY?H acısından Avrupa'nın en yoksul ikinci ulkesidir. Moldova, nispeten yuksek bir
?nsani Geli?me Endeksi
'ne sahip olmasına ra?men, Avrupa'daki en du?uk sırada, dunyada 80. sırada yer alıyor.
[5]
Moldova, devlet ba?kanı olarak halk tarafından secilen bir cumhurba?kanı ve hukumet ba?kanı olarak bir ba?bakan ile birlikte
yarı ba?kanlık sistemi
ile yonetilen bir cumhuriyettir.
Birle?mi? Milletler
,
Avrupa Konseyi
,
Dunya Ticaret Orgutu
(DTO),
Avrupa Guvenlik ve ??birli?i Te?kilatı
(AG?T),
GUAM Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Orgutu
,
Ba?ımsız Devletler Toplulu?u
(BDT) ve
Karadeniz Ekonomik ??birli?i Te?kilatı
(KE?) uyesidir.
Moldova, tarihi boyunca sık sık i?gallere maruz kalmı?tır. Cumhuriyet'in esası
Prut
ve
Dinyester
nehirlerinin arasında tarihi adı
Besarabya
olan bolgedir. Gunumuzde iki tane Moldova bulunmaktadır ve genellikle karı?tırılmaktadırlar: Birisi Moldova Cumhuriyeti iken di?eri Romanya'nın bir bolgesi olan Moldova'dır. Her iki Moldova'nın tarihi
Moldova Prensli?i
'ne gitmektedir.
Osmanlılar tarafından "Bo?dan" olarak anılan Moldova Prensli?i, 16. yuzyıldan 1812 yılına kadar 300 yıl boyunca Osmanlı ?mparatorlu?u'na ba?lı kalmı?, 1812 yılında
Bukre? Antla?ması
ile Moldova Prensli?i'nin bir kısmı
Rusya
'nın egemenli?ine girmi? ve 1918 yılına kadar Rus ?mparatorlu?u'nun bir vilayeti olarak kalmı?tır. Rusya'nın egemenli?i altına giren bolge 19 ve 20. yuzyıllarda "Besarabya" olarak bilinmeye ba?lanmı?tır. 1856'da
Kırım Sava?ı
'nı kaybeden Rusya Guney Besarabya bolgesini Moldova'ya vermi? ve uc yıl sonra Moldova (Bo?dan) ile Eflak birle?erek
Romanya Prensli?i
'ni kurmu?lardır. Ancak 1878 yılında
Berlin Antla?ması
ile Beserabya bolgesindeki Romanya toprakları Rusya'ya iade edilmi?tir.
Besarabya, 1917
Rus Devrimi
sırasında
Rus Cumhuriyeti
icerisinde
Moldova Demokratik Cumhuriyeti
olarak bilinen kısa sureli
ozerk
bir devlet olarak ortaya cıktı. ?ubat 1918'de, Moldova Demokratik Cumhuriyeti ba?ımsızlı?ını ilan etti ve daha sonra aynı yıl meclis oylamasının ardından Romanya'ya katıldı. Karara, 1924'te
Ukrayna SSC
'si icinde Besarabya'nın do?usundaki kısmen Moldovalıların ya?adı?ı topraklarda
Moldova Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
'ni (MOSSC) olu?turan
Sovyet Rusya
tarafından itiraz edildi.
Buyuk Romanya
, 1940'ta Molotov-Ribbentrop Paktı'nın bir sonucu olarak, Stalin'in ultimatomu ile Besarabya' ve Kuzey Bukovina'yı Sovyetler Birli?i'ne bırakmak zorunda kaldı. Daha oncesinde kurulmu? olan MOSSC ile ultimatom ile elde edilmi? toprakların birle?imi ile
Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
(Moldovya SSC) kurulmu?tur.
Nazi Almanyası
'nın
SSCB
'ye saldırması ile SSCB bir kez daha 1941 Temmuz'unda Moldova'yı Romanya'ya vermek zorunda kalmı?, ancak Sovyet kontrolu 1944 A?ustos'unda yeniden sa?lanmı?tır. Moldova'nın ?imdiki sınırları Prut ve Dinyester nehirlerinin arasındaki Besarabya denilen tarihi bolgenin SSCB tarafından Romanya'dan alınması ile 1947'de cizilmi?tir. Romanya ile ili?kileri kesilmi?,
Kiril alfabesi
kullanma zorunlulu?u getirilmi?, Rusların ve Ukraynalıların endustriyel bolgelere buyuk caplı gocleri ozellikle desteklenmi?tir. 1950'lerde ise binlerce etnik Rumen,
Orta Asya
'ya goc etmek zorunda bırakılmı?tır.
1986'da Sovyet Lideri
Mihail Gorbacov
tarafından uygulanan
Glasnost
politikası ile birlikte ulusal ve kulturel ba?ımsızlık icin u?ra? veren bircok ba?ımsız politik grup ortaya cıkmı?tır. 1990 ?ubat'ında Cumhuriyet'in Yuksek Sovyet (Parlamento) secimleri yapılmı?tır. Moldova'nın ba?ımsızlık ve reformlara yonelik calı?maları 1990 yılında artmı?tır. Serbest piyasa ekonomisine geci? yolunda calı?malara bu yıl icerisinde ba?lanmı?tır. Yine aynı yılın ilkbaharında yapılan secimlerde Moldova Halk Cephesi Parlamento'da co?unlu?u sa?lamı? ve Anayasa'da bir dizi de?i?iklik yapılmı?tır. Pek cok Sovyet cumhuriyetinde tam ba?ımsızlık,
Moskova
'daki ba?arısız darbe giri?imi sonucunda kazanılmı?tır.
Darbenin bastırılmasından sonra Moldova, 27 A?ustos 1991'de ba?ımsızlı?ını kazanmı?tır. Bu hareketin ardından Ukrayna sınırında gumruk ofisleri acılmı? ve Rus askerlerinin Cumhuriyet'ten ayrılması talep edilerek Moldova Ulusal Ordusu kurulmu?tur. 21 Aralık 1991 tarihinde Moldova yonetimi halkın buyuk olcude kar?ı cıkmasına ra?men
Almatı
'da yapılan toplantıda e?it ve kurucu uye olarak
Ba?ımsız Devletler Toplulu?unun
olu?masına yonelik anla?mayı imzalamı?tır. Ulkeden ayrılmayan Rus askerinin de deste?i ile 2 Mart-21 Temmuz 1992 yılında
Transdinyester Sava?ı
olmu? ve
Transdinyester
de facto bir ba?ımsızlık kazanmı?tır. Gunumuzde Rus askerleri halen bolgede bulunmakta ve herhangi bir birle?me adımını engellemektedir.
[6]
Sovyetler Birli?i'nin da?ılmasından sonra uluslararası sistemin gundemini me?gul eden etnik sorunlar Moldova'nın da gundemini ?ekillendirecek potansiyel bir faktor olarak kar?ımıza cıkmaktadır. Ancak Turki bir dil konu?an
Gagavuzlara
verilen ozerklik, Sovyetler Birli?i'nin da?ılmasından sonra barı?cı yolla cozumlenen ilk ve tek etnik sorun olma ozelli?ini korumaktadır.
Moldova 2016'ya kadar parlamenter sistemle 2016'dan sonra
yarı ba?kanlık sistemiyle
yonetilen demokratik bir cumhuriyettir. Ulkede cok partili bir siyaset yapısı vardır.
The Economist
'in
Demokrasi Endeksi
, Moldova'yı "kusurlu demokrasi" olarak de?erlendirmi? ve 6,23 puan vermi?tir. Endeks, Moldova'nın secim sureci ve co?ulculuk, siyasi katılım, sivil ozgurlukler ba?lıklarında yuksek notlar verirken siyasi kultur ve devlet i?leyi?i ba?lıklarında du?uk notlar vermi?tir. Siyasi kultur ve devlet i?leyi?i bakımından Moldova sırasıyla 5,36 ve 4,38 notlarını almı?tır.
Yasama yetkisi parlamentoya aittir.
Parlamento
101 uyeden olu?ur ve dort yıllık bir periyot icin secilir. 45 gun boyunca hukumetin kurulamaması durumunda Cumhurba?kanı parlamentoyu feshedip erken secimleri ilan edebilir. Secimler dort yılda bir yapılır ve uyeler
nispi temsil sistemi
ile secilir. Anayasanın de?i?tirilmesi icin parlamentonun 1/3'unun destek oyu vermesi gerekmektedir.
[7]
Moldova'da yurutme cift ba?lıdır. Biri halkın do?rudan secmi? oldu?u ve tarafsız olan Cumhurba?kanı, di?eriyse meclisin guvenoyu ile kurulan Bakanlar Kuruludur. Moldova, tarafsız olmasına ra?men Cumhurba?kanın halk tarafından secilmesi, aktif politikaya mudahale etmesi ve vaatler vermesi nedeniyle yarı ba?kanlık sistemiyle yonetilmektedir. Siyasette Cumhurba?kanının rolu kuvvetlidir ve Ba?bakan uzerinde buyuk bir etkisi vardır.
Cumhurba?kanı 2000 yılına kadar do?rudan halk tarafından secilmi? ancak 2000 yılında yapılan anayasa de?i?ikli?i ile Cumhurba?kanını secme yetkisi halktan parlamentoya alınmı?tır. Bu nedenle 2000-2016 yılları arasında parlamento uyelerinin 61 co?unlu?u ile secilmekteydi. 2009 yılında
Moldova Komunistler Partisinin
iktidardan du?mesi ve Avrupa Entegrasyonu ?ttifakanın iktidara gelmesiyle parlamentoda iki taraf da gerekli 61 co?unlu?u elde edememi?, 2012'ye kadar vekil cumhurba?kanları ulkeyi yonetmi?tir. 2012'de iki ba?arısız giri?imin ardından
Nicolae Timofti
Avrupa Entegrasyonu ?ttifakı ve uc eski
Moldova Komunistler Partisi
milletvekilinin deste?iyle secilebilmi?tir. 2015'te Anayasa Mahkemesinin 2000 yılındaki anayasa de?i?ikli?ini anayasaya aykırı olarak bulması sonucunda de?i?iklik iptal edilmi? ve Cumhurba?kanı yeniden do?rudan halk tarafından secilmeye ba?lanmı?tır. 2015'ten sonra 2016 ve 2020'de yapılan secimlerde sırasıyla
Igor Dodon
ve
Maia Sandu
(Gorevde) secilmi?tir.
Moldova anayasasına gore yargı erki ba?ımsız ve tarafsız olmalıdır ancak bircok uluslararası rapora gore yargı; polis, burokrasi ile birlikte geni? yolsuzlu?a sahiptir. Bu nedenle halk tarafından yargı erki surekli ele?tirilmektedir. Yargının ru?vet ve yanda? kayırmacılı?ı nedeniyle
mafya
kırsal bolgelerde gucludur.
Ana madde:
2021 Moldova Yasama Secimi
Bir onceki secimlerden beri parlamentonun
Moldova Demokrat Partisi
,
Moldova Sosyalist Partisi
ve
Eylem ve Dayanı?ma Partisi
olmak uzere uce bolunmu? ?ekilde olması hukumetlerin kalıcı olamamasına neden olmu?tur. 2020 yılında PAS'ın eski genel ba?kanı
Maia Sandu
'nun Cumhurba?kanı secilmesiyle Cumhurba?kanlı?ı ile Ba?bakanlık arasında fikir ayrılıkları ba? gostermi?tir. Maia Sandu'nun aday gosterdi?i
Natalia Gavrili?a
'nın
Parlamentodan
iki defa guvenoyu alamamasıyla Maia Sandu, 45 gun boyunca Parlamentonun Bakanlar Kurulu secememesi durumunda Cumhurba?kanı'na tanınan feshetme yetkisini kullanmı? ve erken secimleri ilan etmi?tir.
Ana madde:
Moldova'da Siyaset
Moldova halkı, 11 Temmuz 2021 tarihinde gercekle?tirilen secimlerde
Eylem ve Dayanı?ma Partisini
101 sandalyenin 63'uyle birlikte iktidara ta?ımı?tır. Cumhurba?kanı Sandu,
Natalia Gavrili?a
'ya yeniden hukumeti kurma gorevi vermi? ve PAS kontrolundeki Parlamentodan guvenoyu alınmı?tır. 10 ?ubat 2023'te yeterli deste?e sahip olmadı?ını belirterek istifa eden
Gavrili?a
'nın yerine Cumhurba?kanı Sandu
Dorin Recean
'a hukumeti kurma gorevi vermi?tir. Recean, halihazırda Moldova Ba?bakanı'dır.
Moldova'da 32 bolge, 3 belediye ve 2
ozerk cumhuriyet
yer almaktadır.
Gagavuzya
, SSCB'nin da?ılı?ının hemen ardından
Gagavuzya Cumhuriyeti
'nin ilan edilmesiyle patlak veren
Gagavuzya Catı?malarının
sonucunda
Gagavuz Yasası
ile kurulmu?tur.
[8]
Gagavuz Yasası, 1990 yılında ba?ımsızlı?ını ilan eden Gagavuzya'nın Moldova icerisinde bulunan bir ozerk bolge oldu?unu ve topraklarının
Gagavuzların
yuzde 50'den fazla bulundu?u bolgelerden olu?tu?unu belirtmektedir.
Gagavuzya'nın kendi polis te?kilatı, kendi parlamentosu, kendi
Ba?kanı
ve secimleri bulunmaktadır. Gagavuzya haricindeki di?er bolgeler yoneticilerini yerel secimlerde secerken Gagavuzya'nın farklı bir tarihte yapılan kendi Ba?kanlık secimi bulunmaktadır. Gagavuzlar hem Moldova hem Gagavuzya secimlerinde co?unlukla Rusya yanlısı partileri secmektedir.
[9]
Transdinyester'in nihai statusu ise tartı?malı olmakla beraber Moldova Hukumeti, burasının kendi topraklarının ayrılmaz bir parcası olan bir ozerk bolge olarak gormektedir. Moldova'nın bir parcası olmadı?ı anlamına gelmemesi icin Moldova kurumları, secimlerde suiistimallere neden olsa da Transdinyester bolgesinden halkın oy kullanması icin sınırın Batı tarafında sandıklar kurmakta,
[10]
Moldova'dan Transdinyestere'e giden vatanda?ların pasaportlarına cıkı? damgası basmamaktadır.
[11]
4.434.547 ki?ilik nufusuyla, km² ba?ına 108 ki?i du?en bu ulkede, nufus artı? hızı -1.830 ki?idir. Nufusun %99'u okuma yazma bilir.
Nominal ki?i ba?ına du?en milli gelir $6.400 seviyesinde
[12]
olup
SAGP
'ye gore $16.900'dur.
[13]
Ba?kenti ve en buyuk ?ehri
Ki?inev
'dir. Resmi dili
Rumence
olup bolgesel diller
Rusca
ve
Gagavuzca
'dır.
Ortodoks Hristiyanlar
nufusun ezici bir ?ekilde co?unlu?unu olu?turmaktadır. 2014 sayımına gore Moldovalılar/Rumenler nufusun %82,1'ini olu?tururken Ukraynalılar %6,6; Gagavuzlar %4,6; Ruslar %4,1; Bulgarlar %1,9'dur.
[14]
Moldova'nın guneybatı kom?usu olan Romanya ile derin tarihsel ba?ları bulunmaktadır. ?ki ulke de ortak tarihe sahiptir, ancak buna kar?ın Moldova'nın
SSCB
doneminde Romanya'dan ayrı bir ulke olarak Moskova'nın bu donemdeki
Rusla?tırma
politikaları sebebiyle 1991'den beri gunumuzde halk arasında "Moldovalılık" ile "Rumen" kimlikleri tartı?ması suregelmektedir.
?ubat 2023'te Ki?inev'de yapılan bir ankette Moldovalıların yuzde 32'si kendini kulturel olarak Romanya'ya ba?lı gorurken yuzde 40'ı ne Romanya'ya ne de Rusya'ya kulturel bir ba?lılık hissetmediklerini belirtmi?lerdir. Kimlik konusunda da katılımcıların yuzde 6'dan azı kendini Rumen olarak nitelerken yuzde 74'u kendini Moldovan olarak nitelemi?tir.
[15]
Sovyetler Birli?i'nin da?ılmasının
ardından Moldova'da
demokratikle?me
,
perestroyka
ve Moldovan milliyetcili?i etrafında kurulan
Moldova Halk Cephesi
iktidara gelmi?tir. Bu orgut daha sonrasında Romanya ile birle?me yanlısı bir tutuma yonelmi?tir. Bu kapsamda "Sovyet Moldovan" kimli?ini reddetmi? ve bunun "
Besarabyalı
Rumenlerin milli vasıflarını kaybettirme" amacını gucen bir
Sovyet
takti?i olarak gormu?lerdir. Moldova Halk Cephesinin ikinci kongresinde MHC milletvekili ve yoneticisi Iurie Ro?ca'nın acıkca Bukre? ile birle?meye ca?ırması en sonunda ulkenin guneyinde bulunan
Gagavuzlar
ile Transdinyester bolgesinde bulunan
Ruslar
ile
Ukraynalıların
ayrılıkcı ayaklanmalarına neden olacak birle?me tartı?masının ulusal duzeyde herkes tarafından tartı?ılmasına neden olmu?tur. 1991 yılında Cephe,
Romanya ile birle?meyi
desteklerken Moldovalıların yalnızca yuzde 3,9'u birle?mekten yanaydı.
[15]
Gunumuzde Moldovalılar, bircok ankete gore Romanya ile birle?me konusunda yarı yarıya ayrılmaktadır.
Parlamentoda
bulunan partilerden
Komunistler Partisi
,
Sosyalist Parti
ve
?or Parti
acıkca birle?meye kar?ı cıkarken
Eylem ve Dayanı?ma Partisi
acıktan destek vermese de Cumhurba?kanı
Sandu
dahil bircok parti yoneticisi gecmi?inde Romanya ile birle?me taraftarı olan
Liberal Demokrat Parti (Moldova)
[16]
ve
Liberal Partide (Moldova)
siyaset yapmı?lardır. Romanya ile birle?meyi savunan partiler aynı zamanda
Avrupa Birli?i
ve
NATO
taraftarıyken kar?ı cıkanlar aynı zamanda Rusya yanlısıdır.
Do?u Avrupa'da yer alan Moldova'nın denize kıyısı yoktur. Biri kuzeydo?uda biri de guneybatıda olmak uzere iki kom?usu vardır:
Romanya
ve
Ukrayna
. Guneybatı kom?usu olan Romanya ile derin tarihsel ba?ları bulunmaktadır. ?ki ulke de benzer kulture sahip olup aynı dili konu?maktadır.
[
kaynak belirtilmeli
]
|
---|
Tarih
| | |
---|
Co?rafya
| |
---|
Siyaset
| |
---|
Ekonomi
| |
---|
Toplum
| Kultur
| |
---|
Demografi
| |
---|
Semboller
| |
---|
|
---|
|
---|
Onceki geni?lemeler
|
- 1973
(Danimarka, ?rlanda, Birle?ik Krallık)
- 1981
(Yunanistan)
- 1986
(Portekiz, ?spanya)
- 1995
(Avusturya, Finlandiya, ?svec)
- 2004
(Kıbrıs, Cek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya, Malta, Polonya, Slovakya, Slovenya)
- 2007
(Bulgaristan, Romanya)
- 2013
(Hırvatistan)
- ?statistikler
|
---|
Adaylar
| |
---|
Potansiyel adaylar
| |
---|
Ortaklıklar
| |
---|
Co?rafi olarak di?er
Avrupa ulkeleri
| |
---|
|
|
---|
Uyelik
| Uyeler
| |
---|
On uyeler
| |
---|
Eski uyeler
| |
---|
Oncel
| |
---|
| |
---|
Spor
| |
---|
Askeri
| |
---|
Ekonomi
| |
---|
Organizasyon
| |
---|
|
|
---|
Uyeler
| | |
---|
Sonradan katılan uyeler
| |
---|
Uyelik ba?vurusu kabul edilmeyen ulkeler
| |
---|
Gozlemci Ulkeler
| |
---|
Gozlemci Kurulu?lar
| |
---|
|
---|
Uyeler
| | |
---|
Gozlemciler
| |
---|
1
Ortak uye.
|