?инд океаны ? зурлыгы буенча ?ир шарында ?ченче океан . Д?ньяны? су ?слегене? 20 % ала. Т?ньякта Азия бел?н, к?нбатышта Гар?бстан ярымутравы ??м Африка , к?нчыгышта Индокитай ??м Австралия , к?ньякта К?ньяк океан бел?н чикл?нг?н. . Океанны? ярлары аз киск?л?нг?н. Утраулар чагыштырмача аз, зур утраулар бары океан чигенд? ген? урнашкан. ?инд океаны к?нчыгышта Тын океан, к?нбатышта Атлантик океан бел?н тоташкан, Т?ньяк боз океаны бел?н б?йл?неше юк.

Географик урыны [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

?инд океаны планетада ?зен? берт?рле урыны бел?н аерылып тора: аны? зуррак ?леше К?ньяк ярымшарда ята. Т?ньякта ул Евразия бел?н чикт?ш, Т?ньяк Боз океаны бел?н б?йл?неше юк.

Океанны? ярлары аз киск?л?нг?н. Утраулар чагыштырмача аз. Зур утраулар океанны? чигенд? ген? урнашкан. Океанда вулканлы ??м м?р??н утраулары бар.

Океанны тикшер? тарихы [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

?инд океаныны? яр буйлары борынгы м?д?ниятл?р районнарыннан берсе. Кайбер галимн?р ди?гезд? й?з? ?инд океанында башланган дип ис?пли. Су ки?лекл?рен ?т?р ?чен ясалган беренче ?айланмаларны? бамбук саллар булуы м?мкин. ?инд-Кытайда ал арны ?ле д? файдаланалар. ?индстанда катамаран тибындагы кораблар уйлап чыгарылган. Шундый корабларны? сур?тл?ре борынгы храмнар стенасына чокып ясалган. Ул ерак заманнарда Борынгы ?индстан ди?гезчел?ре Мадагаскарга , К?нчыгыш Африкага й?зг?нн?р, Америкага да барган булулары м?мкин. Океан буйлап й?з? маршрутларыны? тасвирламасын беренче булып гар?пл?р т?зег?н, ?инд океаны туры?дагы м?гъл?матлар Васко да Гама с?ях?тл?ре ( 1497 ? 1499 ) вакытыннан туплана башлаган. XVIII гасыр ахырында бу океанны? беренче тапкыр тир?нлеген ?лч??не инглиз ди?гез с?ях?тчесе Джеймс Кук ?тк?р?.

Океанны комплекслы ?йр?н? XIX гасыр ахырында башлана. И? зур тикшерен?л?р ≪Челленджер≫ судносында Англия экспедициясе тарафыннан ?тк?рел?. ?мма XX гасыр урталарына кад?р ?инд океаны ?ле аз ?йр?нел?. Безне? к?нн?рд? к?п кен? илл?рне? ф?нни-тикшерен? судноларында уннарча экспедиция океанны? табигатен ?йр?н?, аны? байлыклары? ачыклый.

Океан табигатене? ?зенч?лекл?ре [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Океан т?бе рельефыны? т?зелеше катлаулы. ?з?к океаник сыртлар океан ?з?нен ?ч ?лешк? б?л? (картаны карагыз). К?нбатыш ?лешенд? су асты сырты сузылган, ул Африкадан к?ньяктарак ?з?к Атлантика сырты бел?н тоташа. Сыртны? уртасына тир?нлект?ге ярылулар, океан т?бенд?ге ?ир тетр?? ??м вулкан ату ?лк?л?ре туры кил?. ?ир кабыгындагы ярылулар Кызыл ди?гезд? д? д?вам ит? ??м коры ?ирг? килеп чыга.

Бу океанны? климаты аны? географик урыны йогынтысында формалаща. Климатны? ?зенч?леге ? океанны? субэкваториаль пояста яткан ??м коры ?ирне? т?эсирен? эл?кк?н т?ньяк ?лешенд?ге сезонлы муссон ?илл?ре. Муссоннар океанны? т?ньяк ?лешенд? ?ава шартларына гаять нык йогынты ясыйлар.

К?ньякта океан Антарктиданы? суыту т?эсирен кичер?; биред? океанны? и? кырыс районнары ята.

Су массаларыны? ?злекл?ре климат ?зенч?лекл?ре бел?н б?йл?нг?н. Океанны? т?ньяк ?леше яхшы ?ылына, анда салкын сулар агып килми, ??м ул шу?а к?р? бик ?ылы. Монда суны? температурасы шул ук ки?лект? ятучы башка океаннардагыдан югарырак (+30°С ка кад?р ?ит?). К?ньякка таба суларны? температурасы т?б?н?я. Тулаем алганда ?ске катлау суларыны? тозлылыгы Б?тенд?нья океаныны? уртача тозлылыгыннан югарырак, ? Кызыл ди?гезд? ул бигр?к т? югары (42 % ка кад?р).

Океанны? т?ньяк ?лешенд? агымнар барлыкка кил?г? ?илл?рне? сезонга карап алышынуы йогынты ясый. Муссоннар сулар х?р?к?тене? юн?лешен ?зг?рт?л?р, аларны? вертикаль аралашуын китереп чыгаралар, агымнар системасын ?зг?рт?л?р. К?ньякта агымнар Б?тенд?нья океаны агымнарыны? гомуми схемасыны? бер состав ?леше булып торалар.

?инд океаныны? органик д?ньясы [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

?инд океаныны? органик д?ньясы Тын океанны? к?нбатыш ?лешенд?ге ?семлекл?р ??м хайваннар д?ньясы бел?н охшаш. Тропик су массалары планктонга бай, анда бер к?з?н?кле су?семн?р аеруча к?пл?п ?рчи. Шулар аркасында суны? ?ске катлавы нык болганчыклана, т?сен ?зг?рт?. Планктон арасында т?нл? яктыртучы организмнар к?п. Балык т?рл?ренн?н сардинелла , скумбрия , акулалар й?зеп й?ри. Океанны? к?ньягында ? ак канлы балыклар, м?с?л?н боз-балык ?. б. Шельфлы районнар ??м м?р??н рифлары янындагы сай сулар тереклекк? аеруча бай. Су?семн?р су асты болыннарын хасил ит?. ?инд океаныны? ?ылы суларында гаять зур ди?гез ташбакалары , ди?гез еланнары тереклек ит?, моллюсклардан каракатица ??м кальмарлар к?п, ? Антарктидага якынрак китлар ??м тюленьн?р яши.

?инд океаны бернич? табигый пояста урнашкан. Тропик пояста , аны? ?йл?н?-тир?сенд?ге коры ?ир т?эсиренд?, су массалары т?рле ?злекк? ия булган комплекслар формалаша. Бу поясны? к?нбатыш ?лешенд? явым-т?шем аз була, парга ?йл?н? бик зур, коры ?ирд?н су б?тенл?й агып т?шми диярлек. Биред? су массаларыны? тозлылыгы югары. Поясны? т?ньяк-к?нчыгыш ?леше, киресенч?, явым-т?шемне ??м Гималай тауларыннан агып т?ш? торган елгалардан т?че суны к?п ала. Биред? ?ске катлау сулары шактый нык т?чел?нг?н комплекс барлыкка кил?.

Океанда ху?алык эшч?нлеге т?рл?ре [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

?инд океаныны? табигый байлыклары тулаем алганда ?ле аз ?йр?нелг?н ??м аз ?зл?штерелг?н. Океанны? шельфы файдалы казылмаларга бай. Персия култыгы т?бенд?ге утырма токымнар катламында нефть ??м табигый газны? бик зур запаслары табылды. Нефть чыгару ??м аны ташу суларны пычрату куркынычын тудыра. Океанны? т?ньяк-к?нбатышы ярларында урнашкан илл?рд?, т?че су б?тенл?й диярлек булма-ганлыктан, тозлы суларны т?чел?ндер? эше алып барыла. Балык тоту да ?сеш алган.

?инд океаны аша к?п санлы судно юллары уза. Океанны? т?ньяк ?лешенд? ди?гез юллары аеруча к?п, анда ?ле х?зерг? кад?р кечер?к кен? ?илк?нле суднолардан файдаланалар. Ал арны? х?р?к?т юн?леше муссоннар бел?н б?йл?нг?н.

Чыганак [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

• 7 сыйныфка ≪Материклар ??м океаннар географиясе≫ д?реслеге В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев , ⓒ ≪Дрофа≫ н?шрияты, 2002, ⓒ Татарчага т?р?ем?, ≪М?гариф≫ н?шрияты, 2006