Kongeriget Danmark (norsk: Danmark, dansk)
Flagg Riksvapen
Nasjonalsong	≪ Der er et yndigt land ≫
Motto	? Kongen sitt valsprak: ≪Forbundne, forpligtet, for Kongeriget Danmark≫.
Offisielle sprak	Dansk
Hovudstad	København
Styresett Konge Statsminister	Konstitusjonelt monarki Frederik X Mette Frederiksen
Flatevidd  ? Totalt  ? Andel vatn	43 094 km² ( 131. ) 1,6 %
Folketal  ? Estimert (2017)  ? Tettleik	5 605 948 ( 114. ) 130,1 /km² ( 67. )
Nasjonaldag	5. juni
BNP  ? Totalt (2015)  ? Per innbyggjar	257 100 mill. USD ( 57. ) 46 600 USD ( 25. )
Valuta	Dansk krone
Tidssone	UTC +1
Telefonkode	+45
Toppnivadomene	.dk

Danmark er eit land i Nord-Europa . Det er det sørlegaste av dei nordiske og skandinaviske landa , og ligg sørvest for Sverige og sør for Noreg . Danmark har landgrense til Tyskland , og grensar ogsa til Nordsjøen og Austersjøen . Innbyggjartalet er pa om lag 5,5 millionar, og hovudstaden er København .

Geografisk utgjer Danmark ei stor halvøy, Jylland , og ei rekkje øyar, der Sjælland , Fyn , Lolland , Falster og Bornholm er dei mest kjende. Kongeriket Danmark femner saman med sjølve Danmark bilanda Grønland og Færøyane .

Danmark er ein velferdsstat med blandingsøkonomi . Levestandarden i landet er høg, og samfunnet er prega av sma økonomiske skilnader. Danmark er eit konstitusjonelt monarki med parlamentarisme . Landet vert delt inn i fem regionar og 98 kommunar . Danmark har vore medlem av FN og NATO sidan opprettinga og av EU sidan 1973, men er ikkje ein del av eurosona .

Nasjonalspraket dansk er i stor grad innbyrdes lettfatteleg med norsk og svensk , og har sterke historiske og kulturelle band til dei andre nordiske spraka . Om lag 82 % av folkesetnaden, og 90 % av dei etniske danskane, er medlemmer i den lutherske Folkekirken . I 2009 hadde noko over ein halv million danskar utanlandsk opphav, derav om lag halvparten fra andre europeiske land.

Etymologi [ endre | endre wikiteksten ]

Danskar eller daner som etnisk gruppe vart omtalt allereie i antikken . Pa 600-talet skreiv bade den greske historieskrivaren Prokopios og den gotiske historikaren Jordanes om eit folk i nord ved namn ≪danoi≫ og ≪dani≫. Pa norrønt vart folket i genitiv fleirtal kalla ≪danir≫, som kan tyde noko i retning av ≪flatlandsfolk≫. ≪Dane≫ er truleg ei avleiing av det indoeuropeiske *dhen- , som tyder ≪flate, flatt brett≫. ^[1]

≪ Mark ≫ vart i gamalhøgtysk og i gamalengelsk brukt i tydinga ≪grenseland≫. Ordet Danmark tydde altsa ≪flatlandsfolkets grenseland≫ og var avgrensa til dagens Slesvig , altsa danenes grenseland til tyskarane i sør. ^[2] I frankiske riksarbøker ( Annales Regni Francorum ) vert det foltalt at frankiske utsendingar i 825 møtte kongane deira ≪pa deira land≫ ( in marca eorum ). ^[3] Det vert ogsa fortalt at danene kom ≪til marken≫ ( ad marcam ) for a ga til atak pa saksarane ved elva Eider i den noverande tyske delstaten Schleswig-Holstein i 828. ^[4]

Av Jordanes far vi inntrykk av at danene høyrte til den gotiske stammen Suetidi og kom fra det noverande Sverige. Dei skal ha drive bort herulane fra landet. Danene vert ikkje nemnde av den romerske historikaren Tacitus i ar 98, men han nemnde gotarane (gothones) . Dersom danene ikkje eksisterte pa 100-talet, og skildringa til Jordanes er riktig, kan danene ha oppstatt som etnisk gruppe pa 200- eller 300-talet.

Nokre eldre kjelder ymtar om at danene var identiske med ≪ geatarane ≫. Den galliske historikaren og biskopen Gregorius av Tours skildra pa 600-talet korleis kongen over danane, Chochilaisus, vart drepen i aret 515 under eit sjøslag langs den frankiske kysten. ^[5] Gregorius kallar kongen for ein dane ( dani ), men i Beowulf vert han omtalt som ein konge over geaterane under namnet Hygelac. I Liber Monstrorum er han kalla ≪rex Getarum≫, ^[6] og i Liber historiae Francorum vert han kalla ≪rege Gotorum≫. ^[6] Problemet med denne identifiseringa er at andre kjelder som Prokopius og Jordanes skil mellom geaterane og danane. Lærde strir seg imellom om den etniske identiteten til geaterane, og det episke diktet Beowulf' kan ikkje ukritisk brukast som historisk kjelde .

Etterkvart som ordet ≪mark≫ gjekk over til a tyde heile landet, og ikkje berre det noverande Slesvig, vart dessutan namnet ≪Danmark≫ brukt om alle folka i omradet, uavhengig av etnisk tilhøyrsle.

Populært vert det sagt at ordet ≪Danmark≫ første gong vert nemnt pa Jellingesteinen omkring ar 985. Danmark ( Denamearc ) var likevel nemnt allereie rundt 890 av nordmannen Ottar i den gammalengelske krønika Orosius , i forteljinga om reisa hans fra Skiringssal i Vestfold til Hedeby. ^[7] I vidareforteljinga til Alfred av England fra om lag same tid ? skildringa til Wulfstan fra Hedeby av skipsferda si fra Hedeby eller Slesvig og inn i Austersjøen, vert Langeland, Laland, Falster og Skane omtalt som ein del av Danmark ( Þas land call hyrað to Denemearcan , ≪alle desse landa høyrer til Danmark≫). Like etter 908 skreiv den austfrankiske krønika Regino av Prum om eit folk ≪fra Danmark≫ ( ex Denimarca ) som gjekk til atak pa det noverande Nederland fra nord. ^[8] Eit diplom fra 965 som tilhøyrde Otto I skildrar eit bispedømme som ligg in marca vel regno Danorum . ^{[8] [9] [10]}

Geografi [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark er det minste og sørlegaste av dei nordiske landa, like nord for sitt einaste naboland, Tyskland , sørvest for Sverige og sør for Noreg . Danmark er rekna som eit skandinavisk land, sjølv om det ikkje høyrer til den skandinaviske halvøya. Vest for Danmark ligg Nordsjøen , mens Austersjøen ligg i søraust. Mellom Danmark og Sverige ligg Øresund og Kattegat , mens Skagerrak skil Danmark fra Noreg.

Danmark utgjer halvøya Jylland og 443 namngitte øyar . Per 2009 er 72 av desse busette, ^[12] og dei største er Sjælland , Vendsyssel-Thy og Fyn . Øya Bornholm ligg aust for resten av landet i Austersjøen.

Landskapstypar og geologi [ endre | endre wikiteksten ]

Det danske landskapet er prega av flatt, mildt lagland, med bakkar, kalkklippar og sanddyner . Men det finst ogsa mange omrade med bakkelandskap. Pa Jylland finst mellom anna Rebild bakker i Rold Skov og omradet rundt Skamlingsbanken i sønderjylland. Landskapet sør-aust for Silkeborg i retning Horsens og Skanderborg inneheld dei høgste bakkane i Danmark, som Ejer Bavnehøj , Møllehøj , Yding Skovhøj og Himmelbjerget . Ogsa omrada Svanninge Bakker og De Fynske Alper pa Fyn er prega av markante bakkar. Møns Klint pa øya Møn er den største naturattraksjonen i Danmark.

Geologisk utgjer mesteparten av Danmark unge avleiringar fra krit- , tertiær- og kvartærtida . Dei fleste bergartane er lause, og høgdedraga i landet er danna ved at isbrear under siste istid skauv dei lause bergartane saman i haugar og rygger. Over øyane, Jylland og utover i Nordsjøen gar det ein grunnfjellrygg, Fyn?Ringkøbing-ryggen . Denne dannar vidare skilet mellom den nordlege og sørlege delen av Nordsjøen, og det er vidare i bassenget sør for denne ryggen eller i rifta midt i Nordsjøen at dei danske petroleumsførekomstane ligg. ^[13]

Vatn og vassdrag [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har om lag 65 000 opne vasslaup. Omtrent halvparten av desse er naturlege, mens resten er kunstig opparbeidde grøfter og kanalar. ^[14] Den lengste elva i Danmark er Gudena , pa omtrent 160 km. Andre større danske elvar er Odense A , Vida , Skjern A og Susa .

Det er totalt 1 032 namngitte innsjøar i Danmark med eit samla areal pa ca. 700 km². Djupast er Furesø med 36 m, mens Arresø er størst i areal med 39,5 km². Blant dei andre større danske innsjøane er Esrum sø , Stadil Fjord , Mossø , Saltbæk vig og Tissø .

Danmark har ei rekkje fjordar , sjølv om denne nemninga vert langt vidare brukt pa dansk enn pa norsk. Limfjorden er kanskje den mest kjende, og er eit 180 km langt sund som bind Nordsjøen (i Danmark ofte kalla Vesterhavet ) saman med Kattegat . Andre kjende danske fjordar er Roskildefjorden og Ringkøbingfjorden .

Klima [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har eit temperert klima . Sidan landet ligg ved Nordsjøen nyte det godt av nærleiken til Golfstraumen , og har relativt sett kjølige somrar med middeltemperaturar pa omkring 16 °C og milde vintrar med middeltemperaturar pa omkring 0,5 °C. Danmark har ogsa ein del vind, spesielt om vinteren. ^[15] Haustmanadene september til november har mest regn med eit syttitals mm kvar, mens februar er manaden med minst nedbør med normalt 38 mm. ^[16]

Det er berre mindre regionale skilnader i klimaet innanlands i Danmark. Temperaturane endrar seg lite fra stad til stad, men ligg noko lagare i omrada lengst vekk fra havet. Om sommaren har Sydsjælland og Lolland - Falster dei høgste middeltemperaturane. I kystnære strøk er skilnaden mellom sommar og vinter mindre pa grunn av den utjamnande verknaden fra havet. Ogsa nedbøren er relativt stabil fra stad til stad; mens omrada ved Storebælt har minst med ca. 500 mm arleg har de sørlege delane av Midtjylland mest med noko over 900 mm. ^[15]

Flora og fauna [ endre | endre wikiteksten ]

Geologisk sett har det gatt kort tid sidan siste istid, noko som inneber at utviklinga av artar ikkje er avslutta. Dessutan sett topografien vilkara innanfor sma avstandar. Og endeleg er det jordsmonnet som sett føresetnadene for plantevekst pa ein gitt stad. I tillegg til alt dette ma ein sja paverknaden fra tusenar med jordbruk og snart 150 ars industrialisering med alt dette har meint for vilkara til floraen.

Grunnleggjande høyrer likevel Danmark til i eit stort omrade som strekkjer seg fra Atlanterhavet og heilt inn til Ural , der den potensielle vegetasjonen er blanda lauvskog . Danmark har ikkje urskog , men Draved skov og Suserupskovene er naturskogar der den menneskelege paverknaden har vore minimal. Dersom ein vil oppleve korleis det danske landskapet har sett ut før landbrukstida, ma ein reise til Białowie?askogen i det austlege Polen .

Nar ein ser bort fra sanddyner , innsjøar , elvar og havskrentar, er resten av naturen i Danmark i røynda eit samanhengande kulturlandskap der alt er resultatet av tilsikta og utilsikta menneskeleg paverknad. Det gjeld biotopar som mose , eng , hede , beite , aker og dyrka skog og elles naturlegvis parkar og hagar . Samansetjinga til floraen utgjer derfor eit sett moglegheiter som er skapt av naturvilkara og nokre avgrensingar som vert sett av aktivitetane til menneska. I tillegg til det direkte presset fra dyrking og ureining rakar utbygginga av infrastrukturen floraen for ei stadig meir omfattande oppsplitting i omrade som vert haldne atskilt og som vert gradvis mindre. Det medfører at spreiing og vedlikehald av genpuljar innanfor ein art vert gradvis meir ugjerleg. Dette er den eigentlege bakgrunnen for at mange artar er truga eller utdøydde i Danmark. ^[17]

Landmerke og geografiske ytterpunkt [ endre | endre wikiteksten ]

Det nordlegaste punktet i Danmark er Skagens odde (Skagens nordstrand) pa 57° 45' 7'' nordleg breidd, det sørlegaste er Gedser odde (Falsters sørspiss) pa 54° 33' 35'' nordleg breidd, det vestlegaste Blavandshuk pa 8° 4' 22'' austleg lengd, og det austlegaste Christiansø (Østerskær) pa 15° 11' 55'' austleg lengd.

Det lagaste punktet i Danmark er Lammefjord med ?7,5 moh. Høgst ligg Møllehøj 170,86 moh, følgt av Yding Skovhøj (170,77 moh), dernest Ejer Bavnehøj (170,35 moh). Det kjende Himmelbjerget ligg 147 meter over havet.

Demografi [ endre | endre wikiteksten ]

Per 1. januar 2009 hadde Danmark ifølgje offisiell statistikk 5 427 459 innbyggjarar. Med eit areal pa 43 094 km² gir det ein folketettleik pa 127,9 innbyggjarar per kvadratkilometer. Folketalet har jamt over stige sidan 1970-talet, med unntak av ein periode pa starten av 1980-talet. ^[18]

Folkegrupper [ endre | endre wikiteksten ]

91,6 % av folkesetnaden er av dansk opphav, mens 452 095 personar er innvandrarar og etterkomarane deira. Innvandrarane (inklusive etterkomarane) kjem først og fremst fra andre nordiske land (41 306), Storbritannia (12 000), Tyskland (25 444), Polen (13 509), Bosnia-Hercegovina (20 875), andre land i det tidlegare Jugoslavia (23 968), Tyrkia (54 859), Somalia (16 948), Irak (26 351), Iran (14 289), Libanon (22 232), Afghanistan (10 876) og Pakistan (19 301).

Sprak [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har eitt offisielt sprak ? dansk . Dansk er eit nordgermansk sprak , som har felles opphav med islandsk , færøysk , norsk og svensk . Desse spraka byrja a spalte seg pa 800-talet, og fra kring ar 1100 var gamaldansken vorte distinkt ulik fra andre nordiske sprak. Fra kring 1550 snakkar ein om nydansk , da inntoget av boktrykkjarkunst gjorde at ortografien vart standardisert. Den standardiserte danske rettskrivinga tok utgangspunkt i spraket i Christian IIIs bibel . Fra 1700-talet pratar ein om yngre nydansk. I det nittande og tjuande hundrearet har dansk ortografi vore relativt konservativ, med det resultat at talespraket har flytta seg eit godt stykke bort fra skriftspraket. ^[19]

Dansk utgjer mange dialektar . Desse var i grove trekk ferdig utvikla pa 1300-talet, og dansken nadde si maksimale dialektspalting kring ar 1700. Sidan den gongen har dialektane vore pa stadig tilbaketog, og no pratar berre 5 % av danskane dialekt. Danske dialektar vert delt inn i tre hovudgrupper:

1. Austdansk (gamle skanske dialektar, bornholmsk)
2. Øydansk (sjællandsk, fynsk, dialektane pa øyane i sør)
3. Jysk

Desse hovudgruppene kan igjen delast inn i finare undergrupper. Til dømes vert jysk delt inn i austjysk, sørjysk og vestjysk, og eventuelt ogsa nordjysk. Spesielt skil vestjysken seg fra øydansken, og har mellom anna ingen skilnad mellom grammatiske kjønn i tradisjonell tyding, her heiter det bade ein hus og ein bil. Særskilt for sør- og vestjysk er ogsa framstilte artiklar ( æ hus i bestemt form). ^[20]

Den standarddanske skriftforma vert kalla rigsdansk eller rigsmal . Denne tek utgangspunkt i spraket i København -omradet, og vert fastsett av Dansk Sprognævn . Riksdansken er totalt dominerande i det offentlege samfunnslivet, og det vil i dag vere utenkjeleg for til dømes toppolitikarar a prate brei dialekt slik vestjyden Knud Kristensen gjorde da han var statsminister sa seint som pa slutten av 1940-talet. Dialektdauden har mellom anna ført til at eldre verk skrivne pa dialekt ? mellom dei Steen Steensen Blichers jyske historier og songar ? i dag er praktisk talt uleselege for yngre danskar. ^[21]

I Nordslesvig har Danmark ein tysktalande minoritet. Dei spraklege rettene til det tyske mindretalet er verna gjennom København-Bonn-erklæringane fra 1955. Erklæringane vernar pa tilsvarande mate det dansktalande mindretalet i Sydslesvig . ^[22] Det bor ogsa nokre titusen færøysk - og grønlandsk -talande i Danmark, i tillegg til minoritetar som talar sprak som urdu , arabisk og tyrkisk .

Danske skuleelevar vert introduserte for første framandsprak ( engelsk ) fra 4. klasse. Pa sjuande trinn startar andre framandsprak som valfag med eit timetal pa alt 11 veketimar over tre ar. Andre framandsprak er obligatorisk for opptak til danske gymnas og har vidaregaande laup der. ^[23]

Religion [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark gjekk over til kristendommen fra 960-ara da Harald Blatann let seg døype, og i laupet av 1200-talet var overgangen heilt fullført. Sidan reformasjonen i 1536 har evangelisk-luthersk kristendom vore statsreligion, og landet har hatt full religionsfridom sidan grunnloven kom i 1849.

Den danske kyrkja vert kalla Folkekirken , og har monarken som øvste leiar. I det daglege vert kyrkja likevel styrt av kyrkjedepartementet ved kyrkjeministeren, per februar 2010 Birthe Rønn Hornbech . Folkekyrkja er delt inn i 11 bispedøme (dansk: ≪stift≫), derav eitt pa Grønland . 1. januar 2023 hadde Folkekyrkja 4 276 271 medlemmer, noko som utgjer 72,1 % av den danske folkesetnaden. ^[24] Om lag tre prosent av dei nominelt kristne gar regelmessig i kyrkja. ^{[25] [26]}

Den nest største religiøse gruppa i Danmark er muslimane , som med 210 000 personar utgjer 3,7 % av folkesetnaden. Den muslimske folkesetnaden i Danmark er eit resultat av innvandring i nyare tid, og er konsentrert om dei største byane. Andre religiøse grupper i Danmark femner katolikkar (37 000 personar), Jehovas vitne (14 500), serbisk-ortodokse kristne (7 000), baptistar (5 100), pinsevener (5 100), buddhistar (4 400) og mormonarar (4 500). ^[25]

Historie [ endre | endre wikiteksten ]

Fra forhistorie til vikingtid [ endre | endre wikiteksten ]

Dansk forhistorie starta pa framsida av innlandsisen som byrja a trekkje seg attende nordpa for ca. 15 000 ar sidan i samband med ei klimaendring. Pa dette tidspunktet levde reinsdyrsjegerar her og dei vart avløyst av andre jegerfolk som ernærte seg av jakt og fiske i fleire tusenar. For ca. 6 000 ar sidan vart steinalderen sakte avløyst av den yngre steinalderen . Rundt 1800 f.Kr. vart denne igjen avløyst av bronsealderen ^[27] og 500 f.Kr. byrja jernalderen .

Allereie pa slutten av jernalderen, omtrent pa i 700-talet, kan det ha eksistert ei sterk dansk sentralmakt, som det kolossale forsvarsverket Dannevirke i Sønderjylland og Kanhavekanalen pa Samsø kan vere ≪prov≫ pa. Likevel meiner dei fleste moderne historikarar nok at Danmark som geografisk omrade snarare er a sja pa som ein del av det frankiske riket i denne perioden. Forhistoria slutta med vikingtida , da danske og norske vikingar byrja a herje og handle i det meste av det kontinentale Europa og Dei britiske øyane. Dei danske vikingane tok til a krevje inn sakalla danegeld i England , som var ein skatt kongar i England matte betale til danekongen for a unnga plyndringar. Danske og skandinaviske vikingar hadde ei stormaktsrolle i Europa i det meste av vikingtida pa grunn av mellom anna den sterke flaten av snøggrodde vikingskip som kunne ga opp dei store elvane, og pa grunn av den maten dei gjekk til atak pa.

Danmark i mellomalderen [ endre | endre wikiteksten ]

Den danske historia vert innleidd pa 700-talet da dei første skriftlege kjeldene byrjar a omtale tilhøva i landet. Slik sett er vikingtida ein overgangsfase mellom forhistoria og den danske mellomalderen som vart ein periode, der kontakten med resten av Europa vart stadig viktigare. Tre tilhøve vog tungt; freistnadene til kongane pa a auke makta si innanriks, freistnadene deira pa a utvide maktomradet utanriks og striden med Hansaforbundet . Maktkampen innanriks stod først mellom stormennene pa den eine sida og kongemakta pa den andre. Seinare vart det til ein strid mellom kyrkja og kongemakta. Utanriks prøvde ein a skape og halde fast ved eit et Austersjørike, noko som kulminerte i Kalmarunionen av 1397 . Samarbeidet med Hansaforbundet var naudsynt i høve handel, men ogsa eit konstant økonomisk problem. Dette bysamskipnaden fekk stor innverknad pa sambandet til Danmark og var i periodar den reelle makta i landet.

Reformasjon og einevelde [ endre | endre wikiteksten ]

Renessansen innebar eit markant skilje i Danmarks historie særleg fordi reformasjonen vart ein del av endringa. Kongane inndrog kyrkjegodset og stod pa den bakgrunnen sterkt overfor adelen, men ein stor del av rikdommen vart brukt til krigføring. Mest tydeleg er dette eksemplifisert i renessansekongen Kristian IV . Han fekk oppført mange vakre bygningar rundt i landet, men leid alvorlege nederlag ved a ta del i Trettiarskrigen i Tyskland . Den vidare kampen med Sverige medførte nederlag pa nederlag med stadige tap av territorium, først øyane i Austersjøen, seinare ogsa danske kjerneprovinsar som Skanelandene ved Freden i Roskilde i 1658 .

Sviket til adelen under Karl Gustav-krigane gav von for eit statskupp der kong Fredrik III velta den gamle forfatninga og innførte eineveldet med stønad fra borgarskapen. Ein ny embetsadel voks fram med gunsten fra kongane og borgarane i byane fekk etter kvart auka innverknad. Landet var prega av den kulturelle paverknaden fra Frankrike og av den tyskprega forvaltninga til kongane. Med opphevinga av stavnsbandet og seinare med andre reformer innanfor landbruket fekk landet ein økonomisk framgang. Framgangen vart avbrote da engelskmennene tok den danske flaten. Dette og Københavns bombardement tvang Danmark i armane pa Napoleon , mens Sverige allierte seg med England. Med freden i Wien i 1815 vart unionen mellom Danmark og Noreg oppløyst. Forut for dette kom statsbankerotten i 1813 , men likevel vart perioden ei oppgangstid for t.d. dansk filosofi, dikt- og biletkunst ( gullalderen ).

Demokrati, industrialisering og verdskrigar [ endre | endre wikiteksten ]

Etter freden i Wien utgjorde det danske monarkiet kongeriket og hertugdøma Slesvig , Holstein og Lauenborg og dessutan koloniane. Slesvig har vore eit dansk len med bade dansk- og tysktalande folkesetnad, mens Holstein og Lauenburg var tyske len og dermed medlemmer av det tyske forbundet . Tysksinna i stenderforsamlingane i Slesvig og Holstein ønskte eit sterkare samband til Tyskland. Den danske politikken derimot var splitta mellom den konservative Heilstatspolitikken og den nasjonalliberale Ejderpolitikk . Heilstatsfolka ville ivareta den dansk-tyske heilstaten med den danske kongen som hertug i Slesvig og Holstein. Ejderfolka ville sameine Slesvig med Danmark i ein dansk nasjonalstat. Tyske og danske nasjonalliberale stod kvarandre imot. Spørsmalet var om Slesvig skulle vere dansk eller tysk. Dette førte til eit opprør mot Danmark og den første slesvigske krig . Da Danmark fekk stønad fra England og da utviklinga til krigens fall ut til dansk føremon, vart status quo oppretta pa nytt. I London-protokollen fra 1852 matte Danmark love a ikkje knytte Slesvig eller Sønderjylland nærare til kongeriket enn Holstein. I samband med revolusjonane i Europa i (1848) fekk Danmark ei fri og demokratisk styreform i 1849 .

Dei underliggjande skiljelinene var likevel ikkje fjerna og i 1864 braut den andre slesvigske krigen ut. No hadde ikkje landet engelsk stønad, skandinavismen førte heller ikkje til militær hjelp og den danske hæren leid ei rekkje audmjukande nederlag spesielt i kampane ved Dybbøl . Resultatet vart tapet av hertugdøma inkludert den dansktalande delen av Slesvig. Dermed var Danmark blitt ein fullstendig dansk smastat.

Kring 1870 kom industrialiseringa i gang i Danmark og vart sett i verk ved at ein la til eit tett nett av jernbane-, ferje- og fraktbatsamband mellom landsdelane. Samtidig innebar oppsvinget i landbruket at kjøpekrafta auka hja folkesetnaden pa land. Og ettersom oppdelinga medførte eit overskot av menneske, fekk dei næringsdrivande i byane ein kjærkomen reserve av billeg arbeidskraft. A huse alle desse nye innflyttarane skjedde svært tilfeldig og ei rekkje epidemiar herja København og dei større provinsbyane. Takka vere kloakksystem, skiping av skular og utbygging av helsevesenet fekk ein etter kvart kontroll over sjukdommane. Pa arbeidsmarknadsfronten lukkast det a dempe uroa ettersom det danske arbeidsmarknaden i samband med Storkonflikten i 1899 fekk avtalen sin der fagrørsla godtok retten til a leie og dele inn arbeidet og arbeidarane fekk rett til a organisere seg. ^[28]

Danmark heldt seg utanfor første verdskrig og levering av utstyr til dei krigførande landa gav arbeid og inntekt til mange. Etter kvart fekk kvinnene i 1915 ogsa stemmerett. ^[29] Det tyske nederlaget i 1918 medførte ei folkeavrøysting slik at Nordslesvig ved Slien vart sameint med Danmark igjen, men vilkara for avrøystinga innebar at det vart skipa eit tysk mindretal i Danmark og eit dansk i Tyskland. Den økonomiske krisa i 1930-ara førte med seg massearbeidsløyse, men ogsa betring av ≪samfunnets støtter≫ til darleg stilte. Med atterreisinga av dei europeiske stormaktene kom det igjen fart i produksjonen i Danmark og ved krigsutbrotet i 1939 var dei fleste optimistiske. Sjølv om Danmark vart okkupert i 1940 vidareførte landet si eiga regjering inntil 1943, men det oppstod etter kvart ei sa sterk motstandsrørsle at landet kunne teljast med av dei allierte landa som oppretta SN i 1945. ^[30] Den 17. juni 1944 erklærte Island seg som sjølvstendig nasjon og dette vart godteke av den danske regjeringa i 1945 .

Etterkrigstida [ endre | endre wikiteksten ]

I ara etter var Europa delt, bade ideologisk og etter landegrenser. Frykta for Sovjetunionen førte til at Noreg og Danmark valde a melde seg inn i NATO i 1949 . Det gav samtidig landet tilgang til Marshallplanen som var meint som ein stønad til atterreising av dei europeiske landa. Det skapte gode tider i landet og kommunismen mista etter kvart taket pa dei breie lag av folkesetnaden. Storpolitisk var situasjonen fastlast og det gav svært fa moglegheiter for manøvrering i dansk utanrikspolitikk, men pa det økonomiske omradet var det rom for endringar. I laupet av 1960-ara kom ein i gang med drøftingane om dansk deltaking i EF (seinare EU ) og i 1972 stadfesta ei folkeavrøysting opptakinga av Danmark til fellesskapen. ^[31] Ved fleire seinare høve vart samarbeidet utvida trinnvis. ^[32]

Etter den kalde krigen [ endre | endre wikiteksten ]

Da jernteppet fall i 1989 , Tyskland vart samanført i 1990 og Sovjetunionen vart oppløyst vart det i dei følgjande ara skapt heilt nye vilkar for dansk utanrikspolitikk som vart langt meir aktiv: ^[33] Dette inneber støtte til dei baltiske landa, utvidinga av NATO, auka integrering i EU og militær deltaking i aksjonar pa Balkan, i Afghanistan og Irak. ^{[34] [35]} I fleire bølgjer fekk landet ei sterk straum av utlendingar som kom dels som flyktningar og dels som innvandrarar . ^[36] I starten vart det sett pa som eit reint praktisk problem a huse og integrere menneska fra framande kulturar, men etter kvart viste det seg at innvandringa skapte enkelte problem. Diskusjonen om kva politisk line ein skulle leggje i innvandringsspørsmalet prega særleg folketingsvalet i 2001, men er stadig vekk eit aktuelt debattema med høg temperatur i dansk politikk.

Politikk og administrasjon [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark er eit konstitusjonelt monarki , og det politiske systemet i landet tek utgangspunkt i grunnlova i landet av 1849, seinare revidert tre gonger. Sidan revisjonen i 1953 har Danmark hatt eit parlamentarisk eittkammersystem. Som i andre parlamentariske demokrati vert maktfordelingsprinsippet følgt, og §3 i grunnlova sett rammene for dei tre statsmaktene: den utøvande makta , som ligg hja monarken; den lovgjevande makta , som ligg hja monarken og Folketinget i sameining; og den dømmande makta , som ligg hos domstolane. Sjølv om den lovgjevande makta formelt sett vert delt mellom parlament og monark er likevel rolla til monarken i praksis a underteikne dei lovene som Folketinget vedtek. Den utøvande makta er ogsa berre formelt hja monarken, og etter det sakalla ≪ systemskiftet ≫ i 1901 har monarken utpeikt ministrar med basis i den politiske samansetjinga til Folketinget.

Statsoverhovud og regjering [ endre | endre wikiteksten ]

Som eit konstitusjonelt monarki har Danmark ein monark som statsoverhovud . Monarken er formelt leiar for den praktiserande makta, noko som i praksis vert gjort gjennom at monarken, tronfølgjaren og regjeringa møtest til statsrad ein gong i manaden. Sidan Paskekrisa i 1920 har desse matane berre hatt ein seremoniell funksjon, og monarken blandar seg ikkje inn i dei politiske avgjerslene. Sidan 1972 har dronning Margrethe II vore dansk monark.

Pa vegner av monarken vert den utøvande makta leidd av ein statsminister , som ogsa er regjeringssjef. Regjeringa treng inkje aktivt fleirtal i Folketinget, men ma ga ved mistillitsforslag . Tradisjonelt har Danmark hatt mindretalsregjeringar som har fatt støtte fra parti utanfor regjeringa. Den noverande regjeringa blei danna 3. oktober 2011 gjennom ein koalisjon av Socialdemokraterne , Det Radikale Venstre og Sosialistisk Folkeparti støtta av Enhedslisten med Helle Thorning-Schmidt som statsminister.

Folketinget [ endre | endre wikiteksten ]

Den reelle lovgjevande makta i Danmark ligg hja parlamentet, som sidan 1953 har hatt eitt kammer ? Folketinget . Før denne tida hadde landet ogsa eit overhus, Landstinget . Folketinget har 179 medlemmer, der 175 kjem fra sjølve Danmark. Dei siste fire plassane vert delt mellom representantar valde fra Færøyane og Grønland . 135 av Folketingsmedlemene vert valde i høvestalval i 10 valomrade, og inndelinga følgjer D'Hondt-metoden . Desse vert kalla kretsmandat . Dei resterande 40 mandata er sakalla tilleggsmandat , som ver delt inn etter Sainte-Lague-metoden mellom parti som har anten 1) fatt minst eitt kretsmandat, 2) har fatt minst like mange stemmer som den gjennomsnittlege mengda gyldige stemmer i minst to av tre landsdelar, eller 3) fatt minst to prosent av stemmene pa landsbasis. ^[37]

Folketinget vert leidd av eit presidium pa ein leiar og fire nestleiarar. Sidan valet i 2007 har Thor Pedersen (V) vore leiar av Folketinget.

Folketinget held til pa Christiansborg slott i det sentrale København , saman med Højesteret og Statsministeriet .

Politiske parti [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har eit fleirpartisystem, og ved valet i 2007 vart atte parti representerte i Folketinget (i tillegg til to grønlandske og to færøyske parti). Dei fire mest tradisjonsrike partia i Danmark er Venstre , Socialdemokraterne , Det Konservative Folkeparti og Radikale Venstre .

Venstre er det største partiet i Danmark, og har sidan 2001 hatt regjeringsmakta i samarbeid med Det Konservative Folkeparti. Førstnemnde er eit sentrum-høgre-parti, og er det klart leiande partiet pa ikkje-sosialistisk side. Det vert leidd av statsminister Lars Løkke Rasmussen . Det Konservative Folkeparti er som namnet ymtar basert pa konservatisme , og vert leidd av Lene Espersen .

Det største partiet pa venstresida er Socialdemokratiet , leidd av Helle Thorning-Schmidt . I perioden 1924-2001 var sosialdemokratane det største partiet i Danmark, og hadde ogsa dei fleste regjeringane. Partiet har sterke historiske band til Landsorganisasjonen i Danmark , sjølv om desse ikkje lenger formelt har samband.

Til venstre i Folketinget star Socialistisk Folkeparti , leidd av Villy Søvndal . Desse svarar til omtrent det norske SV . Enda lenger til venstre i Folketinget er Enhedslisten , eit valsamarbeid mellom Danmarks Kommunistiske Parti , Venstresocialisterne og Socialistisk Arbejderparti .

Dei to sentrumspartia representert i Folketinget er Liberal Alliance og Det Radikale Venstre . Pa den høgreradikale sida star Dansk Folkeparti , leidd av Pia Kjærsgaard . Sistnemnde spring ut av Fremskridtspartiet , som tidlegare hadde tilsvarande rolle i dansk politikk.

Folketingsmandat, 2007-

Parti	Partileiar	Mandat
Venstre, Danmarks Liberale Parti (V)	Lars Løkke Rasmussen	34
Socialdemokraterne (A)	Mette Frederiksen	47
Dansk Folkeparti (O)	Kristian Thulesen Dahl	37
Socialistisk Folkeparti (F)	Pia Olsen Dyhr	7
Det Konservative Folkeparti (C)	Søren Pape Poulsen	6
Det Radikale Venstre (B)	Morten Østergaard	8
Enhedslisten, de rød-grønne (Ø)	Kollektiv ledelse	14
Liberal Alliance (tidlegare Ny Alliance) (Y)	Anders Samuelsen	13
Tjoðveldi	Høgni Hoydal	1
Sambandsflokkurin	Kaj Leo Johannesen	1
Siumut	Hans Enoksen	1
Inuit Ataqatigiit	Juliane Henningsen	1

Administrativ inndeling [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark er delt inn i fem regionar og 98 kommunar. Regionane vart danna i 2007, og erstatta 13 fylke (dansk: ≪amt≫). Til same tid gjekk det føre seg ei omfattande kommunesamanslaing der 270 kommunar vart slegne saman til 98 større einingar.

Kvar region vert styrt av eit 41 medlemmer stort regionsrad , dersom politiske leiar har tittelen regionsradsformand . Den klart viktigaste oppgava til regionane er a organisere helse- og sosialvesenet. Regionane driv ikkje inn skatt pa eigenhand, men er finansierte via staten og kommunane.

Kommunane i Danmark fekk tildelt fleire ansvarsomrade i reforma i 2007, og dei aller fleste kommunane har over 20 000 innbyggjarar. Kvar kommune vert leidd av eit kommunestyre (dansk: ≪kommunalbestyrelse≫), som vert valt kvart fjerde ar. Kommunestyra vert leidd av ein ordførar (dansk: ≪borgmester≫), som anten vert vald direkte av veljarane eller av kommunestyret. Kommuneadministrasjonane vert leidd av ein kommunaldirektør.

I tillegg er Færøyane og Grønland ein del av kongeriket Danmark. Desse har begge utstrekt sjølvstyre i Det danske Riksfellesskap , men har ikkje ein sjølvstendig utanrikspolitikk.

Regionar [ endre | endre wikiteksten ]

Kart- farge	Region	Adm.senter	Areal (km²)	Folketal
??	Region Nordjylland	Aalborg	3&503&7933.32& 7 933,32	3&505&580515& 580 515
??	Region Midtjylland	Viborg	3&504&13124.34& 13 124,34	3&506&1247732& 1 247 732
??	Region Syddanmark	Vejle	3&504&12206.17& 12 206,17	3&506&1199667& 1 199 667
??	Region Hovedstaden	Hillerød	3&503&2561.27& 2 561,27	3&506&1662285& 1 662 285
??	Region Sjælland	Sorø	3&503&7273.21& 7 273,21	3&505&821252& 821 252
Kjelde : Danmarks Statistik, Statistisk Arbog 2009 [18]

Riksfellesskapet [ endre | endre wikiteksten ]

I tillegg til det Danmark som ligg i Skandinavia høyrer ogsa dei to sjølvstyrte omrada Grønland og Færøyane til gjennom Riksfellesskapet . Omrada høyrer ifølge §1 i grunnlova til Kongeriket Danmark og deler derfor grunnlov og statsoverhovud med Danmark. Dei to omrada har likevel begge si eiga regjering leidd av høvesvis ein Landsstyreføremann (Grønland) og ein Lagmann (Færøyane). Færøyane fekk indre sjølvstyre i 1948 og Grønland i 1979 . Dei to omrada er likevel ikkje fullt ut uavhengige, t.d. skal folkeskulane i tillegg til det lokale spraket undervise i dansk, begge omrade mottek subsidiar (blokktilskot) fra Danmark og utanriksforhold vert som hovudregel handsama av regjeringa i København.

• 
  Vestkyst i Suðuroypa Færøyane
• 
  Tinganes i Torshavnpa Færøyane
• 
  Statuen av Hans Egede i Nuuk pa Grønland
• 
  Ved Ilulissatpa Grønland

Forsvars- og utanrikspolitikk [ endre | endre wikiteksten ]

Det danske forsvarsbudsjettet for 2010 hadde ei total ramme pa ca. 23 milliardar danske kroner, ^[38] og forsvarsutgiftene utgjer dermed 1,06 prosent av BNP . ^[39] Det danske forsvaret utgjer de fire vapengreinene Hæren , Hjemmeværnet , Søværnet og Flyvevabnet . Danmark har verneplikt for menn, men langt fra alle ma avtene plikten ? kven som ma inn vert avgjort via loddtrekning pa sesjon. Kvinner (og mennene som ≪vann≫ loddtrekkinga) kan velje a avtene frivillig militærteneste. ^[40] Arleg avtener om lag 6 500 unge danske kvinner og menn militærteneste. Tenestetida er pa fire manader. ^[41]

Danmark vart med i NATO ved opprettinga i 1949. Etter slutten pa den kalde krigen har landet spelt ei aktiv rolle i internasjonale operasjonar, mellom anna i invasjonen av Irak , krigen i Afghanistan , Kosovo ( KFOR ) og Libanon ( UNIFIL ).

I 1973 vart Danmark med i det daverande EF (føregangaren til EU ), men danskane har sidan vist seg a vere noko lunkne til den europeiske integrasjonen. I 1992 stemte det danske folk nei til Maastricht-traktaten . Danskane har heller ikkje slutta seg til Eurosystemet , etter at 53,2 % stemte imot i ei folkerøysting i 2000.

Danmark er mellom dei 51 landa som har vore med i SN allereie fra skipinga av SN-pakta i 1945. Danskane er ogsa aktive i det nordiske samarbeidet i Nordisk Rad , og NATO, EU, FN og Norden utgjer dei fire hovudpilarane i dansk utanrikspolitikk. Danmark er i tillegg med i ei rekkje andre internasjonale organisasjonar, slik som Verdsbanken , Det internasjonale pengefondet , Verdshandelsorganisasjonen , Organisasjonen for tryggleik og samarbeid i Europa , Organisasjonen for økonomisk samarbeid og utvikling og Europaradet .

Flagg, symbol og ordenar [ endre | endre wikiteksten ]

Flagget til Danmark kallast Dannebrog , og skal etter legenda ha falle ned fra himmelen under eit av slaga til Valdemar Sejr i Estland . Det vert rekna som det eldste flagget i Europa i ubroten bruk. Dannebrog er eit tradisjonelt nordisk krossflagg , og tente mellom anna som inspirasjon til det norske flagget .

Det danske riksvapenet er samansett av tre gaande, bla løver med raude tunger og er krona med gylne kroner. Det eldste dokumenterte bruket av riksvapenet er fra regjeringstid under Knut VI i 1190. Den siste større endringa av riksvapenet kom i 1819, da den norske løva vart teken ut.

Elefantordenen er den høgste utmerkinga i Danmark. Ho vert til vanleg berre delt ut til kongelege og statsoverhovud. Deretter kjem Dannebrogordenen . Av dei militære danske medaljane er Forsvarets Medalje , Forsvarets medalje for Tapperhed , Medaljen for udmærket lufttjeneste og Forsvarets Hæderstegn for god tjeneste .

Sambandet til Noreg [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark og Noreg har alltid hatt tette politiske og kulturelle band. Allereie i norrøn tid var danskekongane reelle herskarar over Noreg i lange periodar, og spesielt Oslofjordomradet var lenge under dansk overherredømme. ^[42] Med Kalmarunionen , som var innstifta av dronning Margrethe i 1397, kom heile Noreg under utanlandsk overherredømme, og etter unionsoppløysinga i 1536 vart Noreg i praksis ein dansk provins. Fra innføringa av eineveldet i 1660 vart heile Danmark-Noreg gjort til ein einstaka stat, samtidig som riket i større grad vart sentralstyrt fra København . Unionen mellom Danmark og Noreg varte heilt fram til 1814, da kong Fredrik VI som ein tapande part i Napoleonskrigane matte avsta Noreg til Sverige igjennom Kielfreden .

Pa 1800-talet stod skandinavismen sterkt i Norden, og i 1848 deltok norske friviljuge pa dansk side under den første slesvigske krig . Under den andre slesvigske krig femten ar seinare vart danskane likevel overlatne til seg sjølv av svenskane og nordmennene, til store protestar fra norsk andsliv med Bjørnson og Ibsen i spissen. I 1876 gjekk Noreg med i den skandinaviske myntunionen , noko som gjorde at dei tre nordiske landa hadde felles omløp av setlar og mynt fram til kring første verdskrig . Norsk litteratur var pa denne tida ogsa prega av strøymingar fra Danmark, mellom anna med Georg Brandes som ei stor inspirasjonskjelde for Ibsen, Kielland og Lie . Riksmalsrørsla til Bjørnson, som vart oppretta i 1907 som ein reaksjon pa stiftinga av Noregs Mallag aret før, gjorde ein energisk innsats for a halde norsk skriftsprak sa nært dansk som mogleg. Riksmalet og den dansk-norsk sprak , sakalla ≪dannet dagligtale≫ har klare røter i dansk.

Danmark og Noreg vart begge okkuperte av Tyskland under andre verdskrig . I etterkrigstida har landa hatt eit nært og godt samband, og samarbeider mellom anna forsvarspolitisk gjennom NATO . Danmark og Noreg er ogsa viktige handelspartnarar, og i 2007 var den samla verdien av Noregs totale vareeksport til Danmark pa kring 19 milliardar norske kroner. Dette gjorde Danmark til Noregs sjette største eksportmarknad. Viktige varer Noreg eksporterer over Skagerrak er raolje, elektrisitet, fisk, halvfabrikat og verkstadprodukt. Danske turistar er pa si side viktige for norsk turistnæring, og danskane utgjorde i 2006 nesten 14 % av alle utanlandske ferie- og fritidbesøkjande til Noreg. ^[43]

Næringsliv [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har ein blandingsøkonomi med stor grad av frihandel , og levestandarden er over gjennomsnittet i Europa. Landet hadde i 2007 eit BNP pa 311,6 milliardar amerikanske dollar (197,3 milliardar USD justert for kjøpekraftsparitet ). ^[45]

Ifølgje Verdsbanken har Danmark den mest fleksible arbeidsmarknaden i Europa, og det er enkelt bade a tilsetje ny arbeidskraft og a nedbemanne. Denne politikken vert kalla ≪ flexicurity ≫. Den danske arbeidsstokken tel omtrent 2,9 millionar mann, og pr. desember 2009 var arbeidsløysa pa 7,4 % ? om lag 2,5 prosentpoeng under EU som heile. ^[46] Malt i part av folkesetnaden som har høgare utdanning har danskane den best utdanna arbeidsstyrken i verda. ^[47]

Danmark har det høgste skattenivaet i verda, og for personar i dei høgste inntektsgruppene kan skatteprosenten kome opp i 62,3 (inkludert 8 % trygdeavgift). Toppskatten slar inn ved inntekter over 347 200 danske kroner. Det er ogsa skatt pa finansinntekter slik som aksjeutbytte, her varierer skatteprosenten mellom 28 og 45. ^[48]

Dansk krone (valutakode: DKK, vert igjen delt inn i 100 øre) har vore valuta i Danmark sidan 1874. Gjennom Den europeiske vekslingsmekanismen er den danske krona tett knytt mot euroen , og vekslingskursen ligg alltid pa omtrent 7,45 kroner per euro. Dette oppnar ein ved a leggje pengepolitikken svært tett opp imot politikken til den Den europeiske sentralbanken . ^[49] Danmark møter krava som skal til a ta del i eurosamarbeidet , men i ei folkerøysting i september 2000 valde folket med knapp margin a behalde krona.

Økonomiske nøkkeltal	Verdi	% av BNP	Ar, kjelde
BNP (Verdsbanken)	275,2 mrd US$		2006, Verdsbanken
BNP (vekst)	0,6%		Q3 2007, The Economist nov 2007
Industriproduksjon	?1,4%		Q3 2007, The Economist nov 2007
Konsumprisar 2006	1,9 %		2006, Eurostat (europa.eu)
Konsumprisar 2007	1,2%		Q3 2007, The Economist nov 2007
Renter 3 mnd 2006	3,18 %		2006, Eurostat (europa.eu)
Renter 3 mnd 2007	4,80%		Q3 2007, The Economist nov 2007
Børsindeks 1.jan-7.mai 2008	?8,3%		The Economist mai 2008
Arbeidsløyse	3,1%		Q3 2007, The Economist nov 2007
Handelsbalanse 12 mnd	4,2 mrd $		Q3 2007, The Economist nov 2007
Betalingsbalanse 12 mnd	4,3 mrd $	1,5%	Q3 2007, The Economist nov 2007
Utviklingshjelp	?2,04 mrd US$		2005, UNDP Database
Budsjettbalanse		3,8%	2007, The Economist nov 2007
BNP per innb	47,641 US$		2005, UNDP Database

Naturressursar [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark hadde i 2008 ei samla innvinning av mineralske rastoff pa ca. 40 millionar kubikkmeter. Hovuddelen av desse er sand , stein og grus , som vert brukt i bygg- og anleggssektoren. Danmark er ogsa ein petroleumsnasjon, med ein produksjon i Nordsjøen som i 2008 var pa 16,7 millionar kubikkmeter olje og 8,9 milliardar normalkubikkmeter naturgass . Tempoet pa oljeutvinninga er likevel søkkande, og med kjende reservar av olje- og naturgass pa høvesvis 200 millionar m ³ og 7,1 milliardar Nm ³ vil Danmark ikkje lenger vere sjølvforsynt kring 2020. ^[50]

I det danske jordbruket dominerer kornartane kveite og bygg . Det arlege utbyttet av desse har lege pa om lag 9 millionar tonn sidan 1990-talet. Av rotfruktene har likevel den arlege hausten gatt ned fra kring 12 millionar tonn i 1990 til 4 millionar tonn i 2008. Av fisk ? hovudsakleg tobis , brisling , sild , blaskjel , kolmule og atlanterhavstorsk ? fanga danske fiskarar i 2008 knappe 700 000 tonn; overfiske og dertil lagare kvotar har gjort at totalfangsten er vorte meir enn halvert sidan ar 2000. I skogbruksnæringa i Danmark vart det i 2008 avverka ca. 2,37 millionar m ³ . Kring 80 % av dette var barskog . ^[50]

Bankvesen [ endre | endre wikiteksten ]

Den danske sentralbanken kallast for Danmarks Nationalbank , og vart grunnlagt i 1818 for a bringe orden i økonomien etter Statsbankerotten i 1813 . Sentralbanken vart fullt ut uavhengig i 1936, og utviklar pengepolitikken uavhengig av regjeringa og Folketinget. Hovudoppgava til banken er a oppretthalde ein stabil valuta og dessutan a regulere pengesirkulasjonen og kredittmarknaden. ^[51]

Dei første danske bankane oppstod pa 1700-talet, men det var først pa midten av 1800-talet det vart fart i det private bankvesenet. Pa denne tida oppstod Privatbanken , Den Danske Landmandsbank og Kjøbenhavns Handelsbank ; tre forretningsbankar som kom til a dominere dansk bankvesen fram til 1990. Pa sida av forretningsbankane oppstod det ogsa ei mengd spare- og andelskassar. Desse retta seg mot private hushald, handverkarar og landbrukssektoren, og hadde opphavleg ein langt meir moderat og konservativ profil enn dei store bankane. I laupet av 1960-talet minska skiljet pa bankar og sparekassar, og fra 1975 forsvann dei juridiske avgrensingane pa verksemda til sparekassane. ^[52]

Dei største bankane i Danmark er Danske Bank , FIH Erhvervsbank , Jyske Bank , Nordea Bank Danmark, Nykredit og Sydbank .

Samferdsle [ endre | endre wikiteksten ]

Det danske vegnettet vert delt inn i statsvegar og kommunevegar. Lengda pa førstnemnde var pr. 1. januar 2008 pa 3 817 km, og de høyrer administrativt innunder det danske Vejdirektoratet . 45% av vegtrafikken i landet vert avvikla pa statsvegane, sjølv om desse berre utgjer 5 % av det samla vegnettet i landet. Dei danske kommunevegane høyrer til dei 98 kommunane i landet, og har ei total lengd pa knappe 70 000 km. Danmark har ogsa grovt rekna 24 000 km med privateigde fellesvegar. Av statsvegane har 1062 km status som motorveg , og halvparten av desse har minst fire køyrefelt. ^[53]

Fem europavegar gar gjennom Danmark: E20 ( Esbjerg ? Øresundbrua ), E39 ( Hirtshals ? Aalborg ), E45 ( Frederikshavn ? Padborg ), E47 ( Helsingør ? Rødby ) og E55 (Helsingør? Gedser ). ^[53]

Danmark fekk si første jernbanestrekning i 1847 da Vestbanen opna mellom København og Korsør . Seinare har det danske jernbanenettet vakse til a ha ei total sporlengd pa 3 240 km, med om lag 2 700 daglege tog og 38 000 daglege tilkomstar og avgangar. Meir enn 170 millionar passasjerar vert arleg transportert pa det danske jernbanenettet. ^[54]

Det danske jernbanenettet vert styrt og heldt ved like av Banedanmark . Nettet er berre delvis elektrifisert, og dette fører til at hovudparten av intercity-toga framleis vert drivne av diesel, ogsa pa elektrifiserte strekningar. DSB (tidlegare Danske Statsbaner ) er det statlege danske jernbaneselskapet, og desse har det operative ansvaret for offentleg passasjertrafikk i landet. Verksemda til DSB femner ogsa om S-toga , som er lokaltognettverket i København og omlandet. Øresundsbanen , mellom København og Malmo i Sverige , vert operert av dotterselskapet DSBFirst . Med Københavns metro , opna 2002, har ogsa Danmark fatt tunnelbane.

Dansk sivil flytrafikk er underlagt Statens Luftfartsvæsen (SLV). Landet har atte flyplassar med rutetrafikk, der Københavns lufthamn (Kastrup) og Billund lufthamn er dei største. Staten driv ogsa Bornholms lufthamn , og det er dessutan tre flyplassar pa Grønland og pa Færøyane med internasjonal trafikk. Den danske staten eig 14,3 % av det fellesnordiske flyselskapet Scandinavian Airlines System . ^[55]

Sjøfart har alltid vore ein viktig del av den danske økonomien. Den danske handelsflaten femner 500 skip pa til saman 10 millionar dwt , og har ein gjennomsnittleg alder pa ca. sju ar. ^[56] Som ein øynasjon har Danmark ogsa eit omfattande ferjenettverk, bade innanriks og utanriks. Mellom Noreg og Danmark er det ferjesamband pa strekningane Frederikshavn ? Oslo ( Stena Line ), Hirtshals ? Kristiansand , Hirtshals? Larvik og København ?Oslo.

Turisme [ endre | endre wikiteksten ]

Turistar i Danmark omsette i 2006 varer og tenester for 72,6 milliardar danske kroner, omtrent likt fordelt mellom danske og utanlandske turistar. Feriereisande stod for omtrent ² ? ₃ av denne omsettinga. Turismen i Danmark skaper direkte og indirekte omtrent 127 000 arbeidsplassar og star for omtrent 3,9 % av den samla verditilveksten i landet. Ferierande fra nabolanda Tyskland , Noreg og Sverige star til saman for ² ? ₃ av omsettinga i den danske turistnæringa. ^[57]

Samfunn [ endre | endre wikiteksten ]

Kalender og heilagdagar [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har sidan 1. mars 1700 brukt den gregorianske kalenderen .

Danske offisielle heilagdagar følgjer av heilagdagane til Folkekyrkja . Desse er i hovudsak samanfallande med heilagdagar i Noreg, med det unntak at Danmark ogsa har Bededag fjerde fredag etter paske. Grunnlovsdagen den 5. juni er ikkje lenger offentleg fridag, mens 1. mai berre er fridag for nokre grupper. Som i Noreg er det eigentleg halv dag før heilagdagar ( julaftan og nyarsaftan ), men dei fleste danskane har likevel fri desse dagane.

Forsking [ endre | endre wikiteksten ]

Den offentlege finansierte forskinga i Danmark star for ca. 11 000 arsverk, og mesteparten vert finansiert direkte over statsbudsjettet. I 2008 var denne potten pa omtrent 15 milliardar danske kroner, derav 55 % gjekk direkte til universiteta. Dette gjer at offentlege tildelingar til forsking og utvikling ligg pa kring 0,9 % av BNP . Utgiftene fra næringslivet til forsking og utvikling var i 2007 tilsvarande 1,9 % av BNP, og omfatta nærare 20 000 arsverk. Dei viktigaste forskingsomrada, malt i delar vitskapelege stillingar, var til same tid medisin og naturvitskap. ^[58]

Danske vinnarar av Nobelprisen i medisin er Niels Ryberg Finsen (1903), August Krogh (1920), Johannes Fibiger (1926), Henrik Dam (1943) og Niels K. Jerne (1984). I fysikk har Niels Bohr (1922) og Aage Niels Bohr og Ben Roy Mottelson (1975) vunne prisen, mens Jens Christian Skou vann i kjemi i 1997.

Eldre notable danske forskarar av er mellom anna fysikaren Hans Christian Ørsted og astronomane Tycho Brahe og Ole Rømer .

Utdanning [ endre | endre wikiteksten ]

Den danske folkeskolen utgjer ein eittarig barnehageklasse, ein niarig grunnskole og ein eittarig friviljug 10. klasse. Fra skulearet 2009/10 har barnehageklassen vore obligatorisk, slik at Danmark har ti ars obligatorisk skolegang. Undervisningsplikta i Danmark byrjar det aret barnet fyller seks. Den offentlege skulen vert supplert av sakalla frie grundskoler og efterskoler , som vert finansiert delvis av det offentlege og delvis gjennom brukarbetaling. ^[59]

Pa vidaregaande skule-niva (dansk: gymnasiale uddannelser ) finst det fire liner. Tre av desse ( stx , hhx og htx ) er trearige, mens det fjerde ( hf ) er toarig og tenkt for dei som har det ekstra, friviljuge aret i grunnskulen. Alle dei fire linene fokuserer pa førebuingar til høgare utdanning, men med noko ulikt fagleg fokus. Kvar skole tilbyr ogsa ei rekkje studieretning- og valfag innanfor kvar line. ^[60] Attmed vanleg vidaregaande skule finst det ogsa yrkesfagleg utdanning (dansk: erhvervsuddannelse ), som er svært praktisk retta og individuelt tilpassa interessene og ferdigheitene til den einskilde eleven. ^[61]

Høgare utdanning i Danmark vert kalla for videregaende uddannelse . Med Københavns Universitet , Aarhus Universitet , Syddansk Universitet , Aalborg Universitet , Roskilde Universitetscenter , IT-Universitetet og Danmarks Tekniske Universitet har landet sju universitet, i tillegg til ei rekkje høgskular. Høgskulane som tilbyr fleire utdanningar vert omtalt som CVU, Center for Videregaende Uddannelse . All offentleg utdanning i Danmark er gratis. ^[62]

Videregaende uddannelse kan delast inn i tre hovudretningar: korte, mellomlange og lange utdanningar. De korte utdanningane varer stort sett i to ar, og er ofte innanfor fag som økonomi, helsefag, IT, design og teknologi. Dei mellomlange er ofte yrkesretta, og gar over tre til tre og eit halvt ar. Dei fleste mellomlange utdanningane har praksis under delar av studieløpet, og fører som oftast fram til ein professionsbachelor . Døme pa mellomlange utdanningar er sjukepleie, ingeniør, lærar og journalist. Dei lange utdanningsløpa gar over fem til seks ar og er av teoretisk karakter. Desse vert som regel undervist ved universiteta, og utgjer ei trearig bachelorgrad og ei toarig kandidatutdanning (sistnemnde svarar til mastergrad i Noreg). Døme pa dei lange utdanningane er lege, tannlege, sivilingeniør og høgare grader i humaniora og naturvitskap. ^[62]

Massemedia [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har grunnlovsfesta presse- og ytringsfridom , og i 2009 hamna Danmark pa førsteplass pa organisasjonen pressefridomsindeksen til Reporterar utan grenser . ^[63]

Danske dagsaviser femner Morgenavisen Jyllands-Posten , Berlingske Tidende , Politiken , Ekstra Bladet , Dagbladet Information og B.T. . Av vekeavisene kan nemnast Weekendavisen og den engelskspraklege The Copenhagen Post . Gratisavisa metroXpress har sidan lanseringa i 2001 teke den danske mediamarknaden med storm, og er pr. 2009 den mest lesne avisa i landet pa kvardagar. ^[64]

Danmarks Radio (DR) er allmennkringkastar i Danmark. DR er lisensfinansiert , og star bak TV-kanalar som DR1 , DR2 og DR Update . DR har ogsa fire landsdekkjande radiokanalar: P1 som den ≪seriøse≫ nyhende- og debattkanalen; P2 som ein kanal for smal kultur som klassisk musikk og jazz ; P3 som ein kanal for underhalding og populærmusikk; og P4 som ein paraply for lokalradioen til DR.

DR-konkurrenten TV 2 vart skipa i 1988, og er den mest populære TV-kanalen i landet. TV 2 er reklamefinansiert, og er som DR statseid. Den danske TV-marknaden vert dominert stort av DR og TV 2, og andre kanalar (som TV3 og SBS' Kanal 4, Kanal 5 og 6'aren) er sma jamførte.

Danmark har eitt nasjonalt nyhendebyra i Ritzaus Bureau .

Helse [ endre | endre wikiteksten ]

Alle som bur i Danmark har rett til offentleg finansierte helsetenester. Dette spenner fra gratis behandling hos allmennlegar til tilskot til ting som medisinar, tannlegehjelp og fysioterapi. Danmark har ogsa ei offentleg reisesjukeforsikring. Danmark har fritt sjukehusval , og pasientane kan ogsa pa nokre vilkar fa dekt behandling pa private eller utanlandske sjukehus. ^[65] De danske regionane har ansvaret for drifta av sjukehusa og for praktiserande legar, psykologar, kiropraktorar o.l., mens kommunane har ansvaret for heimesjukepleie, behandling av rusmisbrukarar, haldningsskapande tiltak og enkelte administrative oppgaver. ^[66]

Gjennomsnittleg levealder for danske menn er 76,3 ar, mens det for kvinner er 80,7 ar. Levealderen i Danmark har gjennomgatt til dels kraftige variasjonar i etterkrigstida. Mens levealderen i 1960 var blant de høgste i verda, fall talet til eit av dei lagaste i Vest-Europa i følgjande tiar. Seinare har levealderen likevel auka igjen, og i perioden 1999-2009 har gjennomsnittleg levealder auka med 2,6 ar for menn og 3,0 ar for kvinner. ^[18]

Kreftsjukdommar star for ein fjerdedel av alle dødsfall i Danmark, og til saman 55 % av alle dødsfall skuldast anten kreft eller hjarte- og karsjukdommar . Mengda dødsfall som følgje av hjartesjukdommar har gatt ned dei seinare ara, mens mengda døde av kreft har hatt motsett utvikling. ^[18]

Mengda registrerte danskar som lever med HIV / AIDS var i 2006 pa 4746 personar. Talet pa HIV-positive har vore relativt stabilt sidan midten av 1990-talet, mens mengda som er vorte diagnostisert med AIDS har gatt ned i same periode. ^[67]

Sivile organisasjonar [ endre | endre wikiteksten ]

Den friviljuge sektoren er stor i Danmark, og omtrent ein tredjedel av folkesetnaden utfører friviljug arbeid. Den største parten av desse er sysselsette i idrettslag (11 % av folkesetnaden), mens nest størst er friviljuge lag i lokalsamfunnet og organisasjonar innanfor helse og sosial (begge pa ca. 6 % av folkesetnaden). Dei fleste som deltek i friviljug arbeid bruker mellom 10 og 15 timar i manaden pa dette arbeidet. ^[68]

Pa grunn av eit manglande sentralt register over friviljuge organisasjonar er det noko usikkert kor mange slike organisasjonar det er i Danmark. I ei omfattande registrering av sivile organisasjonar i Fyns amt i 2004 vart det likevel registrert 5764 lokale og regionale samskipnader, 600 sjølveigde institusjonar og 582 allmennyttige fond, og om desse tala er representative for Danmark som heile har landet kring 65 500 samskipnader, 6800 sjølveigde institusjonar og 6600 allmennyttige fond. I tillegg kjem knapt 3000 landsorganisasjonar. ^[69]

Dansken Fredrik Bajer vann i 1908 Nobels fredspris . Han leidde ei rekkje sosiale reformrørsler og -organisasjonar, og var mellom anna ein av initiativtakarane for Det internasjonale fredsbyraet .

Urbanitet [ endre | endre wikiteksten ]

Ein stadig større del danskar bur i byar. 4,8 millionar, eller 87 % av folkesetnaden, bur pr. 2009 pa stader med meir enn 200 innbyggjarar. Over halvparten av folkesetnaden ? 56 % ? bor i ein av dei 63 byane i Danmark med meir enn 10 000 innbyggjarar, mens 30 % bor i smabyar med mindre enn 10 000 innbyggjarar. Delen danskar som bur i landdistrikt har gatt noko ned den siste tiarsperioden, fra 15 % i 1999 til 13 % i 2009. ^[70]

Danmarks heilt klart mest urbaniserte omrade er det sakalla Hovedstadsomradet , som inkluderer hovudstaden København og nabokommunane Frederiksberg , Albertslund , Brøndby , Gentofte , Gladsaxe , Glostrup , Herlev , Hvidovre , Lyngby-Taarbæk , Rødovre , Tarnby og Vallensbæk , i tillegg til byane Ishøj og Greve Strand og delar av Ballerup , Søllerød og Værløse . Dette omradet har nesten 1,2 millionar innbyggjarar, noko som svarar til 21 % av den samla folkesetnaden i Danmark. ^[70]

Danmarks største byomrade

#	Namn	Region	Innbyggjartal 2009
1	Hovudstadsomradet ( København og nære distrikt)	Region Hovedstaden	3&506&1167569& 1 167 569
2	Arhus	Region Midtjylland	3&505&239865& 239 865
3	Odense	Region Syddanmark	3&505&158678& 158 678
4	Aalborg	Region Nordjylland	3&505&122461& 122 461
5	Esbjerg	Region Syddanmark	3&504&71025& 71 025
6	Randers	Region Midtjylland	3&504&59842& 59 842
7	Kolding	Region Syddanmark	3&504&56249& 56 249
Kjelde : Nyt fra Danmarks Statistik 6. april 2009 [70]

Kultur [ endre | endre wikiteksten ]

Design [ endre | endre wikiteksten ]

Designaren Georg Jensen (1866-1935) laga bade smykke og anna kunsthandverk.

Særleg i etterkrigstida hadde dansk design ei høg stjerne internasjonalt. Scandinavian design var eit kvalitetskjenneteikn, og Lunningprisen var av dei høgste utmerkingane innan stilretninga. Arkitekten Jørn Utzon (1918-2008) er mest kjend for Operahuset i Sydney , mens arkitekten og møbeldesignaren Arne Jacobsen (1902-1971) laga bade stolar, lamper og hus.

Litteratur og skriftkultur [ endre | endre wikiteksten ]

Det første litteraturen i Danmark stammar fra nedskrivingar av segn og folkeeventyr ein kjenner fra 1100-og 1200-talet. Ein del av den første danske litteraturen er derfor ogsa dei islandske sagaene og Snorre Sturlasson , fordi den nordiske kulturarven og forteljarkunst var lik pa dette tidspunktet. Absalons krønikeskriver fra 1100-talet, Saxo Grammaticus , er den første store danske forfattaren, sjølv om han skreiv pa latin. Noko dansk litteratur er kjent fra mellomalderen elles, men først i laupet av den gryande opplysningstida byrja den danske litteraturen for alvor med komediane til Ludvig Holberg , som er like aktuelle i dag. Som forløpar for romantikken kan nemnast Johannes Ewald og Jens Baggesen . Den internasjonalt best kjende dansken er nok forfattaren H.C. Andersen , som byrja a skrive i romantikken og som er kjend for sine eventyr som Den lille Havfrue og Den stygge andungen . I samband med litteraturkritikken fra Georg Brandes og ≪ det moderne gjennombrudd ≫ vart forfattarane Henrik Pontoppidan og J.P. Jacobsen dei som bestemte moten. Henrik Pontoppidan vann elles saman med Karl Adolph Gjellerup Nobelprisen i litteratur i 1917 , den same æra skulle etter andre verdskrig ga til ein av dei viktigaste danske forfattarane i det 20. hundrearet, Johannes V. Jensen .

Andre kjende danske forfattarar er Søren Kierkegaard , Gustav Wied , Martin Andersen Nexø , Tom Kristensen , Karen Blixen og Peter Høeg .

Folklore [ endre | endre wikiteksten ]

It Hundrede I Vduaalde Danske Viser av Anders Sørensen Vedel (1591, populært kalla ≪ Hundreviseboka ≫) er det eldste tilfellet av systematisk innsamling av danske folkeminne, og var ogsa første gong mellomalderballadar kom pa trykk i Europa. Det var likevel først pa 1800-talet, etter modell av Grimm-brørne sitt tyske Kinder- und Hausmarchen 1812-15, at den den danske innsamlinga av folkeminne sette i gang for fullt. Danske folkeeventyr kom ut for første gong i bokform i samlinga av Mathias Winther pa 1820-talet, og traden vart teke opp av Svend Grundtvig fra 1840-talet og utover hundrearet. Likevel er det nok Evald Tang Kristensen som er den viktigaste danske samlaren av folkeminne, kjend for over atti bøker med innsamla viser, eventyr og segn fra Jylland . ^[71]

Andre kjende danske folkeminnesamlarar femner Axel Olrik , Peder Syv , Henning Frederik Feilberg og H.P. Hansen. Dansk Folkemindesamling vart grunnlagt i 1904 som eit statleg arkiv over folkeliv og -kultur, og ivaretek livssogene, minne, tradisjonar og musikk til alminnelege danskar for ettertida.

Musikk, dans og drama [ endre | endre wikiteksten ]

Dei første kjende komponistane fra Danmark var faktisk tyskarar, C.E.F. Weyse og Friedrich Kuhlau fra slutten av 1700-talet og framover. Saman med B.S. Ingemann og J.P.E. Hartmann vart Niels W. Gade tonegivande i dansk musikk pa 1800-talet. Carl Nielsen fra starten av 1900-talet er den einaste internasjonalt kjende danske, klassiske komponisten.

I midten av 1900-talet gjorde Bent Fabricius-Bjerre og Jørgen Ingmann seg merka internasjonalt. Av nyare dansk musikk kjent i Danmark eller internasjonalt kan nemnast: Alphabeat , Anne Linnet , Aqua , D-A-D , Infernal , Junior Senior , Nik & Jay , Kashmir , Mew , Michael Learns To Rock , Nephew , Outlandish , Safri Duo , Saybia , Shu-bi-dua , S.O.A.P. , Trentemøller , The Raveonettes , tv?2 , VETO , Volbeat og nasjonalskalden Kim Larsen .

Landets største og mest prestisjefylte teaterscene er Det Kongelige Teater , grunnlagt 1748. Det held til pa Kongens Nytorv i København og organiserer bade drama og andre former for scenekunst og musikk. Andre kjende teaterscener i Danmark femner mellom anna Det ny Teater , Aarhus Teater og Aalborg Teater .

Danmark har gjennom Den Kongelige Ballet eit av dei leiande ballettkompania i verda. Det vart danna allereie i 1771 som ein del av Det Kongelige Teater, og har sidan 2008 hatt Nikolaj Hubbe som kunstnerisk leiar.

Operaen pa Holmen , innvigd 2005, er operabygningen ved Det Kongelige Teaters. Han har plass til mellom 1 492 og 1 703 tilskodarar, noko avhengig av storleiken pa orkestergrava. Kunstnerisk leiar for operaen er Kasper Holten .

Film [ endre | endre wikiteksten ]

Dansk film har vore med sidan den aller første stumfilmen. Asta Nielsen var den første store danske skodespelaren i dagane stumfilmen var vanleg. Nordisk Film vart skipa i 1906. Mellomkrigstida var prega av dei store talenta innan skodespel Liva Weel , Ib Schønberg og Poul Reichhardt . Fra denne perioden kjem det ogsa film av Carl Th. Dreyer , der filmane hans særleg dreier seg om religiøse spørsmal og den menneskelege psyken. Etter krigen vart spesielt Morten Korch-genren og Far til Fire-filmane populære. Erik Balling kom til a prege 1970-ara med Olsen Banden-filmane og Lise Nørgaards Matador.

I 90-ara vart Lars von Trier for alvor kjend med ei rekkje filmar og rundt hundrearsskiftet skulle Dogme-skolen kome til a gjere dansk film verdskjent og innleie ein periode med stort fokus pa dansk film.

Store nolevande filmpersonar i Danmark femner Mads Mikkelsen , Iben Hjejle , Connie Nielsen , Jesper Christensen , Brigitte Nielsen , Sven-Ole Thorsen og Viggo Mortensen . Av nolevande instruktørar kan nemnast: Lars von Trier, Bille August , Thomas Vinterberg , Lone Scherfig , Susanne Bier og Ole Bornedal .

Mat og drikke [ endre | endre wikiteksten ]

Ein dansk spesialitet er kaldtbordet . Eit dansk kaldtbord utgjer gjerne kjøtpalegg, røykt fisk, ostar, grønsaker, brød, salatar og eit par varme retter. Sild i ymse variantar er ei sjølvfølgje; sild med ra lauk er ogsa mykje brukt som forrett, spesielt til frukost (tilsvarande lunsj i Noreg ? det som kallast frukost i Noreg heiter morgenmad pa dansk). Ein ekte dansk frukost skal ogsa innehalde øl og snaps .

Danskane er eit øldrikkande folkeslag, og i 2008 gjekk det med kring 520 millionar liter øl i Danmark. Trenden gar likevel i retning av mindre øldrikking, og ølforbruket i Danmark har gatt ned med 13 % sidan 2003. Danskane drikk ogsa til saman 25 millionar brennevin i aret, og kvar danske over 14 ar forbruker arleg øl, vin og brennevin tilsvarande 11,7 liter rein sprit. ^[72] Kjende danske bryggeri femner Carlsberg , Tuborg og Faxe .

Idrett [ endre | endre wikiteksten ]

Den organiserte idretten i Danmark byrja allereie i 1861. Den første tida var det vanleg med bade skytte-, gymnastikk-, og idrettslag, og det var ofte ei tett kopling mellom idrett og politikk til langt inn pa 1900-talet. No vert den danske idretten organisert i dei tre landsdekkjande organisasjonane Danmarks Idræts-Forbund (DIF), Danske Gymnastik- og Idrætsforeninger (DGI) og Dansk Firmaidrætsforbund (DFIF). Desse samarbeider igjen i Idrættens Fællesrad , og har som hovudinntektskjelde spelemiddel, da 39 % av overskotet i det offentlege spelmonopolet Danske Spil gar til idretten. ^[73]

Fotball er den mest populære idretten i Danmark, og det danske herrelandslaget har hatt gode internasjonale resultat, med ein kvartfinale mot Brasil i VM i 1998 som høgdepunktet. Landet har til tider ogsa eksportert toppspelarar, slik som mellom anna brørne Brian og Michael Laudrup og keeperkjempen Peter Schmeichel . Ein annan folkefavoritt er sykkelsport , med sigeren til Bjarne Riis i Tour de France 1996 som eit soleklart høgdepunkt. Segling er ogsa populært, der Paul Elvstrøm med sine gull i fire OL pa rad vart ein folkehelt pa 1960-talet. Pa kvinnesida er kanskje handball den mest populære idretten i landet, og det danske kvinnelandslaget har sidan midten av 1990-talet vunne tre OL-, eitt VM- og tre EM-gull, og dessutan fleire sølv- og bronsemedaljar. ^[73]

Verdsarvobjekt [ endre | endre wikiteksten ]

Tre danske objekt er oppførte pa Lista til UNESCOs over verdas kultur- og naturarvstader :

• Kronborg slott , eit av dei viktigaste renessanseslotta i Nord-Europa, like ved Helsingør
• Roskilde domkyrkje , den første gotiske katedralen bygd i Skandinavia i det 12. og 13. hundrearet. Katedralen har vore mausoleum for kongefamilien i Danmark sidan det 1500-talet
• Jellingehøjene , gravhaugar fra slutten av 900-talet, Jellingsteinene og Jelling kyrkje , bygd i byrjinga av 1100-talet.

Biletkunst [ endre | endre wikiteksten ]

Dei eldste funna i Danmark av dyrefigurar rissa i horn og bein fra eldre steinalder viser at menneska hadde kunnskapar og skaparevne til a lage bade bilete og skulpturar. Langt seinare voks Nydamstilen fram. Den er kjenneteikna ved spiralornamentikk og ei særeigen form for dyrefigurar. Paverknaden fra det sentrale Europa viste seg tidleg med tyske og nederlandske malarar som kom til landet under Christian IV og Fredrik III . Kunstnarane arbeidde i hovudsak med portrett , men ogsa med andre uttrykksformer. Da Kunstakademiet i København vart oppretta i 1754 vart franskmannen Nicolas-Henri Jardin utnemnd som professor saman med J.F.J. Saly og med dette gjorde klassisismen inntog i landet. C.W. Eckersberg stod som den mest markante av dei danske malarane i perioden og fekk stor innverknad pa samtida og sine mange elevar. Pa same tid vart Bertel Thorvaldsen kjend for skulpturane sine. I førsten av 1900-talet var andre kunstnarar med pa a setje preg pa kunsten, mellom anna Anne Marie Carl Nielsen med sine dyreskulpturar, Anders Bundgaard med Gefionspringvatnet og Edvard Eriksen med Den lille havfrue . Av andre kunstnarar i dette hundrearet kan nemnast Jens Ferdinand Willumsen og Joakim Skovgaard .

Museum [ endre | endre wikiteksten ]

Danmark har museum og utstillingar i alle variantar, bade ute og inne. Fleire stader i landet finst kunstmuseum med verk av utanlandske og innanlandske kunstnarar av verdsformat, lokalhistoriske museum og naturhistoriske museum. Det finst museum som viser moselik og andre som viser vikingskip. Andre museum omhandlar sjøfart, fiskeri og jernbanar samt leiketøy og motorkøyretøy. Ein del utradisjonelle museum kan ein finne i slott, vasstarn og møller spreidd over heile landet.

Arkitektur [ endre | endre wikiteksten ]

Dansk arkitektur har røter attende til vikingtida, men vart meir utprega i mellomalderen da dei første kyrkjene i romansk og gotisk stil vart reist fleire stader i landet. Frederik III og Christian IV inviterte hollandske og flamske byggmeistrar og arkitektar til Danmark for a byggje slott i renessansestil . Pa slutten av regjeringstida si kunne Christian IV ogsa innføre barokkstilen . I nyare tid viste danske arkitektar den framgansrike funksjonalismen sin. Dette har utvikla seg til arkitekturen i dag med mellom anna Storebæltsbroen og Operaen pa Holmen .

Kjelder [ endre | endre wikiteksten ]

Litteratur [ endre | endre wikiteksten ]

• Boje, Thomas P.; Fridberg, Torben; og Ibsen, Bjarne (2006). Den frivillige sektor i Danmark ? Omfang og betydning . København: Socialforskningsinstituttet. ISBN   87-7487-822-0 .   CS1 maint: Multiple names: authors list ( link )
• Brinckmann, Henning og Poulsen, Jens Aage (1999) Da Danmark blev mindre og verden større ? Gyldendal. ISBN 87-00-32578-3 .
• Cramer, Jens og Kirkegaard, Peter (1993). Dansk sproglære for nordmænd . Gyldendal. ISBN   82-417-0675-8 .   CS1 maint: Multiple names: authors list ( link )
• Carver, Martin: The Age of Sutton Hoo: The Seventh Century in North-Western Europe , Boydell Press, Woodbridge, 1. utgave 1992 , 2. utgave 1999 , 3. utgave 2002 , 4. utgave 2006 , ISBN 0-85115-330-5
• Christiansen, Erik: The Norsemen in the Viking Age (The Peoples of Europe) , WileyBlackwell, 15. november 2001, ISBN 0631216774 , ISBN 978-0631216773
• Chambers, R. W.: Beowulf an Introduction to the Study of the Poem With a Discussion of the Stories Of Offa and Finn , Cambride, University Press, 1921
• Kjerdsgaard, Erik (1993) Danmarks historie ? Aschehoug. ISBN 87-1112-195-5 .
• Christensen, Poul Bo (1996) Danmarks historie . ISBN 87-7476-252-4 .
• Monumenta Germaniae Historica: Scriptores rerum Germaniaarum in usum scholarum , 1825
• Steele, Philip (1998) Træd ind i - vikingetiden ? Flachs. ISBN 87-7826-404-9 .
• Simonsen, Kjartan (2000) Danske regenter og deres tid ? Alinea. ISBN 87-23-00641-2 .
• Ingvorsen, Leif (1981) Danmarks i syv arhundrede 1100-1800 ? GAD. ISBN 87-12-52460-3 .
• Scocozza, Benito (1997) Politikens bog om danske monarker ? Politikens Forlag, København. ISBN 87-567-5772-7 .

Bakgrunnsstoff [ endre | endre wikiteksten ]

• Offisiell portal Arkivert 2008-11-27 ved Wayback Machine .
• CIA World Factbook Arkivert 2004-12-12 ved Wayback Machine .
• Kort & Matrikelstyrelsen om Danmark i tal Arkivert 2006-01-11 ved Wayback Machine .