Republik Moldova
(
roumaneg
:
Republica Moldova
), pe
Moldavia
, a zo ur vro eus
Europa ar Reter
, lec'hiet etre
Roumania
er c'hornog hag
Ukraina
er reter. Un darn eus
Prinselezh Moldavia
e oa gwechall ha staget e voe ouzh
Impalaeriezh Rusia
e 1812 hag unvanet gant ar broiou arall roumanek o yezh e 1918. Staget e voe gant
Jozef Stalin
ouzh an
Unaniezh Soviedel
e 1945 hag ur
republik soviedel
e oa betek he dieubidigezh e 1991.
Un ezel eo eus ar
Broadou Unanet
,
WMO
,
UNICEF
,
GUAM
. Un demokratelezh parlamantel eo. E penn ar stad eman ar prezidant hag e penn ar gouarnamant eman ar ministr kentan.
Gant
rouantelezh Dasia
e oa dalc'het ar pezh a zo Moldova hiziv e-pad an henamzer. Aloubet e voe gant ar Romaned e-pad ren an impalaer
Trajan
ha staget ouzh an
impalaeriezh
e 106. Dilezet e voe e-pad
enkadenn an trede kantved
avat, ha dalc'het gant ar
C'hoted
daoust ma chomas al latin yezh ar vro.
E-pad ar grennamzer e furme tachenn Moldova reter
Prinselezh Moldova
. D'ur gwarz eus an
impalaeriezh otoman
ez eas e-pad ar
XVI
vet
kantved ha staget e voe ouzh
Rusia
, asambles gant
Budjak
dre
feur-skrid Bukarest
e 1812. Gant ar Rused e veze graet anezhi "Guberniya eus Moldova ha Besarabia" ha diwezhatoc'h
Besarabia
. Kornog ar brinselezh a chomas emren betek ma voe unvanet gant
Walachia
da vont d'ober
Rouantelezh Roumania
.
Goude
Dispac'h Rusia 1917
ec'h embannas Moldova bezan dieub e 1918. En hevelep bloavez en em unvanas gant rouantelezh Roumania.
Transnistria
a chomas e-barzh an
Unaniezh Soviedel
, avat, ha d'ar
Republik Emren Sokialour Soviedel Moldova
(
RESS Moldova
) ez eas.
1940 e redias an Unaniezh Soviedel da skarzhan kuit ar vro ha stagan a reas anezhi diouzhtu. Hec'h adaloubas a reas Roumania asambles gant nerzhiou an
Ahel
e 1941 met dalc'het adarre gant an Unaniezh Soviedel e 1944.
Diroumanekaat ar vro a voe klasket ober gant an Unaniezh Soviedel. Ar reter hag an hanternoz, ma oa minorelezhiou slavat ha turkat a voe staget ouzh
Ukraina
; degaset e voe Rusianed hag Ukrainaned, er c'heriou dreist-holl er c'heriou tra ma veze kaset un niver bras a Roumanianed da
Siberia
ha
Kazac'hstan
. An efed a voe distrujidigezh ar begennou roumaneg o yezh, hag erlerc'hiet e voent gant Slaved. Goude ma voe staget Besarabia ouzh
Transnistria
da vont d'ober ar
Republik Soviedel Moldova
e krogas an Unaniezh Soviedel da rein lusk d'un identelezh moldovat dizalc'h. Klask a reas disrannan yezh Moldova diouzh hini Roumania dre rein urzh da skrivan anezhi gant
lizherenneg kirillek
.
Asambles gant ar republikou soviedel trobarzhell e krogas Moldova d'en em zieubin goude 1989. E miz Eost 1989 e tivizas distrein d'al
lizherenneg latin
ha da lakaat ar
moldoveg
da yezh-stad. E miz Eost 1991 ec'h embannas Moldova bezan dieub Moldova hag e miz Kerzu ez eas da ezelez eus
Kenglad ar Stadou Dizalc'h
. Er memes bloaz e voe dilennet
Mircea Snegur
prezidant hag anavezet e voe ar vro gant ar gumuniezh etrebroadel.
Reter ar vro,
Transnistria
, ma oa an darn vrasan eus ar greanterezh, hag a zo ul lodenn vras eus a boblans rusian, a embannas bezan dizalc'h diouzh he zu e 1990. Aon he doa eus ar vroadelouriezh roumanian hag eus un adunvaniezh gant
Roumania
. Abeg ur brezel berr e voe. Nerzhiou rusian hag ukrainan a skoazellas Transnistria a zeuas a-benn da virout he frankiz, zoken ma n'eo anavezet gant stad ebet. Soudarded rusian a chom enni.
E miz Meurzh
1994
e tivizas ar vro, gant ur referendom, chom dizalc'h diouzh
Roumania
hag e 2001 e c'hounezas ar strollad komunour an dilennadegou. Ur prezidant komunour,
Vladimir Voronin
a voe anvet. O washaat e oa an darempredou etre
Rusia
ha Moldova a-zivout Transnistria avat. Addilennet e voe e 2005 goude m'en doa choazet tuin gant broiou ar c'hornog.
Klask a reas Rusia levezonin dilennadegou
2005
dre hantererezh
CIS-EMO
, un aozadur na vez ket anavezet el live etrevroadel. Difennet e voe d'e izili mont e-barzh ar vro. Un nebeud anezho a zeuas a-benn da lakaat tabut enni, avat. Kaset kuit e voent, ar pezh a lakaas ar gouarnamant rusian da fulorin.
Kartenn Moldova
Ur gambr nemeti en-deus ar parlamant. E 101 izel a zilenner evit 4 bloavezh. Gant ar palamant e vez choazet ar prezidant. Heman eo penn ar stad. Envel a ra ar ministr kentan a furm un gouarnamant respontek dirak ar parlamant.
E miz c'hwevrer 1991 e laras ar prezidant
Mircea Snegur
en ur brezegenn o-doa Roumania ha Moldova un henvelder boutin. Davein a reas ouzh "Rouaniz war an daou du eus ar
Prout
" hag ouzh ar "Tiriou roumanat sakr dalc'het gant ar soviediz".
Da yezh-stad ar vro ez eas ar roumaneg e 1989 ha goude an dieubidigezh e implijas Moldova banniel Roumania. Da gan broadel Moldova ez eas
De?teapt?-te romane!
, kan broadel Roumania. Darn vrasan an dud a grede e vefe unvanet prestik an div vro.
Goude 1993, avat, e teraouas Moldova da bellaat eus Roumania. Ar vonnreizh votet e 1994 a implij ar ger "yezh volodovek" e-lec'h "Roumaneg" hag ur c'han broadel nevez,
Limba noastr?
, a voe choazet. Arnodin a reas ar prezidant Mircea Snegur da adenvel ar yezh-stad "Rouamanieg" met nac'han a reas ar parlamantpeogwir e luskfe an dra-se an "emledegezh roumanat".
Bez ez eus un emsav evit an adunvaniezh en div vro.
Disklaeriet en-deus gouarnamant Moldova e c'hoantae mont e-barzh an
Unvaniezh Europat
met nebeut araokadennou e oa bet gant ar c'hevreutaerezhiou.
Ur feurskrid a geveleriezh hag a genlabour he-deus sinet ar vro gant an Unvaniezh Europat e 1998 evit dek bloavezh. Ur frammadur evit an darempredou daouduel a aoz ha savellan a ra paliou boutin. Ledanet e voe ar feurskrid da izili nevez an unvaniezh e 2004.
E 2005 e voe savet ur rakres-labour etre an Unvaniezh Europat ha Moldava hag en-deus krenvaet al liammou etrezo. Ul leveer eus ar program
TACIS
eo Moldova ivez.
Bannou Moldova
Rannet eo Moldova e 32 bann (
raion
, l. raioane), teir c'her (
Chi?in?u
,
B?l?i
ha
Tighina
), ha div rannvro emren (
G?g?uzia
ha
Transnistria
hag a zo dizalc'h
de facto
, zoken ma n'eo anavezet gant riez ebet).
Ar bannou a zo :
Dniestr
An darn vrasan eus ar vro a zo lec'hiet etre ar steriou
Nistru
ha
Prout
. Ar ster ziwezhan-se a verk an harzhiou gant Roumania. En
Danav
en em daol. Er biz eo an
Dniestr
ar rinver bennan. A-dreuz ar vro e red eus an hanternoz d'ar c'hreisteiz.
Ensanket eo ar vro zoken ma'z eo tost tre ouzh ar
Mor Du
. Tra ma'z eo torgennek hanternoz ar vro, hec'h uhelder ne zibas ket 430 metr. Al lec'h uhelan a zo
Dealul B?l?ne?ti
.
Un hinad gevandirel c'houdomm he-deus Moldova gant hanviou tomm met goanviou klouar.
Ar c'heriou pennan a zo ar gerbenn Chi?in?u, e kreiz ar vro, Tiraspol (e Transnistria), B?l?i ha Bender.
Moneiz moldovat
Un hinad vat ha douareier strujus he-deus Moldova met peadra maengleuziek ebet a zo ganti. War al labour-douar eo diazezet hec'h armerzh. Ar produiou pennan a zo ar
gwin
hag ar butun.
Ret eo da Voldova emporzhian tout hec'h
energiezh
(
eoul-maen
,
gaz naturel
ha
glaou
) eus
Rusia
ar pezh a voe abeg kudennou bras e-pad diskar an
Unaniezh Soviedel
e 1991.
Goude an dieubidigezh e frankizekaas ar gouarnamant an armerzh. Ur moneiz trous e krouas, frankizekaat a reas ar priziou, paouez a reas da skoazell an embregerezhiou-stad, prevezekaat a reas an douareier ha tennan a ra kuit ar c'hlouedennou-douan. N'en-deus ket kendalc'het ar gouarnamant komunou a vreman en hent-se, avat.
Adkregin a rea da greskin an armerzh e 2001, dek bloazh goude an dieubidigezh. Bresk eo armerzh ar vro, avat, hag ar c'hresk a zo kinniget gant priziou uhel an energiezh ha dioer al lakaerien-arc'hant eus broiou ar c'hornog. E-sped arnodenn ar vro da stabilaat hec'h armerzh e chom izel tre leve ar buhez, zoken e-kenver broiou ar reter arall. N'en-deus ket tizhet PNB ar vro hanter eus ar pezh e oa e 1990. Ar PNB dre benn a zo US $2100. 40% ar boblans a oa dindan ar treuziou-paourentez e 2004 hag
HDI
ar vro a oa (0.681) e 2004, ar pezh a lakae anezhi d'a 113de plas war 177.
Poblou Moldova e 1989
Tabud ez eus a-zivout kenaozadur gouennel poblans Moldova rak n'eo ket sklaer hag eo ar voldoviz ur bobl wir pe un darn eus ar broad roumanat. Evel un bobl zistag e kont ar gouarnamant anezho hiziv met an dra-se a c'hell kemm.
Hervez kontadeg 2004 eo kenaozet poblans Moldova eus:
Hervez Moldova Azi, burev-neveziou Moldova e kavas ur strollad a brizachourien etrevroadel e oa bet graet en un doare mat ar gontadeg. Un nebeut kudennou a oa, avat :
- Enderc'hel a ra ar gontadeg un nebeeut moldaviz edo o chom er-maez ar vro.
- Ar respontou a-zivout ar geneliezh azo disur. War a seblant, an enklaskourien o-deus broudet tud'zo da zisklaerian e voent "moldovat" kentoc'h eget "roumanat" ha n'eo ket sur e kav tud ar vro ez un diforc'h gwir etre an div dermenn.
Ouzhpenn-se an niverou evit
Transnistria
n'int ket sur rak ar gontadeg a voe graet aze gant gouarnamant disranner.
Iliz Moldova
Poblans Moldavia a zo kenaozet eus
- Kristenien ortodoks ar reter : 98%
- Yuzevien : 1.5%
- Relijionou arall : 0.5%
Ar
moldoveg
a zo ar yezh-stad. Ur stumm eus
dako-roumaneg
eo ha n'eo ket dishenvel tre diouzh ar
roumaneg
. N'eo ket ar
Prout
un harz yezhoniel hag an diforc'h nematan etre yezh lennegel Roumania hag hini Moldova a zo an doare skrivan rak ar voldivz n'o-deus ket degemeret an
adreizhadur reizhskrivadurel
1993; Bez ez eus diforc'hiou lec'hel, avat, ha dishenvel eo yezh
Chi?in?u
pe
Transnistria
ouzh hini
Ia?i
, ur ger roumanat hag a oa un darn eus
Prinselezh Moldova
.Dre vras eo dishenvelder diouzh ar roumaneg "reizh" hervez men ar boblan slavek he yezh er c'horn-bro.
Tabut ez eus a-zivout statud ar moldoveg reizh. Dar vrasan ar yezhourien a gred eo henvel ouzh ar roumaneg met n'eo ket a-du gant an dra-se ur yezhonour moldovat. Un tamm dishenveloc'h eo ar yezh komzet abalamour da levezon ar rusianeg hag a ziouere e
Roumania
. Statud ar moldoveg a zo un abeg eus un tabut politikel bras e Moldova hag en-he-maez.
E 1989 e voe votet ur yezh diwar-benn ar yezh a zo ar molodveg henvel ouzh ar roumaneg hervezi. Serzh eo c'hoazh. Un nebeut eus annezidi Moldova a gomz rusianeg ha muioc'h amprestou slavek ez eus e yezh Moldova eget er roumaneg reizh. Oa navezout a ra ar voldoviz mat ha galloud a reont dibab ha fell dezho o implij pe get.
Hervez ar vonreizh eo ar moldoveg ar yezh-stad. Ofisiel eo, asambles gant
rusianeg
er stad nann-anavezet
Transnistria
ma vez skrivet gant al
Lizherenneg kirillek
.
Mihai Eminescu
, barzh broadel
Roumania
ha Moldova
En harziou etre ar bedou latin ha slavat eman Moldova ha tra m'he-deus miret he yezh romanek e voe kalz levezonet gant sevenadur slavat. An daou zen pouezusan eus hec'h istor sevenadurel a zo
Dimitrie Cantemir
ha
Mihai Eminescu
.
Dimitrie Cantemir a oa ur prins moldovat. Skrivan a reas livadur douaroniel hag armerzhel kentan ar vro : an
Descriptio Moldaviae
, embannet e
Berlin
e
1714
.
Mihai Eminescu a oa ur barzh romantel, hag unan eus ar varzhed roumanek vrudetan.