Шотландия

	Шотландия ; а?ылш. Scotland , скотс . Scotland
Байра?	Елта?ба
	?ран : ≪In My Defens God Me Defend≫
	?н?ран : ≪Шотландия г?л?≫
Тарихы
??рылды	843 б.з.
Мемлекетт?к ??рылымы
Ресми т?лдер?	а?ылшын , гэльтт?к ж?не скотс т?лдер?
Елорда	Эдинбург
?р? ?алалары	Эдинбург, Глазго , Абердин , Данди
?к?мет т?р?	Парламентт?к монархия
Монархы ; Б?р?нш? Министр	III Чарльз ; Хамза Юсаф
Географиясы
Жер аума?ы ; ? Барлы?ы ; ? % су бет?	; 78,722 км² ; 3
Ж?рты ; ? Сарап ( 2018 ) ; ? Сана? ( 2011 ) ; ? Ты?ызды?ы	; 5,438,000 адам ; 5,295,400 адам ; 69.07 адам/км²
Экономикасы
Этнохороним	шотландиялы?, шотландиялы?тар
Валютасы	Фунт стерлинг
?осымша м?л?меттер
Телефон коды	+44
Уа?ыт белдеулер?	UTC±0:00

Шотландия ( а?ылш. Scotland , скотс . Scotland , шотл. Alba ) ? ?лыбританияны? ??рамында?ы ел, ?к?мш?л?к айма?. XVII ?асырды? ортасына дей?н т?уелс?з мемлекет болды. ?лыбритания аралыны? солт?ст?к б?л?г?нен ж?не о?ан жанасып жат?ан ?са? аралдардан, сондай-а? Гебрид , Оркней ж?не Шотланд аралдарынан ??ралады. Жер аума?ы 78800кm². Хал?ы 6 млн-нан астам, нег?з?нен шотланды?тар. ?к?мш?л?к-аума?ты? жа?ынан 12 облыстан ж?не 186 аралдан т?рады. ?к?мш?л?к орталы?ы ? Эдинбург ?аласы. Мемлекетт?к т?л? ? а?ылшын т?л? .

Тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Шотландия жер?н б?зд?? заманымыздан б?рын?ы I ?асырда кельт тайпалары ?оныстана бастады. Никтлер де Шотландияны? ежелг? т?р?ындары болып саналады. Б?зд?? заманымызды? бас кез?нде ал?аш?ы мемлекет ??рылымдар пайда болды. Шотландия?а б?рнеше рет римд?ктер шабуыл жасады, б?ра? жерг?л?кт? халы? тарапынан табанды ?арсылы??а ?шырады. V?VI ?асырларда Шотландияны Ирландиядан келген скоттар (“Шотландия”, Scotland ? скоттар ел? осы атаудан шы??ан) ?оныстанды. О?ан ?оса Британияда?ы англ-сакс бас?ыншылы?ы (5 ? 6 ?асырлар) кез?нде бриттерд?? ден? Шотландия?а ы?ыстырылды. Шотландия королд?г? - т?уелс?з мемлекет болып 854-жылдан 1707-жыл?а дей?н созылды. XI ?асырды? 2-жартысында Шотландия Англияда?ы норман бас?ыншыларыны? шабуылына ?шырады. Шотланд корол? Малькольм ??? (1058 ? 1093) норман ?стемд?г?н мойындау?а м?жб?р болды. Б?ра? шетелд?ктерге ?арсы Шотландия хал?ы б?рнеше рет к?тер?л?ске шы?ты (1130, 1131, 1161, 1175 жылдары). 1306 жылы Шотландияда Роберт Брюст?? (1306 ? 1329) басшылы?ымен кезект? к?тер?л?с басталды. К?тер?л?сш?лер 1314 жылы 24 маусымда Баннокберн ма?ында бол?ан шай?аста Эдуард ?? баста?ан а?ылшын ?скер?н к?л-тал?ан етт?. 1323 жыл?ы к?ктемде Англия Шотландиямен б?т?м жасасып, I Робертт? Шотландия корол? деп таныды. 1328 жыл?ы ?ырк?йекте Нортхемптонда жасал?ан кел?с?м бойынша Англия Шотландияны? т?уелс?зд?г?н мойындау?а м?жб?р болды. XIII ?асырды? со?ы мен XIV ?асырды? басында шотланд парламент? ??рылды. Б?рте-б?рте шотланд хал?ы ?алыптасты. Б?ра? XIV ?асырды? ая?ында Шотландия со?ыстарда Англиядан же??л?п, ?айтадан т?уелд? елге айналды. XVI ?асырда О?т?ст?к Шотландияда капиталист?к ?атынастар пайда болды, ал Солт?ст?к Шотландияда (таулы айма?тарында) ?за? уа?ыт рулы? ?атынастар са?талды. XVI ?асырды? ортасында Шотландияда пресвитерианды? т?рдег? кальвинист?к реформация ?р?с алып, жа?а парламент кальвинизмд? мемлекетт?к д?н деп жариялады. Жо?ар?ы ш?ркеул?к бил?к жерг?л?кт? синодтар мен шотланды? бас ассамблеяны? ?олына шо?ырланды. А?ылшын та?ына Стюарттарды? шотланды? ?улет?н?? беку?не байланысты (1603) Шотландия жеке уния ??рып, Англиямен б?р?кт?. Абсолютт? ?к?мет бил?кке кел?п, Шотланд парламент?н?? ???ы?ына шек ?ойылды. 1609 жылы епископтарды? бил?г? к?шейт?лд?. 1637 жыл?ы ш?лдеде Шотландияда Англия?а ?арсы к?тер?л?с басталды. ?к?мет бил?г? ?с ж?з?нде Мемлекетт?к комитет ?олына к?шт?. Король Карл ? к?тер?л?ст? ?арулы к?шпен басу?а тырысты. Шотландиялы?тарды? король?а ?арсы со?ысы А?ылшын революциясыны? (XVII ?асыр) басталуына т?ртк? болды. Революцияны? ал?аш?ы кезе??нде шотланд пресвитериан ? ковенанторлары король?а ?арсы ?за? парламентпен ода? жасасты. Шотландия азамат со?ысыны? оша?ына айналды. Дегенмен, революцияны? тере?дей т?су?нен ?оры??ан дворянды? жо?ар?ы топтар 1647 жылы а?ылшын корол? Карл ?-мен ??пия кел?с?м жасады. Англия жер?не к?рген шотландиялы?тар армиясы Престон ма?ында О.Кромвель бас?ар?ан ?скерлерден к?йрей же??л?п (1648 жыл?ы 17?19 тамыз), т?гел?мен а?ылшындар?а бер?лд?. 1650 жыл?ы 22 ш?лдеде Кромвель армиясы Шотландия жер?не басып к?рд?. 1651 жылы Вустер ма?ында?ы шай?аста шотланд армиясы толы? же??лд?. 1654 жыл?ы 12 с?у?рде Шотландия Англиямен ресми т?рде б?р?кт?. 1707 жыл?ы уния бойынша Шотландия Англия?а ?осылып, шотланд парламент? жойылды. XVIII-XIX ?асырларда?ы ?нерк?с?п т??кер?с? н?тижес?нде Шотландияда жо?ары дамы?ан ?нерк?с?п пайда болып, то?ыма ?нд?р?с? тез дамыды. Жа?адан кен-металлургия ж?не кеме жасау ?нерк?с?б? ??рылды.

О?т?ст?к Шотландия ?лыбританияны? ?нерк?с?пт? аудандарыны? б?р?не айналды. XIX ?асырды? б?р?нш? жартысында елде ж?мысшылар ?оз?алысы к?шейд?. К?с?пода? ?йымдары (тред-юниондар) ??рыла бастады. XIX ?асырды? 60-жылдарынан бастап Шотландияны? саяси ?м?р?нде Либералды? партия жетекш?л?к р?л ат?арды. 1-д?ниеж?з?л?к со?ысы ж?не онан кей?нг? кезе?де елде халы?ты? т?рмысы нашарлап, жаппай ереу?лдер жи? болып т?рды. 2-д?ниеж?з?л?к со?ыс кез?нде Шотландияны? халы? б??арасы фашист?к бас?ыншылар?а ?арсы к?реске белсене ?атысты. Со?ыстан кей?н Шотландияда ?лтты? м?селелер шиелен?с?п, ?за??а созыл?ан кел?сс?здер н?тижес?нде 1999 жыл?ы Шотландия парламент? ?айта ??рылды. Статистика?а с?йкес, ?ызыл шашты адамдарды к?б?несе Шотландияны? о?т?ст?к-шы?ысында к?руге болады, онда б?к?л ?лемдег? отты адамдарды? 40% -ы шо?ырлан?ан. Б?л айма? т?р?ындарыны? б?л ерекшел?г? кездейсо? емес. Б?л б?лтты ауа-райына байланысты к?н с?улес?н?? т?ра?ты т?рде жет?спеу?мен байланысты. Б?ра? ?ызыл шаштар шашты? т?с? ?рт?рл? адамдар?а ?ара?анда D д?румен? к?б?рек болатынына сене алады. ^[3]

?к?мш?л?к б?л?ну? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Толы? ма?аласы: Шотландия округтер?

Тарихи жолмен Шотландияны? ?к?мш?л?к-???ы?ты? б?л?м? графты?, облыс, округ, приходтар, мормэрлер мен ?зге де ?к?мш?л?к б?рл?ктерд? ?амтиды. Осы тарихи облыстарды? атаулары б?рын?ыдай кейде географиялы? аны?тамаларда ?л? к?нге дей?н ?олданылады.

1996 жылы ?лыбритания Парламент?н?? шеш?м? бойынша Шотландия 32 округке (муниципалитетке) (а?ыл. Council area) б?л?нген, оны? муниципалды? ке?естер? барлы? жерг?л?кт? ?ызметтерд?? ж?мысына жауапты. Ауданды? ке?естер (а?ыл. Community council) муниципалитеттерд? ?сынатын бейресми ?йымдар болып табылады.

Шотландия Парламент? т?р?ысынан 73 сайлау округ ж?не 8 айма? бар. Ал Британ Парламент? т?р?ысынан 59 сайлау округтер? бар. ?рт с?нд?руш?лер мен полиция ?ызметтер? 1975 жылы енг?з?лген Шотландияны? б?л?ну?не нег?зделген. Жедел ж?рдем мен поштаны? Шотландия аудандарына б?лу?нде ?з жолдары б?рыннан бер? бар.

Шотландияда?ы ?аланы? м?ртебес? арнайы патент граматасымен (а?ыл. letters patent) ??пталады. Шотландияда неб?р? 6 ?ала бар: Абердин, Данди, Эдинбург, Глазго, Стерлинг ж?не жа?ында Инвернесс.

?нерк?с?б? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Шотландия ?лыбританияда?ы к?м?р - металлургиялы? аудандарды? б?р?. К?м?р, м?най , гранит , уран , алюминий , боксит ?нд?р?лед?. ?ара ж?не т?ст? металлургия, то?ыма, авиация , энергетика , автомобиль жасау, сыра ?айнату, полиграфия ?нерк?с?п орындары, кеме жасау верфтер? бар. Басты ?нерк?с?п орт-тары Глазго , Эдинбург , Абердин ?алалары. Мал шаруашылы?ы (сауын сиыр, шош?а) мен ?й ??старын ?с?ру ?ркендеген. ^[4] ^[5]

Та?ы ?ара?ыз [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Шотландияда?ы т?уелс?зд?к референдумы (2014)

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

↑ Scotland in short (а?ыл.) (pdf). gov.scot (17 February 2003). Тексер?лд?, 6 желто?сан 2015.
↑ 2011 Census Reconciliation Report - Population (а?ыл.) (pdf). gro-scotland.gov.uk (8 August 2013). Тексер?лд?, 6 желто?сан 2015.
↑ Шотландия туралы ТОП 10 е? ?ызы?ты факт?лер.
↑ Азимов А., История Англии. От ледникового периода до Великой хартии вольностей, М., 2004.
↑ ≪?аза?стан≫: ?лтты? энциклопедия / Бас редактор ?. Нысанбаев ? Алматы ≪ ?аза? энциклопедиясы≫ Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 , IX том