Rene Descartes
Rene Descartes
(
La Haye en Touraine
,
31 maart
1596
?
Stockholm
,
11 febrewaris
1650
),
latinisearre
namme
Renatus Cartesius
, wie in
Franske
filosoof
en
wiskundige
. Hy droech ek by oan de
natuerkunde
en
fysiology
. Descartes libbe op de ein fan in tiidrek dat oant dan folslein dominearre waard troch de godstsjinst en de tsjerke en
wittenskip
net echt mocht.
Humanisten
lykas Descartes trochbrutsen dat en leinen in basis foar de wittenskip dy't oant hjoed-de-dei wichtich bleaun is.
Rene Descartes waard yn 1596 berne yn Touroine yn in Franske aadlike famylje. Fan 1604 oant 1612 krige hy in wittenskiplike oplieding yn it
jezuitenkolleezje
fan La
Fleche
. Dat kolleezje wie better as de measte oare universiteiten yn Frankryk. Dochs stoarte er him yn it
Paryske
utgeanslibben fan dy tiid, mar dat koe him net echt boeie. Hy luts him werom om him op de mjitkunde ta te lizzen. Syn freonen untdutsen him en om dochs yn rest wurkje te kinnen naam er tsjinst yn it leger. Nei eigen sizzen die er dat om “ it grutte boek fan de wrald kinnen te learen” en net omdat er him ferbun fielde my ien fan de stridende partijen. As
katolyk
Fransman naam er earst tsjinst yn it Nederlanske leger. Hy koe der twa jier yn alle rest wurkje omdat der frede wie. Doe't de
Tritichjierrige kriich
utbruts naam er tsjinst yn it
Beierske
leger. Der belibbe er de winter 1619 ? 1620 dy’t er letter yn syn boek "Dicours de la methode" beskreaun hat.
Yn 1621 haldt er op my fjochtsjen en nei in besite oan
Itaalje
festige er him yn
Parys
. Opnij kamen freonen him te steuren en sadwaande sluet er him yn 1628 oan by it leger dat
La Rochelle
, in festing fan de
Hugenoaten
belegere. Doe't ek dizze striid striden wie festige er him foarfest yn Nederlan. Der hearske doe in liberaal klimaat tsjinoer wittenskippers. Hy late der in restich en sober libben. Hy wie in praktisearjend katolyk mar wie lykwols oanhinger fan
Galileo Galilei
. Nei syn feroardieling besluet er om syn wurk Le Monde net te publisearjen. Dat wurk wie nammentlik op twa plakken godslasterjend. Hy beskreau yn dit wurk it draaien fan de ierde om syn as en de uneinichheid fan it universum. Dat wie yn tsjinspraak mei de bibel en mocht yn dy tiid net sein wurde.
Yn de 20 jier dat er yn
Nederlan
wenne makke er mar inkele sakereizen nei Frankryk en ien nei
Ingelan
. Yn Nederlan waard er net sparre foar politike oanfallen. Dy oanfallen kamen net ut de hoeke fan de katoliken mar ut dy fan de fanatike
protestanten
. Lokkich foar him koe er alle kearen op beskerming rekkenje fan goeie freonen. Hy hie ferskillende kontakten werunder de
Kardinaal de Berulle
. Dy man moedige him oan om syn ideeen foar de filosofy ut te wurkjen yn in systeem. In systeem dat it systeem fan
Aristoteles
ferfange koe. Yn
1628
festige er him wer yn Nederlan. Hy hat yn ferskillende steden wenne, werunder
Frjentsjer
,
Hurderwyk
,
Dimter
,
Utert
,
Leien
,
Amersfoart
,
Amsterdam
,
Ljouwert
,
Endegeast
,
Oegstgeast
,
Santpoarte
en foar in langere tiid yn
Egmond Binnen
.
Yn 1630 skreau er him yn oan de
Universiteit fan Leien
. Hy kaam der yn kontakt mei
Constantijn Huygens
. Yn de simmer fan 1635 joech Descartes les yn filosofy yn Utert. Yn dat jier krige er yn Amsterdam in dochter Francine by it tsjinstfamke Helene Jansdochter. Yn 1640 ferstoar it famke. Yn dy tiid hie er spul mei de ferneamde
Gisbertus Voetius
.
Descartes mei de Keninginne fan Sweden
Omdat er it mei in soad minsken oan de stok krige hie socht er nei in utwei. Hy kaam yn kontakt mei keninginne
Kristina fan Sweden
, in gelearde frou dy’t fun dat se tiid fan de grutste gelearden yn beslach nimme mocht. Sy noadige Descartes ut om te kommen om les te jaan. Sy ferwachte fan him dat er alle moarnen om fiif oere kaam om les te jaan. Dat betiid fan 't bed of moatten en de
Skandinavyske
kjeld wurken net goed foar it swakke gestel fan Descartes. Hy ferstoar yn Stockholm yn 1650.
Descartes' filosofy sit op de oergong fan twa streamingen. Oan de iene kant de midsiuwske
skolastyk
fan
Augustinus
en
Tomas fan Akwino
. Der fun er ek syn underwerp;
God
en de
siel
. En oan de oare kant stie er ek efter in nije streaming fan tinken mei in natuerkundige eftergrun lykas
Galileo Galilei
. Descartes utgongspunt wie earder wiskundich as natuerkundich. Lykas de wiskunde boud wie op inkele
aksioma’s
en derop basearre ofliedingen, sa wiskundich woe er ek de filosofy meitsje. Aksioma’s neamde Descartes in soarte fan evidinsjes, wissichheden dy’t efterhelle wurde koenen troch de yntuysje, mar der't gjin feitlik bewiis foar wie. Dat die er op rasjonele basis, dus net op in
dogmatyske
wize lykas yn de
midsiuwen
, en ek fertroude er net op de sintugen. Dy sintugen soenen him ferrifelje kinne. Oan de oare kant gie er der ek net fanut dat er altyd goed tocht en redenearre. Us tinken soe yn de war komme kinne troch wat Descartes in “malin Genie" neamde: in soarte fan geast dy’t us ferstruid makket yn alles wat wy tinke. Dy utgongspunten moatte tsjinoer alle twivels yn stan bliuwe.
De kartesiaanske twivel is metoadysk en net synysk. It is gjin twivel om de twivel, hy heft himsels op wannear't de twifel unterjochte is. Hy is universeel omdat er alles wat yn twivel te luken is, yn twivel lukt. Dat besprekt Descartes yn syn boeken "Discours sur la methode" en "Meditaties". Alles wat betwivelber is wurdt as unwis beskoge, fan us sintuchlike waarnimmings oant de wrald der't wy yn libje. Sels oan de wissichheden yn de wiskunde begjint er te twiveljen. Dat leste soe barre troch in kweade genius dy’t us besiket te betiizjen mei alles wat wy tinke. Troch dy twivel is der ien wissichheid en dat is nammenlik de wissichheid dat we twivelje. Jo kinne oan alles twivelje utsein dat we twivelje en dus tinke. Der leit Descartes ut of “ik tink dus ik bin”. Dat is ien fan de aksioma’s fan syn filosofy. Soks is neffens him in absolute wissichheid dy’t stan haldt tsjin de meast radikale twivel. Dy stelling is sa wis dat we oare stellingen deroan hifkje kinne op harren wierheid. As oare wierheden like evidint binne as “ik tink dus ik bin” kin men se dus ek as wier beskogje. De fraach dy’t hjir op folget: hokker ideeen binne krekt sa evidint. Neffens Descartes binne dat net de ideeen dy’t troch us sintugen by us opkomme, dy kinne us ommers misliede en ek net de ideeen dy’t wy us ynbyldzje mar wol de ideeen dy’t oanberne binne.
It bestean fan in wiereftige god is Descartes syn twadde bewiis. Dy wissichheid is oflaat ut it earste. Syn redenearring giet sa: it giet om in idee fan in uneinich folmakke eat. Sels binne wy mar einich en unfolmakke wezens. Us tinken is unfolmakke omdat it in einich tinken is. Unfolmakke en einigjend is pas merkber tsjinoer in folmakke en uneinich eat. Wat net folmakke gewaarwurde is in mooglikheid om it folmakke te kinnen. It idee fan it folmakke kin net troch us sintugen by us opkomd weze, men hat it ommers noch nea sjoen. Dat idee is ek net ynbylde omdat it us unfolmakke en einigjend kinne wy gjin folmakke eat meitsje. Sadwaande moat it idee fan it folmakke oanberne weze. Mar hoe kin no in einich tinker in uneinich idee hawwe. Derop antwurde Descartes: de oarsaak fan dit folmakke idee yn us moat in utwindige, folmakke oarsprong ha. Dat wiist dus op in alwittende, wiereftige folmakke God, dy’t alles ynklusyf it tinken makke hat. Trochdat dy god folmakke en wiereftich is kin er gjin bedrager weze. Want in wiereftige God soe net wolle dat we us sa fersinne soenen.
Principia philosophiae
, 1685
- 1618.
Compendium Musicae
. In ferhanneling oer muzykteory en estetyk opdroegen oan Isaac Beeckman.
- 1626?1628.
Regulae ad directionem ingenii ut et inquisitio veritatis per lumen naturale
.
- 1630?1633.
Le Monde
en
L'Homme
- 1637.
Discours de la methode pour bien conduire sa raison et chercher la verite dans les sciences
- 1637.
La Geometrie
- 1641.
Meditationes de prima philosophia
- 1644.
Principia philosophiae
- 1647.
Notae in programma
- 1647.
La description du corps humain
- 1648.
Responsiones Renati Des Cartes
- 1649.
Les passions de l'ame
- 1657.
Correspondance