Luksemburg
,
Wielkie Ksi?stwo Luksemburga
(luks.
Letzebuerg
,
Groussherzogtum Letzebuerg
; fr.
Luxembourg
,
Grand-Duche de Luxembourg
; niem.
Luxemburg
,
Großherzogtum Luxemburg
) ? pa?stwo, poło?one w
Europie Zachodniej
. Graniczy z
Francj?
od południa,
Niemcami
od wschodu oraz
Belgi?
od zachodu i połnocy. Pa?stwo członkowskie
Unii Europejskiej
oraz
NATO
.
Luksemburg to kraj o powierzchni 2586,40 km².
- całkowita długo?? granicy l?dowej: 359 km
- długo?? wybrze?a: 0 km
- długo?? granic z s?siaduj?cymi pa?stwami:
Belgia
148 km,
Francja
73 km,
Niemcy
138 km
- najwy?szy punkt:
Kneiff
560 m
n.p.m.
- najni?szy punkt: rzeka
Mozela
133 m n.p.m.
Historia Luksemburga si?ga X w. Kolejni jego władcy, zaczynaj?c od niewielkiego skrawka ziemi wokoł skały luksemburskiej, stopniowo poszerzali granice hrabstwa, poło?onego na zachodnich peryferiach
Niemiec
. Sukces osi?gn?ł
Henryk VII Luksemburski
, ktory na pocz?tku XIV w. został krolem niemieckim i cesarzem rzymskim. Dzi?ki temu jego nast?pcy si?gn?li po trony
Czech
i
W?gier
, stopniowo jednak zaniedbali niewielkie hrabstwo, z ktorego si? wywodzili. Było ono zastawiane, a po wyga?ni?ciu rodu
Luksemburgow
przechodziło z r?k do r?k.
Z ko?cem XV wieku znalazł si? w r?kach
Habsburgow
, najpierw hiszpa?skich, a w XVIII w. austriackich. W 1639 w tzw.
I rozbiorze Luksemburga
południowe fragmenty ksi?stwa z miastem
Thionville
zaj?ła
Francja
. Całe ksi?stwo zostało wł?czone do
Francji
przez
Napoleona
. Według ustale?
kongresu wiede?skiego
w 1815 Wielkie Ksi?stwo Luksemburga uzyskało niezale?no??, jednak?e w okrojonym kształcie po zaj?ciu ziem połnocno-wschodnich przez
Prusy
(II rozbior), i zostało zwi?zane uni? personaln? ze
Zjednoczonym Krolestwem Niderlandow
. Mimo niepodległo?ci stacjonowały w nim garnizony pruskie. W 1839 w efekcie ustale? konferencji londy?skiej utraciło znaczn? (zamieszkan? głownie przez
Walonow
) cz??? terytorium na rzecz nowo utworzonej
Belgii
[5]
(III rozbior). Od 1842 w unii celnej ze Zwi?zkiem Niemieckim, po I wojnie ?wiatowej z Belgi?. Kraj zyskał pełn? niepodległo?? w 1867, w 1890 zerwano uni? personaln? z
Holandi?
.
Na pocz?tku
I wojny ?wiatowej
okupowany przez
Cesarstwo Niemieckie
.
Traktat wersalski
(art. 40) i
traktat w Saint-Germain-en-Laye
(art. 84) zniosły
wieczyst? neutralno??
Luksemburga.
Zaj?ty przez III Rzesz?
w 1940, stał si? cz??ci? tzw. ?
Wielkich Niemiec
”. Działał tu pr??ny ruch oporu. Jego dziełem była m.in. fala masowych strajkow przeciwko poborowi Luksemburczykow do wojska niemieckiego. Wyzwolony przez siły alianckie we wrze?niu 1944.
Po wojnie najpierw w unii celnej (1944)
Benelux
(razem z Belgi? i Holandi?), potem od 25 marca 1957 w
Europejskiej Wspolnocie Gospodarczej
jako członek zało?yciel. Obecnie jedno z najbogatszych pa?stw kontynentu, skutecznie przyci?gaj?ce kapitał zagraniczny (siedziby ponad 160 bankow) i imigrantow z innych krajow.
Według danych Luksemburskiego Urz?du Statystycznego w 2018 r
[6]
. 52,1% ludno?ci stanowili Luksemburczycy (dla porownania według spisu z 2000 roku odsetek ludno?ci autochtonicznej wynosił 63,1%), 16% Portugalczycy, 7,6% Francuzi, 3,6% Włosi, 3,4% Belgowie, 2,2% Niemcy, 6,1% mieszka?cy pozostałych krajow Unii Europejskiej i 7.3% pozostali. Bardzo szybki wzrost liczby ludno?ci w ci?gu ostatniego ?wier?wiecza (382 tys. ? 1990, 439,5 tys. ? 2001, 537,0 tys. ? 2013), spowodowany du?? imigracj? (w 1991 r. imigranci stanowili 26,4%, od tego czasu ich liczba wzrosła o ponad połow?)
[6]
. ?rednia g?sto?? zaludnienia to 233 mieszka?cow na km² (2018). W miastach mieszka 86% ludno?ci (2000). Głowne miasta (poza
stolic?
):
Esch-sur-Alzette
,
Differdange
. W usługach pracuje ok. 67% ludno?ci zawodowo czynnej, w przemy?le i budownictwie ? 29%, pozostała cz??? ? w rolnictwie. Poziom bezrobocia wynosi 6,1% (2013).
Kraj bardzo wysoko rozwini?ty o dominuj?cej roli usług (70% produktu krajowego brutto), zwłaszcza sektora finansowego w
gospodarce
. Rozwoj gospodarczy w integracji z
Belgi?
(od 1921), krajami
Beneluksu
(1960), EWG (1958). Produkt krajowy brutto na 1 mieszka?ca wynosi 112 472 dolarow ameryka?skich (2013). Luksemburg jest jednym z głownych o?rodkow finansowych
?wiata
. Siedziba 166
bankow
, w tym
Europejskiego Banku Inwestycyjnego
Unii Europejskiej. Podatki stanowi? 37% PKB Luksemburga. Luksemburg ma drugie, najwy?sze na ?wiecie po
Liechtensteinie
PKB per capita. Codziennie do pracy w Luksemburgu przyje?d?a około 157 tys. ludzi z Francji, Belgii i Niemiec
[7]
.
Rozwini?te hutnictwo
?elaza
(importowane rudy ?elaza i złom), głownie w Esch-sur-Alzette i Differdange. Najwi?ksza na ?wiecie produkcja
stali
na 1 mieszka?ca ? 8,7 t (1991). Przemysł metalowy, maszynowy, chemiczny (tworzyw sztucznych, gumowych), spo?ywczy (głownie
piwowarski
), skorzany,
cementowy
. Około 60% energii elektrycznej dostarczaj? hydroelektrownie. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszka?ca 3,6 tys. kWh (1990).
Podstaw? intensywnego rolnictwa jest uprawa zbo? (
pszenica
,
j?czmie?
),
ziemniakow
,
burakow
cukrowych i
winoro?li
w dolinie rzeki
Mozeli
. Hodowla
bydła
, trzody chlewnej i drobiu. Produkcja ?ywno?ci nie pokrywa zapotrzebowania krajowego.
Osobny artykuł:
Wina luksemburskie
.
Emisja gazow cieplarnianych
[
edytuj
|
edytuj kod
]
Emisja
rownowa?nika dwutlenku w?gla
z Luksemburga wyniosła w 1990 roku 12,647 Mt, z czego a? 11,75 Mt stanowił dwutlenek w?gla. Udział innych gazow cieplarnianych jest stosunkowo mały, a w?rod nich najwy?sze s? emisje metanu, podczas gdy emisje
gazow fluorowanych
i podtlenku azotu s? marginalne. W przeliczeniu na mieszka?ca emisja wyniosła wowczas 30,777 t dwutlenku w?gla, a w przeliczeniu na 1000 dolarow
PKB
534 kg. Głownym ?rodłem emisji był wowczas przemysł inny ni? energetyka, ale z czasem na pierwsze miejsce wysun?ł si? transport. Od tego czasu emisje dwutlenku w?gla wahaj? si?. Maksymalne warto?ci notowano na pocz?tku lat 90. ok. 2005, a minimalne w 1998. W 2018 emisja dwutlenku w?gla pochodzenia kopalnego wyniosła 9,954 Mt, a w przeliczeniu na mieszka?ca 16,862 t i w przeliczeniu na 1000 dolarow PKB 175 kg
[8]
.
Du?e znaczenie ma turystyka. Luksemburg w 1991 odwiedziło ok. 860 tys. turystow zagranicznych. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,090 mln turystow (4,9% wi?cej ni? w roku poprzednim), generuj?c dla niego przychody na poziomie 4,161 mld
dolarow
[9]
. Głowne o?rodki turystyczne: miasto
Luksemburg
,
Vianden
oraz dolina rzeki Mozeli i
Ardeny
.
Bezpłatny transport publiczny
[
edytuj
|
edytuj kod
]
W marcu 2020 roku Luksemburg stał si? pierwszym pa?stwem na ?wiecie, ktore wprowadziło całkowicie bezpłatny transport publiczny na terenie kraju (Estonia wcze?niej wprowadziła bezpłatne tylko autobusy)
[10]
.
Pierwsza społka kolejowa w Luksemburgu została powołana w styczniu 1857 roku. Pierwszy odcinek został oddany do u?ytku 11 sierpnia 1859 roku. Ostatnia linia kolejowa została wybudowana w 1950 roku. Pocz?tkowo linie obsługiwały firmy prywatne oraz operatorzy z krajow o?ciennych. Przewo?nik pa?stwowy
Societe Nationale des Chemins de Fer Luxembourgeois
(CFL) został powołany 14 maja 1946
[11]
.
W 2009 roku na terenie Luksemburga znajdowało si? 271 km linii kolejowych, z czego 201 zelektryfikowanych w systemie 25 kV/50 Hz i 19 pr?dem stałym 3 kV. W szczytowym momencie w 1952 na terenie pa?stwa znajdowało si? 554 km linii, wył?cznie niezelektryfikowanych. Elektryfikacja odbyła si? w latach 1954?1981
[11]
.
Od 1967 roku armia luksemburska jest ochotnicza. Składa si? tylko z wojsk l?dowych. W jej skład wchodzi 450 (rok 2011) zawodowych ?ołnierzy, około 340
rekrutow
i 100 pracownikow cywilnych.
Wi?kszo?? mieszka?cow Luksemburga to
chrze?cijanie
. Brakuje natomiast rzetelnych danych na temat przynale?no?ci religijnej. Luksemburg jest pa?stwem laickim, a od 1979 roku rz?d, jak i pa?stwowe o?rodki badawcze i statystyczne nie zbieraj? i nie publikuj? danych na temat stanu religii w pa?stwie. W 2002 roku
Ko?cioł rzymskokatolicki
ocenił, ?e około 380 tys. było ochrzczonych w tym Ko?ciele, co stanowiło ok. 86% populacji. Wyznawcow ro?nych odłamow
protestantyzmu
jest 5 ? 15 tys. (1 ? 3,2%). Mniejszo?ciowym wyznaniem w Luksemburgu s? tak?e
prawosławie
,
judaizm
,
islam
. Wi?kszo?? Luksemburczykow jest słabej religijno?ci. Udział w praktykach religijnych waha si? w granicach 10 ? 15%
[12]
. Według przeprowadzonego sonda?u
Eurobarometr
na zlecenie
Komisji Europejskiej
w 2005 roku 44% badanych przyznało si? do wiary w Boga, 28% okre?liło si? jako osoby, ktore wierz? w nieokre?lon? sił? wy?sz?, 22% zdeklarowało
ateizm
,
agnostycyzm
lub brak wyznania, a 6% odmowiło deklaracji religijnej.
Podział wyznaniowy
[13]
:
- Chrze?cijanie ? 80,1% w tym:
- Bezwyznaniowi ? 17,2%
- Islam
? 2,0%
- Inni ? 0,7%
W Luksemburgu w u?yciu s? trzy j?zyki.
J?zyk luksemburski
(dawniej uwa?any za jeden z
dialektow
j?zyka niemieckiego
) jest j?zykiem, ktorego wi?kszo?? Luksemburczykow uczy si? od wczesnego dzieci?stwa w domu. W szkołach podstawowych naucza si? przede wszystkim po francusku i niemiecku. Rozpoczynaj?c szkoł? ?redni? uczniowie powinni ju? zna? luksemburski, francuski i niemiecki. W szkołach ?rednich uczy si? za? po
francusku
i
niemiecku
, wprowadzany jest tak?e j?zyk angielski. Luksemburczycy znaj? luksemburski i niemiecki na poziomie j?zyka ojczystego, wi?kszo?? zna tak?e j?zyk francuski. Gazety drukuj? artykuły przede wszystkim po niemiecku, czasem jednak tak?e po francusku i luksembursku. Luksemburskie kanały telewizyjne nadaj? prawie wył?cznie po luksembursku, chocia? dost?pne s? tak?e kanały zagraniczne po francusku i niemiecku. Według licznych bada?, 75% Luksemburczykow mowi na co dzie? po luksembursku, rownie? młodzie? pisze do siebie wiadomo?ci tekstowe w tym j?zyku, odbywaj? si? w nim tak?e obrady parlamentu, chocia? wszystkie ustawy spisywane s? po francusku. Do uzyskania obywatelstwa niezb?dne jest zdanie egzaminu pa?stwowego z j?zyka luksemburskiego. Dodatkowo 13% mieszka?cow (głownie imigrantow portugalskich) zna
j?zyk portugalski
, powszechna jest te? znajomo??
j?zyka angielskiego
. J?zyk luksemburski został ustandaryzowany dopiero w latach siedemdziesi?tych i od tamtej pory prze?ywa renesans, tak?e w?rod młodego pokolenia, gdy? wcze?niej był przede wszystkim mowionym dialektem j?zyka niemieckiego, u?ywanym tylko w sferze prywatnej.
Guy Rewenig
jest autorem pierwszej powie?ci po luksembursku; jest on uwa?any obok
Rogera Manderscheida
za prekursora pisania prozy artystycznej w tym j?zyku.
W Luksemburgu działa
Radio Luxembourg
.
Według konstytucji uchwalonej w 1868 (zmiany 1919, 1948, 1956) dziedziczna
monarchia
konstytucyjna (wielkie ksi?stwo). Głow? pa?stwa jest wielki ksi???, ktory powołuje
rz?d
z
premierem
na czele, odpowiedzialny przed
jednoizbowym
parlamentem
.
Władza ustawodawcza nale?y do
wielkiego ksi?cia
i
Izby Deputowanych
(60 członkow o kadencji 5-letniej), wybieranej w 4 okr?gach w głosowaniu powszechnym i proporcjonalnym. Organem doradczym wielkiego ksi?cia jest powoływana przez niego (do?ywotnio) Rada Stanu (21 członkow).
Luksemburg nale?y do
Beneluksu
.
Luksemburg do 3 pa?dziernika 2015 r. podzielony był na trzy dystrykty
(district, Distrikt)
. Obecnie dzieli si? na dwana?cie kantonow
(canton, kanton)
, w skład ktorych wchodz? 102 gminy
(gemeng, commune, Gemeinde)
.
1. W skład byłego dystryktu
Diekirch
(Dikrech)
wchodziły nast?puj?ce kantony:
2. W skład byłego dystryktu
Grevenmacher
(Greiwemaacher)
wchodziły nast?puj?ce kantony:
3. W skład byłego dystryktu
Luksemburg
(Letzebuerg; Luxembourg; Luxemburg)
wchodziły nast?puj?ce kantony:
- ↑
Portail des statistiques:
Annuaire Statistique
. [dost?p 2012-12-23]. [zarchiwizowane z
tego adresu
(2012-10-10)].
(
fr.
)
.
- ↑
Statistics Portal of Luxembourg
.
(
ang.
)
.
- ↑
a
b
c
d
Dane dotycz?ce PKB na podstawie szacunkow
Mi?dzynarodowego Funduszu Walutowego
na rok 2023:
International Monetary Fund:
World Economic Outlook Database, April 2023
. [dost?p 2023-05-20].
(
ang.
)
.
- ↑
Do 31.12.2001 r.
frank luksemburski
= 100
centymow
(LUF).
- ↑
Londy?skie Konferencje
. portalwiedzy.onet.pl. [zarchiwizowane z
tego adresu
(2016-04-13)].
.
- ↑
a
b
Table view
[online], statistiques.public.lu
[dost?p 2018-06-19]
.
- ↑
luxchiffres_2012_p185_update.indd
[online], statistiques.public.lu
[dost?p 2024-04-28]
[zarchiwizowane z
adresu
2012-12-26]
.
- ↑
Luxembourg
, [w:]
F.
F.
Monforti-Ferrario
F.
F.
i inni
,
Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report - Study
[pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 149,
DOI
:
10.2760/687800
,
ISBN
978-92-76-11100-9
(
ang.
)
.
- ↑
UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition
.
UNWTO
, 2016. s. 8. [dost?p 2016-10-04].
(
ang.
)
.
- ↑
Luksemburg wprowadza bezpłatny transport publiczny. Jako pierwszy na ?wiecie - Radio ZET
[online], www.radiozet.pl
[dost?p 2020-03-15]
(
pol.
)
.
- ↑
a
b
Ryszard Rusak.
Kolej w Luksemburgu
. ??wiat Kolei”. 8/2009, s. 32?33. Łod?: Emi-press.
ISSN
1234-5962
.
- ↑
Religion in Europe: Trust Not Filling the Pews
.
- ↑
People Groups | Joshua Project
[online], www.joshuaproject.net
[dost?p 2020-07-09]
(
ang.
)
.
- ↑
Naddniestrza?ska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez ?adne w pełni suwerenne pa?stwo.
- ↑
Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległo??, ktora jest uznawana przez 97 ze 193 pa?stw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej ? EULEX.
Członkostwo w organizacjach mi?dzynarodowych
- ↑
do 22 lutego 2007 wchodził w skład UE jako integralna cz??? Gwadelupy, ponownie jako cz??? Unii od 1 grudnia 2009
- ↑
do 22 lutego 2007 wchodził w skład UE jako integralna cz??? Gwadelupy
Członkowie
UGiW
i
UE
|
|
---|
Członkowie UGiW spoza UE
|
|
---|
Pozostałe pa?stwa i terytoria spoza UE
|
|
---|
Pa?stwa członkowskie
|
|
---|
Kandydaci
|
|
---|
Obserwatorzy
|
|
---|
Byli członkowie Rady Europy
|
|
---|
Organizacja Bezpiecze?stwa i Wspołpracy w Europie (
OBWE
)
Pa?stwa członkowskie
|
Pa?stwa wspołpracuj?ce
|
Pa?stwa członkowskie
|
|
---|
Kandydaci
|
|
---|
Struktura
|
|
---|
Organizacja Wspołpracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD)
Pa?stwa członkowskie
|
|
---|
Kandydaci
|
|
---|
Obserwatorzy
|
|
---|
Wspołpracuj?cy
|
|
---|
Organizacje afiliowane
|
|
---|
Cesarstwa
|
|
---|
Krolestwa
|
|
---|
Elektoraty
|
|
---|
Wielkie ksi?stwa
|
|
---|
Ksi?stwa (
Herzogtum
)
|
|
---|
Ksi?stwa (
Furstentum
)
|
|
---|
Landgrafostwa
|
|
---|
Wolne miasta
|
|
---|
- ↑
a
b
W cz??ci terytorium poza zwi?zkiem.
- ↑
Od 1863.
- ↑
a
b
Poł?czone z Ksi?stwem Anhalt od 1863.
- ↑
Do 1847.
- ↑
Od 1839.
- ↑
Od 1864 pod okupacj? zwi?zku.
- ↑
a
b
Od 1826.
- ↑
a
b
c
Do 1826.
- ↑
a
b
Do 1850.
- ↑
Od 1817.