Kongeriket Noreg Kongeriket Norge (norsk: Noreg, norsk)
Flagg Riksvapen
Nasjonalsong	≪ Ja, vi elsker dette landet ≫
Motto	Einig og tru til Dovre fell
Offisielle sprak	Norsk og samisk 1
Hovudstad	Oslo
Styresett Konge Statsminister	Konstitusjonelt monarki Harald V Jonas Gahr Støre
Flatevidd  ? Totalt  ? Andel vatn	385 207 [1] 2 km² ( 116. ) 6,0 %
Folketal  ? Estimert (1.1.2024)  ? Tettleik	5 550 203 [2] ( 120. ) 14,4/km² ( 166. )
Sjølvstende   - Noreg samla   - Skild fra Danmark   - Skild fra Sverige (erklært)   - Skild fra Sverige (respektert)	872 17. mai 1814 7. juni 1905 26. oktober 1905
Nasjonaldag	17. mai
BNP  ? Totalt (2015)  ? Per innbyggjar	352 800 mill. USD ( 47. ) 79 700 USD ( 8. )
Valuta	Norsk krone
Tidssone	UTC +1
Telefonkode	+47
Toppnivadomene	.no (.sj, .bv) 3
1 Norsk er offisielt rikssprak, med bokmal og nynorsk som jamstelte skriftformer. Samisk er offisielt i Trøndelag, Nordland og Troms og Finnmark. Sju kommunar har ved sida av norsk nordsamisk som med-administrasjonssprak i den lokale kommuneforvaltninga, fire har sørsamisk , ein har kvensk , og ein har lulesamisk . 2 Flatevidd for fastlands-Noreg aleine er 323 808, for Svalbard (med Bjørnøya ) 61 022 og for Jan-Mayen 377 km 2 . 3 .sj (Svalbard og Jan-Mayen) og .bv (Bouvetøya) er ikkje i bruk.

≪Norge≫ omdirigerer hit. For andre tydingar, sja Norge (fleirtyding) .

Noreg , offisielt Kongeriket Noreg ( bokmal : Kongeriket Norge , nordsamisk : Norgga gonagasriika ), er eit nordisk land vest pa den fennoskandiske halvøya. Til lands grensar Noreg mot Sverige i aust, Finland og Russland i nordaust, og til havs mot Danmark i sør og Storbritannia i sørvest. Nord for Trøndelag er Noreg langt og smalt, og kysten strekkjer seg langsmed Nordatlanteren med havomrada Skagerrak , Nordsjøen , Norskehavet og Barentshavet .

Den arktiske øygruppa Svalbard er under norsk suverenitet med dei avgrensingane som gjeld i Svalbardtraktaten , men Svalbard er til liks med øya Jan Mayen ein del av kongeriket. Bouvetøya i Søratlanteren er derimot eit norsk biland . Noreg gjer og krav pa Peter 1.s øy i det sørlege Stillehavet og territoriet Dronning Maud Land i Antarktis , men bae desse er omfatta av Antarktistraktaten som legg territoriale krav i Antarktis pa is.

Namn [ endre | endre wikiteksten ]

Namnet ≪Noreg≫ har norrønt opphav med formene Norðrvegr og seinare Noregr . Dette kjem truleg fra gøtene og danene som omtalte den lange norskekysten som vegen mot nord. Sa tidleg som 880, rundt tida kongeriket vart grunnlagt, kalla Ottar fra Halogaland Noreg for norðmannaland (nordmann-landet) ^[3] - medan Alfred, kongen av England, brukte forma Norðweg ^{[4] [5]} , som var føregangaren til det moderne engelske Norway .

Det offisielle namnet pa nynorsk er Kongeriket Noreg , pa bokmal Kongeriket Norge . Pa nordsamisk heiter riket Norgga gonagasriika , pa lulesamisk , Vuona ganagisrijkka og pa sørsamisk Nøørjen gankarijhke .

Historie [ endre | endre wikiteksten ]

I vikingtida fra 700-talet til 1000-talet vart omrada som no utgjer Noreg, gradvis samla til eitt rike. Kong Harald Harfagre vann slaget i Hafrsfjord i ar 872, og grunnla det fyrste norske kongssetet pa Avaldsnes pa Karmøy . Skipsleia mellom Karmøy og fastlandet, den sakalla Nordvegen, gav namnet til Noreg. ^{[ treng kjelde ]} Norske vikingar var dyktige sjøfararar og dreiv handel med alle landa kring Nordsjøen , og busette seg og pa dei britiske og nordatlantiske øyane, og pa Grønland .

Det er usemje om Noreg vart samla med utgangspunkt i Vestfold og Austlandet. Det tradisjonelle synet er at Harald Harfagre ervde rike i Vestfold og delar av Austlandet og derifra la under seg det indre Austlandet, Trøndelag og hærtok Vestlandet gradvis sørover kysten. Det gar klart fram or sogene at ei anna mektig ætt med sete i Trøndelag, ladejarlane , hadde sett i gang ei liknande samling om lag samstundes. Desse ættene fekk vekselsvis støtte fra danekongen. Det verkar likevel som om Harfagre-ætta vann denne maktkampen med kong Olav (den Heilage) si maktovertaking om lag 1015. Etter dette var Lade-ætta slegen attende.

I 995 grunnla kong Olav Trygvason den fyrste kyrkja pa Moster pa Bømlo , og byrja kristninga av landet. I 1024 sette kong Olav (seinare kalla Olav den Heilage ) og bisp Grimkjell kristenretten pa Mostratinget same staden. Ein reknar heile riket som kristna ved slaget pa Stiklestad i 1030, der Olav fall. Etter ei lang tid med borgarkrigar ( borgarkrigstida ) vart den arvelege kongsmakta trygd under Sverreætta . Den norske kongsslekta døydde ut i 1387, og landet gjekk inn i ei unionstid i Kalmarunionen med Danmark og Sverige . Etter 1450 heldt kongsfellesskapet fram med Danmark aleine. Tida vert i Noreg kalla ≪ 400-arsnatta ≫, av di Noreg var den svake parten i unionen og vart styrt fra hovudstaden København . Etter at Danmark-Noreg vart tvinga til a alliere seg med Napoleon og dimed kom i hop med taparane i Napoleonskrigane , førte Kiel-traktaten i 1814 til at Noreg vart avstatt til Sverige . Men det lukkast a gje landet ei grunnlov 17. mai 1814 og a tryggje norsk sjølvstende og etter at ein kort krig med Sverige tvinga Noreg inn i personalunion med Sverige.

Aukande norsk misnøye med unionen gjennom 1800-talet førte til oppløysing av den norsk-svenske unionen i 1905, stadfest ved ei folkerøysting . Den norske regjeringa baud den norske krona til danske prins Carl, og etter ei ny folkerøysting kara Stortinget han til konge. Han tok namnet Haakon VII etter dei gamle norske kongane. Den norske kongefamilien, liksom den danske, høyrer til det nordtyske fyrstehuset Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glucksburg (ei grein av huset Oldenburg ).

Noreg var nøytralt under 1. verdskrigen , men som eit resultat av den tyske invasjonen og okkupasjonen under 2. verdskrigen , vart nordmennene langt meir skeptiske til nøytralitetsprinsippet. Stemninga dreidde mot ei kollektiv tryggingsavtale for landet. Noreg var ei av dei underskrivande partane ved danninga av NATO i 1949 og var mellom landa som grunnla Dei sameinte nasjonane i 1945. Det norske folket har to gonger røysta imot a verta med i EU , nemleg i 1972 (da: EEC) og i 1994 (da: EF). Noreg har likevel ei tilknyting til den europeiske indre marknaden gjennom EØS -avtala.

Politikk [ endre | endre wikiteksten ]

Noreg er eit konstitusjonelt monarki med eit parlamentarisk regjeringssystem . Etter grunnlova fra 1814 er Kongen statsoverhovud og vel sjølv radet sitt, men etter riksrettsdomen i 1884 ma likevel regjeringa i praksis ikkje fa eit fleirtal i Stortinget mot seg. Grunnlova gjev Kongen personleg vidtfemnande rettar, men desse vert ikkje praktiserte i dag, og funksjonen hans er fyrst og fremst vorten seremoniell. Statsradet, eller regjeringa , er sett saman av ein statsminister og minst sju statsradar , utnemnde av Kongen. Kongen kan i teorien utnemne kven han vil, men vel alltid den regjeringa statsministeren legg fram.

Det norske parlamentet ? Stortinget ? har 169 medlemer, som er valde fra 19 fylke for ein fire-arsperiode ut fra eit system med proporsjonal representasjon. Stortinget sine saker vert handsama i plenum, etter saksførebuingar i ulike fagkomitear ( justiskomiteen , finanskomiteen , landbrukskomiteen, osb).

Dei regulære rettsinstansane omfattar Høgsterett (18 permanente domarar (per 2004) og ein justitiarius ), lagmannsrettane (Borgarting, Eidsivating, Agder, Gulating, Frostating og Halogaland), tingrettane (tidlegare by- og heradsrettane) og forliksrada (handsamar sivile tvistesaker). I tillegg kjem særdomstolar som Arbeidsretten. Domarane ved dei regulære rettsinstansane og særdomstolane vert utnemnde av regjeringa. Den særskilde Riksretten vurderer spørsmal om brotsverk utført av medlemer i Stortinget, Regjeringa eller Høgsterett som slik.

Geografi [ endre | endre wikiteksten ]

Fylke [ endre | endre wikiteksten ]

Noreg er oppdelt i 15 fylke (og 357 kommunar ): ^[6]

Nr.	Fylke	Administrasjonssenter
03	Oslo	Oslo
11	Rogaland	Stavanger
15	Møre og Romsdal	Molde
18	Nordland	Bodø
31	Østfold	Sarpsborg
32	Akershus	Oslo
33	Buskerud	Drammen
34	Innlandet	Hamar
39	Vestfold	Tønsberg
40	Telemark	Skien
42	Agder	Kristiansand
46	Vestland	Bergen
50	Trøndelag	Steinkjer
55	Troms	Troms
56	Finnmark	Vadsø

Tettstader [ endre | endre wikiteksten ]

Noreg har 942 tettstader (2012). Dei med høgast innbyggjartal er:

• Oslo (1 082 575 innbyggjarar per 1. januar 2023)
• Bergen (269 548 innbyggjarar per 1. januar 2023)
• Stavanger/Sandnes (234 757 innbyggjarar per 1. januar 2023)
• Trondheim (196 948 innbyggjarar per 1. januar 2023)
• Fredrikstad/Sarpsborg (120 332 innbyggjarar per 1. januar 2023)
• Drammen (122 955 innbyggjarar per 1. januar 2023)
• Porsgrunn/Skien (95 763 innbyggjarar per 1. januar 2023)

Nær 80 % (3 958 038 personar) av innbyggjarane i Noreg bur i tettstader. ^[7] Sja artikkelen om omgrepet tettstad for definisjonar.

Topografi og klima [ endre | endre wikiteksten ]

Noreg har eit opprive og fjellrikt landskap. Kystlina pa meir enn 20 000 kilometer er broten av steile fjordar og eit mangfald av øyar og holmar. Noreg er og kjend som midnattssolas land, av di det ligg delvis nord for polarsirkelen . Her gar sola ikkje under horisonten ei tid om sumaren, og om vinteren er desse omrada utan sollys ei tilsvarande lang tid.

Heile lengda av Noreg fylgjer Nordatlanteren . Tre havomrade utgjer kystlina; Nordsjøen og avstikkaren Skagerrak i sørvest og sør, Norskehavet i vest, og Barentshavet i nordaust. Det høgaste punktet i Noreg er Galdhøpiggen med sine 2469 meter .

Det norske klimaet er temperert, særleg langs kysten som er paverka av golfstraumen heilt nord til Barentshavet. Noreg ligg i ei sone der polarfronten skaper ein vestleg luftstraum, og dette dominerer ver og klima i stor grad. Klimaet i innlandet er noko kaldare om vinteren, og i den nordlegaste delen herskar meir arktiske tilhøve.

Sja og [ endre | endre wikiteksten ]

• Geografiske ytterpunkt i Noreg
• Fjordar i Noreg

Økonomi [ endre | endre wikiteksten ]

Den norske økonomien er eit rikt kapitalistisk velferdssamfunn , med ein kombinasjon av frie marknadskrefter og offentleg regulering. Regjeringa kontrollerer vitale omrade som den petrokjemiske sektoren gjennom store statsselskap. Landet er rikt pa naturressursar - petroleum , vasskraft , fisk , skog og mineral . Dei store naturressursane har samstundes gjort landet svært avhengig av internasjonale ravareprisar, særleg oljeprisane. I 1999 utgjorde oljeeksporten 35 % av eksportinntektene. Saudi-Arabia og Russland er dei einaste landa som eksporterer meir olje enn Noreg.

Den økonomiske veksten var 0,8 % i 1999, 2,7 % i 2000 og 1,3 % i 2001. Det vart igangsett privatiseringar i 2000, der regjeringa selde 1/3 av det 100 % statseigde oljeselskapet Statoil . Noreg star utanfor EU etter folkerøystingar i 1972 og 1994. Landet er saman med Island og Liechtenstein ein del av den indre marknaden i EU gjennom EØS -avtala.

Innbyggjarar [ endre | endre wikiteksten ]

Folketalet i Noreg er 5 051 275 (2013). ^[10]

3 958 038 menneske, eller nesten 80 prosent av innbyggjarane i landet, bur i tettstader (1. januar 2013). ^[7]

Folkegrupper [ endre | endre wikiteksten ]

Etnisk sett er størstedelen av folket i Noreg nordisk /nord- germansk , medan eit lite mindretal er samisk eller finsk / kvensk . Samar har status som urfolk , medan skogfinnar , kvenar , romanifolk (reisande, taterar), romfolk og jødar har status som nasjonale minoritetar . Dei siste par ara har innvandring utgjort meir enn halvparten av folkeveksten, og ein aukande del av folket er innvandrarar; 12 % per 1. januar 2013. Dei største innvandrargruppene er polakkar , svenskar , og litauarar . ^[11] ).

Religion og livssyn [ endre | endre wikiteksten ]

Kring 77 % av innbyggjarane er medlemer i den evangelisk-lutherske norske kyrkja (1. januar 2012) ^[12] . Andre kristne trussamfunn utgjer cirka 4,5 % ( Den evangelisk-lutherske frikyrkja , Den katolske kyrkja , pinserørsla , metodistkyrkja med fleire) Blant dei ikkje-kristne religionane er islam sterkast representert i Noreg med om lag 2 %, og andre religionar knappe 1 %. Human-Etisk Forbund har om lag 1,5 % oppslutnad. Per 1. januar 2003 var rundt 5 % av innbyggjarane ikkje medlemer i noko trussamfunn eller nokon livssynsorganisasjon som mottek statsstøtte. ^[13]

Utdanning [ endre | endre wikiteksten ]

24 prosent av alle nordmenn over 15 ar (eller 845 859 personar) har utdanning pa universitets - eller høgskuleniva . Av desse er 444 450 kvinner. 189 136 nordmenn har meir enn 4-arig universitetsutdanning (1. oktober 2004) .

I 2004 var ei av tre kvinner og ein av fire menn i aldersgruppa 19?24 ar i høgare utdanning (tal fra Statistisk sentralbyra ) . Kvinneprosenten har auka mykje sidan 1981, da berre ein av ti kvinner i denne aldersgruppa var i høgare utdanning.

Fra 17 prosent i 1980, har den delen av studentane i naturvitskaplege fag , handverksfag og tekniske fag, som er kvinner, vakse til om lag 30 prosent i 2003. Innanfor samfunnsfag og juss har kvinneprosenten stige enda meir, fra 42 prosent i 1980 til over 60 prosent i 2003.

Hausten 2003 var det 209 800 studentar pa norske universitet og høgskular.

Sprak [ endre | endre wikiteksten ]

Norsk sprak [ endre | endre wikiteksten ]

Det norske spraket har i dag to offisielle skriftformer, bokmal og nynorsk . Desse er normerte av Norsk sprakrad . I tillegg til desse finst mellom anna dei uoffisielle formene samnorsk , høgnorsk og riksmal . Samnorsk tek opp i seg former fra begge hovudmalformene, men er meir eller mindre gatt ut av bruk. Samnorsktanken dominerte norsk sprakpolitikk ca. 1930-1980.

Majoriteten av det norske folket skriv anten bokmal eller riksmal; grensene mellom desse er i dag svært flytande. Den delen av folket som brukar nynorsk som hovudmal nadde ein topp pa 34,1 % i 1944 , men har i etterkrigstida gatt jamnt tilbake og har i dag falle til 10?15 %.

Nynorsk er eit alternativt skriftsprak som vart konstruert, systematisert og etter kvart etablert som skriftsprak pa 1840-talet av Ivar Aasen , grunna pa norske dialektar. Aasen kalla spraket sitt landsmal ; dette vart endra til nynorsk i 1929 . Aasen freista a distansere dette spraket fra det danskpaverka spraket som var i bruk pa Austlandet og i borgarskapet . Utover 1900-talet har nynorsken fjerna seg meir og meir fra det opphavlege landsmalet, i retning bokmalet, medan bokmalet har gatt meir vekk fra dansk og nærma seg nynorsk og norske dialektar, framfor alt bymala.

Høgnorsk er ei meir konservativ form av nynorsk, som motset seg tilnærmingstanken. Den høgnorske rettskrivinga byggjer pa Aasen-normalen som ofte vert assosiert med Vestlandet og Telemark . Høgnorsk vert nytta av ein liten minoritet av sprakleg engasjerte personar. Nokre av desse har tilknyting til Ivar Aasen-sambandet eller miljøet kring bladet Malmannen som har til føremal a fremja høgnorsk.

Riksmal er den største av dei uoffisielle formene og vert mellom anna brukt av store aviser som Aftenposten . Denne malforma ligg nærare dansk og tradisjonelt, moderat bokmal enn det offisielle bokmalet. Bokmalet vert truleg nytta som hovudmalform av mellom 85 og 90 % av alle nordmenn og star sterkast i dei folkerikaste delane av Noreg, som pa Austlandet og i storbyane. Bokmalet dominerer i dei fleste samfunnslaga. Riksmalet vert fremja av Riksmalsforbundet . Riksmalet er representert i Norsk Sprakrad og har eit eige normeringsorgan, Det Norske Akademi for Sprog og Litteratur , som mellom anna utgjev eigne ordlister og Norsk Riksmalsordbok .

Alle dei skandinaviske spraka utvikla seg fra tidleg norrønt . Av historiske grunnar kom dansk til a verte det offisielle spraket i Noreg gjennom seinmellomalderen . Dansk var sidan mellomalderen fyrst og fremst paverka av lagtysk , der om lag halvparten av ordtilfanget og viktige grammatiske strukturar kjem fra. Det skriftspraket som var i bruk i Noreg fram til byrjinga av 1900-talet var reint dansk, men har gjennom det fylgjande hundrearet vorten tilpassa noko i høve til det danske, slik at ein kan snakke om eit eige norsk skriftsprak.

Samiske sprak [ endre | endre wikiteksten ]

Ulike samiske sprak er i bruk i den samiske minoriteten i landet. Tre samiske sprak vert snakka i Noreg, nord- , sør- og lulesamisk . Nordsamisk har ei dominerande stilling, det vert snakka av over 80 % av dei samiskspraklege samane. Eit intensivt bergingsarbeid er igangsett for a fa den yngre generasjonen til a taka i bruk dei to andre spraka, som er brukte fra Tysfjord i Nordland og sørover til Engerdal i Østerdalen . Oslo er den kommunen i Noreg med flest samisktalande innbyggjarar. I tillegg til skriftspraket er samisk sjølvsagt og eit sprak med mange dialektar. Pite- , ume- og skoltesamisk er utdøydde som sprak i Noreg, sjølv om det finst personar som definerer seg i dei tre gruppene og.

Finsk og kvensk [ endre | endre wikiteksten ]

Finsk finn vi i to avgrensa omrade i Noreg. Til den søraustlege delen av Hedmark , Finnskogen , kom det pa 1600-talet innvandrarar fra Savolaks i Finland . Dei hadde vorte lokka til Varmland av svenskekongen, med lovnad om skattefritak, og dei utgjorde ein sprakleg minoritet i bortimot 300 ar. Som ein del av den finske ekspansjonen nordover kom det i fleire bylgjer innvandrarar fra Tornedalen og Finland til Noreg, og dei vart kalla kvener . Spraket deira skilde seg etter kvart fra finsk i Finland (ikkje minst pa grunn av finsk sprakrøkt dei siste 150 ara), og mange ser pa kvensk som eit eige sprak.

Andre sprak [ endre | endre wikiteksten ]

I Bergen var det fra mellomalderen av eit lite plattysk-sprakleg samfunn i samband med hansahandelen . Denne gruppa, som seinare gjekk over til a bruke høgtysk , sokna til Mariakirken . Det tyske samfunnet i Bergen vart stort sett fullt assimilert mot slutten av 1800-talet .

Dei nasjonale minoritetane romanifolk (reisande, tatrar) og roma (sigøynarar) talar tradisjonelt sprak av indisk opphav . Sigøynarane talar det hovudsakleg indoiranske spraket romanes , meden romanifolket tradisjonelt brukar skandinavisk/indiske blandingssprak som romani og rodi .

Sprak tilknytte den nasjonale minoriteten jødar i Noreg inkluderer fyrst og fremst det hovudsakleg vestgermanske spraket jiddisch (blant askenasiske jødar ) og det semittiske spraket hebraisk .

Dei viktigaste innvandrarspraka i Noreg i dag, malt etter talet morsmalselevar i grunnskulen, er albansk , arabisk , persisk , serbokroatiske sprak ( serbisk , kroatisk og bosnisk ), kurdisk , tamil , urdu (med dei nærskylde spraka hindi og panjabi ) og vietnamesisk .

Kultur [ endre | endre wikiteksten ]

Kjende nordmenn omfattar mellom andre forfattaren Ludvig Holberg som skreiv pa reint dansk, riksmalsforfattarane Henrik Ibsen , Knut Hamsun og Sigrid Undset , nynorskforfattarane Tarjei Vesaas og Jon Fosse , eventyraren Roald Amundsen , den ekspresjonistiske malaren Edvard Munch og den nasjonalromantiske komponisten Edvard Grieg .

Sja og [ endre | endre wikiteksten ]

• Norske regentar
• Det norske forsvaret
• Kommunar i Noreg, organisert etter fylke
• Norsk historie
• Verdas land

Kjelder [ endre | endre wikiteksten ]

Bakgrunnsstoff [ endre | endre wikiteksten ]

• Noreg.no - offisiell regjeringsportal
• Informasjon fra regjeringa og departementa (ODIN)
• Stortinget
• Statistisk sentralbyra
• Nasjonalbiblioteket: Noreg, Sverige og unionen
• Pressefridomsindeks: Rangert mellom dei landa med best pressefridom.