Ten artykuł dotyczy pa?stwa. Zobacz te?: inne znaczenia tego słowa .

Wielkie Ksi?stwo Luksemburga

Groussherzogtum Letzebuerg
Grand-Duche de Luxembourg
Großherzogtum Luxemburg

Flaga Herb
Dewiza : ( lb. ) Mir welle bleiwe wat mir sinn ( Chcemy pozosta? tymi, kim jeste?my )
Hymn : Ons Heemecht ? hymn pa?stwowy (Nasza Ojczyzna) Wilhelmus ? hymn monarszy (Wilhelm)
Konstytucja	Konstytucja Luksemburga
J?zyk urz?dowy	luksemburski , francuski , niemiecki
Stolica	Luksemburg
Ustroj polityczny	demokratyczny
Typ pa?stwa	monarchia konstytucyjna , wielkie ksi?stwo
Głowa pa?stwa	wielki ksi??? Henryk
Nast?pca tronu	ksi??? Wilhelm
Szef rz?du	premier Luc Frieden
Powierzchnia  ? całkowita  ? wody ?rodl?dowe	2586,40 [1] km² 0%
Liczba ludno?ci (1 stycznia 2023)  ? całkowita   ?  g?sto?? zaludnienia	660 809 [2] 255 osob/km²
PKB (2023)  ? całkowite   ? na osob?	86,97 mld [3] USD 132 372 [3] USD
PKB ( PSN ) (2023)  ? całkowite   ? na osob?	93,62 mld [3] dolarow mi?dzynar. 142 490 [3] dolarow mi?dzynar.
Waluta	1 euro = 100 eurocentow (EUR, €) [4]
Niepodległo??  - autonomia (symboliczna data niepodległo?ci)  - zako?czenie unii personalnej z Holandi?	od Holandii 19 kwietnia 1839 23 listopada 1890
Strefa czasowa	UTC +1 ? zima UTC +2 ? lato
Kod ISO 3166	LU
Domena internetowa	.lu
Kod samochodowy	L
Kod samolotowy	LX
Kod telefoniczny	+352
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodro?ach
Wiadomo?ci w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku

Luksemburg , Wielkie Ksi?stwo Luksemburga (luks. Letzebuerg , Groussherzogtum Letzebuerg ; fr. Luxembourg , Grand-Duche de Luxembourg ; niem. Luxemburg , Großherzogtum Luxemburg ) ? pa?stwo, poło?one w Europie Zachodniej . Graniczy z Francj? od południa, Niemcami od wschodu oraz Belgi? od zachodu i połnocy. Pa?stwo członkowskie Unii Europejskiej oraz NATO .

Geografia [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Geografia Luksemburga .

Luksemburg to kraj o powierzchni 2586,40 km².

• całkowita długo?? granicy l?dowej: 359 km
• długo?? wybrze?a: 0 km
• długo?? granic z s?siaduj?cymi pa?stwami: Belgia 148 km, Francja 73 km, Niemcy 138 km
• najwy?szy punkt: Kneiff 560 m n.p.m.
• najni?szy punkt: rzeka Mozela 133 m n.p.m.

Historia [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobne artykuły: Historia Luksemburga , Luksemburgowie , Władcy Luksemburga i  Wielcy ksi???ta Luksemburga .

Historia Luksemburga si?ga X w. Kolejni jego władcy, zaczynaj?c od niewielkiego skrawka ziemi wokoł skały luksemburskiej, stopniowo poszerzali granice hrabstwa, poło?onego na zachodnich peryferiach Niemiec . Sukces osi?gn?ł Henryk VII Luksemburski , ktory na pocz?tku XIV w. został krolem niemieckim i cesarzem rzymskim. Dzi?ki temu jego nast?pcy si?gn?li po trony Czech i W?gier , stopniowo jednak zaniedbali niewielkie hrabstwo, z ktorego si? wywodzili. Było ono zastawiane, a po wyga?ni?ciu rodu Luksemburgow przechodziło z r?k do r?k.

Z ko?cem XV wieku znalazł si? w r?kach Habsburgow , najpierw hiszpa?skich, a w XVIII w. austriackich. W 1639 w tzw. I rozbiorze Luksemburga południowe fragmenty ksi?stwa z miastem Thionville zaj?ła Francja . Całe ksi?stwo zostało wł?czone do Francji przez Napoleona . Według ustale? kongresu wiede?skiego w 1815 Wielkie Ksi?stwo Luksemburga uzyskało niezale?no??, jednak?e w okrojonym kształcie po zaj?ciu ziem połnocno-wschodnich przez Prusy (II rozbior), i zostało zwi?zane uni? personaln? ze Zjednoczonym Krolestwem Niderlandow . Mimo niepodległo?ci stacjonowały w nim garnizony pruskie. W 1839 w efekcie ustale? konferencji londy?skiej utraciło znaczn? (zamieszkan? głownie przez Walonow ) cz??? terytorium na rzecz nowo utworzonej Belgii ^[5] (III rozbior). Od 1842 w unii celnej ze Zwi?zkiem Niemieckim, po I wojnie ?wiatowej z Belgi?. Kraj zyskał pełn? niepodległo?? w 1867, w 1890 zerwano uni? personaln? z Holandi? .

Na pocz?tku I wojny ?wiatowej okupowany przez Cesarstwo Niemieckie . Traktat wersalski (art. 40) i traktat w Saint-Germain-en-Laye (art. 84) zniosły wieczyst? neutralno?? Luksemburga.

Zaj?ty przez III Rzesz? w 1940, stał si? cz??ci? tzw. ? Wielkich Niemiec ”. Działał tu pr??ny ruch oporu. Jego dziełem była m.in. fala masowych strajkow przeciwko poborowi Luksemburczykow do wojska niemieckiego. Wyzwolony przez siły alianckie we wrze?niu 1944.

Po wojnie najpierw w unii celnej (1944) Benelux (razem z Belgi? i Holandi?), potem od 25 marca 1957 w Europejskiej Wspolnocie Gospodarczej jako członek zało?yciel. Obecnie jedno z najbogatszych pa?stw kontynentu, skutecznie przyci?gaj?ce kapitał zagraniczny (siedziby ponad 160 bankow) i imigrantow z innych krajow.

Demografia [ edytuj | edytuj kod ]

Według danych Luksemburskiego Urz?du Statystycznego w 2018 r ^[6] . 52,1% ludno?ci stanowili Luksemburczycy (dla porownania według spisu z 2000 roku odsetek ludno?ci autochtonicznej wynosił 63,1%), 16% Portugalczycy, 7,6% Francuzi, 3,6% Włosi, 3,4% Belgowie, 2,2% Niemcy, 6,1% mieszka?cy pozostałych krajow Unii Europejskiej i 7.3% pozostali. Bardzo szybki wzrost liczby ludno?ci w ci?gu ostatniego ?wier?wiecza (382 tys. ? 1990, 439,5 tys. ? 2001, 537,0 tys. ? 2013), spowodowany du?? imigracj? (w 1991 r. imigranci stanowili 26,4%, od tego czasu ich liczba wzrosła o ponad połow?) ^[6] . ?rednia g?sto?? zaludnienia to 233 mieszka?cow na km² (2018). W miastach mieszka 86% ludno?ci (2000). Głowne miasta (poza stolic? ): Esch-sur-Alzette , Differdange . W usługach pracuje ok. 67% ludno?ci zawodowo czynnej, w przemy?le i budownictwie ? 29%, pozostała cz??? ? w rolnictwie. Poziom bezrobocia wynosi 6,1% (2013).

Gospodarka [ edytuj | edytuj kod ]

Kraj bardzo wysoko rozwini?ty o dominuj?cej roli usług (70% produktu krajowego brutto), zwłaszcza sektora finansowego w gospodarce . Rozwoj gospodarczy w integracji z Belgi? (od 1921), krajami Beneluksu (1960), EWG (1958). Produkt krajowy brutto na 1 mieszka?ca wynosi 112 472 dolarow ameryka?skich (2013). Luksemburg jest jednym z głownych o?rodkow finansowych ?wiata . Siedziba 166 bankow , w tym Europejskiego Banku Inwestycyjnego Unii Europejskiej. Podatki stanowi? 37% PKB Luksemburga. Luksemburg ma drugie, najwy?sze na ?wiecie po Liechtensteinie PKB per capita. Codziennie do pracy w Luksemburgu przyje?d?a około 157 tys. ludzi z Francji, Belgii i Niemiec ^[7] .

Przemysł [ edytuj | edytuj kod ]

Rozwini?te hutnictwo ?elaza (importowane rudy ?elaza i złom), głownie w Esch-sur-Alzette i Differdange. Najwi?ksza na ?wiecie produkcja stali na 1 mieszka?ca ? 8,7 t (1991). Przemysł metalowy, maszynowy, chemiczny (tworzyw sztucznych, gumowych), spo?ywczy (głownie piwowarski ), skorzany, cementowy . Około 60% energii elektrycznej dostarczaj? hydroelektrownie. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszka?ca 3,6 tys. kWh (1990).

Rolnictwo [ edytuj | edytuj kod ]

Podstaw? intensywnego rolnictwa jest uprawa zbo? ( pszenica , j?czmie? ), ziemniakow , burakow cukrowych i winoro?li w dolinie rzeki Mozeli . Hodowla bydła , trzody chlewnej i drobiu. Produkcja ?ywno?ci nie pokrywa zapotrzebowania krajowego.

  Osobny artykuł: Wina luksemburskie .

Emisja gazow cieplarnianych [ edytuj | edytuj kod ]

Emisja rownowa?nika dwutlenku w?gla z Luksemburga wyniosła w 1990 roku 12,647 Mt, z czego a? 11,75 Mt stanowił dwutlenek w?gla. Udział innych gazow cieplarnianych jest stosunkowo mały, a w?rod nich najwy?sze s? emisje metanu, podczas gdy emisje gazow fluorowanych i podtlenku azotu s? marginalne. W przeliczeniu na mieszka?ca emisja wyniosła wowczas 30,777 t dwutlenku w?gla, a w przeliczeniu na 1000 dolarow PKB 534 kg. Głownym ?rodłem emisji był wowczas przemysł inny ni? energetyka, ale z czasem na pierwsze miejsce wysun?ł si? transport. Od tego czasu emisje dwutlenku w?gla wahaj? si?. Maksymalne warto?ci notowano na pocz?tku lat 90. ok. 2005, a minimalne w 1998. W 2018 emisja dwutlenku w?gla pochodzenia kopalnego wyniosła 9,954 Mt, a w przeliczeniu na mieszka?ca 16,862 t i w przeliczeniu na 1000 dolarow PKB 175 kg ^[8] .

Turystyka [ edytuj | edytuj kod ]

Du?e znaczenie ma turystyka. Luksemburg w 1991 odwiedziło ok. 860 tys. turystow zagranicznych. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,090 mln turystow (4,9% wi?cej ni? w roku poprzednim), generuj?c dla niego przychody na poziomie 4,161 mld dolarow ^[9] . Głowne o?rodki turystyczne: miasto Luksemburg , Vianden oraz dolina rzeki Mozeli i Ardeny .

Transport [ edytuj | edytuj kod ]

Bezpłatny transport publiczny [ edytuj | edytuj kod ]

W marcu 2020 roku Luksemburg stał si? pierwszym pa?stwem na ?wiecie, ktore wprowadziło całkowicie bezpłatny transport publiczny na terenie kraju (Estonia wcze?niej wprowadziła bezpłatne tylko autobusy) ^[10] .

Transport drogowy [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Autostrady w Luksemburgu .

Transport kolejowy [ edytuj | edytuj kod ]

Pierwsza społka kolejowa w Luksemburgu została powołana w styczniu 1857 roku. Pierwszy odcinek został oddany do u?ytku 11 sierpnia 1859 roku. Ostatnia linia kolejowa została wybudowana w 1950 roku. Pocz?tkowo linie obsługiwały firmy prywatne oraz operatorzy z krajow o?ciennych. Przewo?nik pa?stwowy Societe Nationale des Chemins de Fer Luxembourgeois (CFL) został powołany 14 maja 1946 ^[11] . W 2009 roku na terenie Luksemburga znajdowało si? 271 km linii kolejowych, z czego 201 zelektryfikowanych w systemie 25 kV/50 Hz i 19 pr?dem stałym 3 kV. W szczytowym momencie w 1952 na terenie pa?stwa znajdowało si? 554 km linii, wył?cznie niezelektryfikowanych. Elektryfikacja odbyła si? w latach 1954?1981 ^[11] .

Transport lotniczy [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Lista portow lotniczych w Luksemburgu .

Siły zbrojne [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Siły Zbrojne Luksemburga .

Od 1967 roku armia luksemburska jest ochotnicza. Składa si? tylko z wojsk l?dowych. W jej skład wchodzi 450 (rok 2011) zawodowych ?ołnierzy, około 340 rekrutow i 100 pracownikow cywilnych.

Religia [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobne artykuły: Archidiecezja luksemburska , ?wiadkowie Jehowy w Luksemburgu i  Historia ?ydow w Luksemburgu .

Wi?kszo?? mieszka?cow Luksemburga to chrze?cijanie . Brakuje natomiast rzetelnych danych na temat przynale?no?ci religijnej. Luksemburg jest pa?stwem laickim, a od 1979 roku rz?d, jak i pa?stwowe o?rodki badawcze i statystyczne nie zbieraj? i nie publikuj? danych na temat stanu religii w pa?stwie. W 2002 roku Ko?cioł rzymskokatolicki ocenił, ?e około 380 tys. było ochrzczonych w tym Ko?ciele, co stanowiło ok. 86% populacji. Wyznawcow ro?nych odłamow protestantyzmu jest 5 ? 15 tys. (1 ? 3,2%). Mniejszo?ciowym wyznaniem w Luksemburgu s? tak?e prawosławie , judaizm , islam . Wi?kszo?? Luksemburczykow jest słabej religijno?ci. Udział w praktykach religijnych waha si? w granicach 10 ? 15% ^[12] . Według przeprowadzonego sonda?u Eurobarometr na zlecenie Komisji Europejskiej w 2005 roku 44% badanych przyznało si? do wiary w Boga, 28% okre?liło si? jako osoby, ktore wierz? w nieokre?lon? sił? wy?sz?, 22% zdeklarowało ateizm , agnostycyzm lub brak wyznania, a 6% odmowiło deklaracji religijnej. Podział wyznaniowy ^[13] :

• Chrze?cijanie ? 80,1% w tym:
  • Katolicyzm ? 91,3%
  • Protestantyzm ? 5,7%
  • Prawosławie ? 1,5%
  • Anglikanizm ? 0,6%
  • Pozostali ? 1,0%
• Bezwyznaniowi ? 17,2%
• Islam ? 2,0%
• Inni ? 0,7%

J?zyki [ edytuj | edytuj kod ]

W Luksemburgu w u?yciu s? trzy j?zyki. J?zyk luksemburski (dawniej uwa?any za jeden z dialektow j?zyka niemieckiego ) jest j?zykiem, ktorego wi?kszo?? Luksemburczykow uczy si? od wczesnego dzieci?stwa w domu. W szkołach podstawowych naucza si? przede wszystkim po francusku i niemiecku. Rozpoczynaj?c szkoł? ?redni? uczniowie powinni ju? zna? luksemburski, francuski i niemiecki. W szkołach ?rednich uczy si? za? po francusku i niemiecku , wprowadzany jest tak?e j?zyk angielski. Luksemburczycy znaj? luksemburski i niemiecki na poziomie j?zyka ojczystego, wi?kszo?? zna tak?e j?zyk francuski. Gazety drukuj? artykuły przede wszystkim po niemiecku, czasem jednak tak?e po francusku i luksembursku. Luksemburskie kanały telewizyjne nadaj? prawie wył?cznie po luksembursku, chocia? dost?pne s? tak?e kanały zagraniczne po francusku i niemiecku. Według licznych bada?, 75% Luksemburczykow mowi na co dzie? po luksembursku, rownie? młodzie? pisze do siebie wiadomo?ci tekstowe w tym j?zyku, odbywaj? si? w nim tak?e obrady parlamentu, chocia? wszystkie ustawy spisywane s? po francusku. Do uzyskania obywatelstwa niezb?dne jest zdanie egzaminu pa?stwowego z j?zyka luksemburskiego. Dodatkowo 13% mieszka?cow (głownie imigrantow portugalskich) zna j?zyk portugalski , powszechna jest te? znajomo?? j?zyka angielskiego . J?zyk luksemburski został ustandaryzowany dopiero w latach siedemdziesi?tych i od tamtej pory prze?ywa renesans, tak?e w?rod młodego pokolenia, gdy? wcze?niej był przede wszystkim mowionym dialektem j?zyka niemieckiego, u?ywanym tylko w sferze prywatnej.

Kultura [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Lista ?wiatowego dziedzictwa UNESCO w Luksemburgu .

Guy Rewenig jest autorem pierwszej powie?ci po luksembursku; jest on uwa?any obok Rogera Manderscheida za prekursora pisania prozy artystycznej w tym j?zyku.

W Luksemburgu działa Radio Luxembourg .

Polityka [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Ustroj polityczny Luksemburga .

  Zobacz te?: Wielcy ksi???ta Luksemburga i  Premierzy Luksemburga .

Według konstytucji uchwalonej w 1868 (zmiany 1919, 1948, 1956) dziedziczna monarchia konstytucyjna (wielkie ksi?stwo). Głow? pa?stwa jest wielki ksi???, ktory powołuje rz?d z premierem na czele, odpowiedzialny przed jednoizbowym parlamentem .

Władza ustawodawcza nale?y do wielkiego ksi?cia i Izby Deputowanych (60 członkow o kadencji 5-letniej), wybieranej w 4 okr?gach w głosowaniu powszechnym i proporcjonalnym. Organem doradczym wielkiego ksi?cia jest powoływana przez niego (do?ywotnio) Rada Stanu (21 członkow).

Luksemburg nale?y do Beneluksu .

Podział administracyjny [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Podział administracyjny Luksemburga .

Luksemburg do 3 pa?dziernika 2015 r. podzielony był na trzy dystrykty (district, Distrikt) . Obecnie dzieli si? na dwana?cie kantonow (canton, kanton) , w skład ktorych wchodz? 102 gminy (gemeng, commune, Gemeinde) .

1. W skład byłego dystryktu Diekirch (Dikrech) wchodziły nast?puj?ce kantony:

• Clervaux (Klierf; Clerf)
• Diekirch (Dikrech)
• Redange (Reiden; Redingen)
• Vianden (Veianen)
• Wiltz (Wolz)

2. W skład byłego dystryktu Grevenmacher (Greiwemaacher) wchodziły nast?puj?ce kantony:

• Echternach (Iechternach)
• Grevenmacher (Greiwemaacher)
• Remich (Reimech)

3. W skład byłego dystryktu Luksemburg (Letzebuerg; Luxembourg; Luxemburg) wchodziły nast?puj?ce kantony:

• Capellen
• Esch-sur-Alzette (Esch-Uelzecht; Esch an der Alzette)
• Luksemburg (Letzebuerg; Luxembourg; Luxemburg)
• Mersch (Miersch)

Galeria [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]