Lyðveldið Burundi
Republika y'u Burundi
Fani	Skjaldarmerki
Kjororð : Unite, Travail, Progres ( franska : Eining, vinna, framfarir)
Þjoðsongur : Burundi Bwacu
Hofuðborg	Gitega [ath 1]
Opinbert tungumal	kirundi , franska , enska
Stjornarfar	Forsetalyðveldi
Forseti	Evariste Ndayishimiye
Stofnun rikis
?  Konungsrikið Urundi	1680-1966
? Hluti Þysku Austur-Afriku	1890-1916
? Hluti Ruanda-Urundi	1916-1962
? Sjalfstæði fra Belgiu	1. juli 1962
Flatarmal  ? Samtals  ? Vatn (%)	142. sæti 27.834 km² 10 [ath 2]
Mannfjoldi  ? Samtals (2023)  ?  Þettleiki byggðar	77. sæti 13.162.952 473/km²
VLF ( KMJ )	aætl. 2023
? Samtals	11,551 millj. dala ( 164. sæti )
? A mann	890 dalir ( 193. sæti )
VÞL (2021)	0.426 ( 187. sæti )
Gjaldmiðill	burundiskur franki
Timabelti	UTC+2
Þjoðarlen	.bi
Landsnumer	+257
↑ Hofuðborgin var formlega færð til Gitega arið 2019 en rikisstjornin og aðrar mikilvægar stofnanir eru enn staðsettar i gomlu hofuðborginni, Bujumbura . ↑ ?Annuaire statistique du Burundi“ (PDF) (franska). ISTEEBU. Juli 2015: 105. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 7. juni 2016 . Sott 17. desember 2015 .

Burundi (aður Urundi ) er litið landlukt land i Mið-Afriku við storu votnin . Það a landamæri að Ruanda i norðri, Tansaniu i suðri og austri, og Lyðveldinu Kongo i vestri. Stor hluti vesturlandamæranna liggur við Tanganjikavatn . Nafnið er dregið af heiti bantumalsins kirundi . Burundi er mjog þettbylt og fatækt land.

Landið hefur verið byggt Tuum , Hutuum og Tutsum i minnst fjorar aldir. Undir lok 17. aldar stofnuðu Tutsar Konungsrikið Burundi . I upphafi 20. aldar logðu Belgar og Þjoðverjar landið undir sig og Burundi varð hluti af nylendunni Ruanda-Urundi . Arasir Hutua a Tutsa i Ruanda, rett aður en londin fengu sjalfstæði, urðu til þess að ibuar Burundi sottust eftir aðskilnaði fra Ruanda. Arið 1962 lysti landið yfir sjalfstæði og tok upp þingbundna konungsstjorn. Arið 1966 var konungsvaldið lagt niður og landið lyst lyðveldi, þott það væri i raun undir herforingjastjorn. Vopnuð atok milli þjoðarbrota Hutua og Tutsa hofust nokkrum arum siðar og skipulogð morð attu ser reglulega stað þratt fyrir harðar refsiaðgerðir stjornvalda. Þegar stjornarskranni var breytt 1992 til að afnema flokksræðið braust ut borgarastyrjold sem stoð fra 1993 til 2006 .

Fra 2006 hefur staðið yfir enduruppbygging i landinu undir stjorn Sameinuðu þjoðanna . Hun hefur gengið hægt og efnahagur landsins er i rust eftir aratugalanga styrjold. Landið er eitt það fatækasta i heimi og yfir helmingur barna undir fimm ara aldri byr við viðvarandi vannæringu . Helsta tekjulind landsins er kaffi sem nemur yfir 93% af utflutningi þess, en ibuar Burundi flytja lika ut aðrar landbunaðarvorur og goðmalma .

Landfræði [ breyta | breyta frumkoða ]

Burundi er eitt af minnstu londum Afriku. Það er landlukt land þar sem miðbaugsloftslag er rikjandi. Burundi er hluti af Vestursigdalnum sem er hluti af Sigdalnum mikla sem liggur vestan við Viktoriuvatn . Landið er a hæðottri haslettu i miðri Afriku. Burundi a landamæri að Ruanda i norðri, Tansaniu i austri og suðaustri, og Lyðstjornarlyðveldinu Kongo i vestri. Þar eru vistsvæðin fjallaskogar Vestursigdalsins , miomboskogar Mið-Sambesi og skogargresja Viktoriuvatns . ^[1]

Meðalhæð haslettunnar er 1.707 metrar, en landið liggur lægra við landamærin. Heha-fjall er hæsti tindur landsins, i 2.685 metra hæð. Það ris suðaustan við efnahagslega hofuðborg landsins, Bujumbura . Hæstu upptok Nilarfljots eru i Bururi-syslu og renna sem Ruvyironza-fljot ut i Viktoriuvatn . ^[2] Kagera-fljot er onnur mikilvæg a sem rennur i Viktoriuvatn fra Burundi. Helsta stoðuvatn Burundi er Tanganjikavatn sem liggur a suðvesturlandamærum landsins.

Tveir þjoðgarðar eru i Burundi, Kibira-þjoðgarðurinn i norðvestri (litil ræma af regnskogi samhliða Nyungwe-þjoðgarðinum i Ruanda) og Ruvubu-þjoðgarðurinn i norðaustri (meðfram Rurubu-fljoti ). Baðir þjoðgarðarnir voru stofnaðir 1982 til að vernda villt dyralif. ^[3]

Stjornmal [ breyta | breyta frumkoða ]

Stjornsyslueiningar [ breyta | breyta frumkoða ]

Burundi skiptist i 18 syslur sem hver heitir eftir sinum hofuðstað, fyrir utan dreifbyli við Bujumbura. Nyjasta syslan er Rumonge-sysla . Hun var stofnuð arið 2015 ur fimm sveitarfelogum sem aður heyrðu undir dreifbyli við Bujumbura og Bururi. ^[4]

Efnahagur [ breyta | breyta frumkoða ]

Burundi er landlukt land sem er fatækt af natturuauðlindum og með vanþroaðan iðnað. Um helmingur af þjoðarframleiðslunni kemur fra landbunaði sem nytir um 90% mannaflans. ^[7] Um 90% af landbunaðinum er sjalfsþurftarbuskapur . Helstu utflutningsvorur eru te og kaffi sem eru 90% af gjaldeyristekjum, þott utflutningur se tiltolulega litill hluti af landsframleiðslunni. Aðrar utflutningsvorur eru bomull, mais, durra, sætar kartoflur, bananar, tapioka, nautakjot, mjolk og huðir. Vegna folksfjolgunar og skorts a stefnu um eignaraðild lands hafa margir ibuar litla moguleika a að framfleyta ser af sjalfsþurftarbuskap. Arið 2014 var meðalstærð byla innan við halfur hektari.

Burundi er fatækasta riki heims, meðal annars vegna skorts a aðgengi að menntun og utbreiðslu HIV-veirunnar . Talið er að um 80% af ibuum landsins lifi við fatækt. ^[8] Hungursneyðir og matarskortur hafa hrjað landið a 20. old ^[9] og samkvæmt Matvælaaætlun Sameinuðu þjoðanna þjast 56,8% barna undir fimm ara aldri af kroniskri vannæringu . ^[10] Gjaldeyristekjur Burundi, og þar með geta landsins til að greiða fyrir innflutning, er að storum hluta hað veðri og verðlagningu a alþjoðlegum te- og kaffimorkuðum.

Kaupmattur flestra Burundibua hefur minnkað þar sem kauphækkanir hafa ekki haldið i við verðbolgu. Afleiðingin af versnandi fatækt er að Burundi er mjog hað erlendri aðstoð. Um 42% af þjoðartekjum kemur þaðan, sem er hæsta hlutfallið i Afriku sunnan Sahara. Burundi gerðist aðili að Austur-Afrikusambandinu arið 2009 til að efla verslun við nagrannariki. Landið fekk lika 700 milljon dala eftirgjof a skuldum sama ar. Spilling i stjorn landsins kemur i veg fyrir þroun heilbrigðs einkageira þar sem fyrirtæki takast a við sibreytilegt regluverk. ^[11]

Rannsoknir hafa allt fra 2007 synt að lifsanægja Burundibua er mjog litil. Samkvæmt Hamingjuskyrslunni 2018 var Burundi það riki þar sem minnst hamingja mældist i heiminum. ^{[12] [13]}

Meðal natturuauðlinda Burundi eru uran , nikkel , kobalt , kopar og platina . ^[14] Fyrir utan landbunað er til iðnaður a sviði samsetningar a innfluttum vorum, opinberar byggingarframkvæmdir, matvælaiðnaður og smaiðnaður við framleiðslu a til dæmis teppum, skom og sapu.

Burundi er i næstneðsta sæti allra rikja heims hvað varðar samskiptainnviði samkvæmt visitolu Alþjoðaefnahagsraðsins yfir stoðu þrounar a sviði upplysinga- og samskiptatækni. Burundi var i 147. sæti visitolunnar arið 2014 og hafði fallið ur 144. sæti arið aður. ^[15]

Skortur a aðgengi að fjarmalaþjonustu er mikið vandamal fyrir meirihluta ibua, serstaklega i þettbylustu sveitunum. Einungis um 2% ibua er i bankaviðskiptum og innan við halft prosent taka bankalan. Orfjarmognun leikur stærra hlutverk, en um 4% landsmanna eiga aðild að orfjarmognunarfyrirtækjum; fleiri en hafa aðgang að bankaþjonustu og postþjonustu. 26 skrað orfjarmognunarfyrirtæki bjoða upp a sparnað, innlansreikninga og skammtima- og langtimalan. Þessi geiri er minna haður erlendri fjarhagsaðstoð. ^[16]

Burundi er hluti af Austur-Afrikusambandinu og gæti orðið aðili að Sambandsriki Austur-Afriku . Hagvoxtur er tiltolulega stoðugur, en Burundi er samt eftirbatur nagrannarikjanna. ^[17]

Ibuar [ breyta | breyta frumkoða ]

I oktober 2021 aætlaði Efnahags- og felagsmalaskrifstofa Sþ að ibuafjoldi Burundi væri 12,4 milljonir, en var aðeins 2,5 milljonir arið 1950. ^[18] Folksfjolgunarhlutfallið er 2,5% a ari, sem er meira en tvofalt hærra en meðaltal heimsins. Hver kona i Burundi eignast að meðaltali 5,1 barn, sem er tvofalt hærra frjosemishlutfall en að meðaltali i heiminum. ^[19] Heildarfrjosemishlutfall Burundi var það 10. hæsta i heimi, rett a eftir Somaliu, arið 2021. ^[11]

Margir ibuar Burundi hafa flust til annarra landa vegna borgarastyrjaldarinnar. Arið 2006 toku Bandarikin við um 10.000 burundiskum flottamonnum. ^[20]

Burundi er landbunaðarsamfelag og aðeins 13% ibua bjuggu i þettbyli arið 2013. ^[11] Þettleiki byggðar er um 315 manns a ferkilometra sem er annar mesti þettleiki i Afriku sunnan Sahara. ^[21] Um 85% ibua eru Hutuar að uppruna, 15% eru Tutsar og innan við 1% er Tuar . ^[22]

Opinber tungumal Burundi eru kirundi , franska og enska . Enska var gerð að opinberu tungumali arið 2014. ^[23] Nær allir ibuar tala kirundi og innan við 10% tala fronsku. ^[24]

Tilvisanir [ breyta | breyta frumkoða ]

   Þessi Afriku grein er stubbur . Þu getur hjalpað til með þvi að bæta við greinina .