Нигер
яки
Ни?ер
(фр.
Niger
[ni????]), р?сми атамасы -
Нигер ??м??рияте
- К?нбатыш
Африкада
урнашкан д??л?т. Ил аша ага торган Нигер елгасы буенча аталган. Нигер тамайек теленд? "Б?ек елга" диг?н с?з.
Нигер
К?нбатыш Африкада
урнашкан д??л?т. Т?ньякта
Алжир
??м
Ливия
бел?н, к?нчыгышта
Чад
бел?н, к?ньякта Нигерия ??м Бенин бел?н, к?нбатышта
Буркина-Фасо
??м
Мали
бел?н чикт?ш.
Нигер территориясе 1 186 408 кв. км били.
Нигерны? башкаласы - Ниамей. И? эре ш???рл?р: Ниамей (400 ме? кеше), Зиндер (121 ме? кеше), Маради (113 ме? кеше), Та?ва (52 ме? кеше), Агадес (50 ме? кеше). Илне? административ-территориаль б?ленеше: 7 департамент.
Нигер - ??м??рият. Д??л?т башы - президент. Кануннар чыгару органы - парламент.
Нигерны? к?пчелек ?леше
Сахарада
урнашкан; ?слек -
плато
(биеклек 200-500 м), 2022 м га кад?р калдык массивлары бел?н (Идукальн-Тагес тавы).
Илне? ?ирл?ре эченд? уран ??м тимер рудалары, к?мер, аккургаш, фосфатлар запаслары бар.
Илне? климаты эссе ??м территорияне? к?пчелек ?лешенд? коры. К?ньякта гына елына 820 мм явым-т?шем була - я?гырлар фасылы июньн?н октябрьг? кад?р д?вам ит?. Ниамейда уртача ел температурасы +29,5°С.
И? т?п елга - Нигер
Т?ньякта ?семлекл?р юк диярлек, аны? каравы к?ньякта саванналар бар.
Фауна в?килл?ре арасында - арслан,
з?р?ф?
, фил, антилопа, буйвол.
Илне? халкы - 9,672 млн кеше, халыкны? уртача тыгызлыгы 1 кв. км га 8 кеше, ?мма халыкны? 90%-ы к?ньяк зонада яши. Этник т?ркемн?р: ?ауса - 56%, джерма - 22%, фулани (фульбе) - 8,5%, туареглар - 8%. Телл?р -
француз теле
(д??л?т теле), ?ауса, фулани, тамайек, джерма.
С?нни м?селманнар - 80 %, м???сил?р - 14 %, христианнар - 1 % булган.
Ил халкыны? (24,1 млн кеше, 2020 елга) 99,3 % ы ?
м?селманнар
[8]
. (абсолют к?пчелеге ―
М?лики м?з??бе
с?нни
м?селманнары, 7 % ы ―
шигыйлар
, 6 % ы ―
?хм?диял?р
), 0,3 % ы ―
христианнар
(
католиклар
), калганнары ― ?ирле динн?рг? ышанучылар, динг? ышанмаучылар.
Нигер Бишенче республика Конституциясенд? беркетелг?н д?ньяви д??л?т статусын саклап кала. Нигер д?ньяви д??л?т булса да, ил х?к?м?те ислам динене? ил халкыны? абсолют к?пчелеге ?чен зур ???миятк? ия булуын а?лап эш ит?.
Урта гасырларда Нигер Т?ньяк Африкадан Мали ??м Сонгай империял?рен? т?п к?рван юлында булган. ?ауса д??л?тл?ре Нигерны? х?зерге территориясене? к?ньягында X дан алып XIX гасырга кад?р ?стенлект? булган. Сонгай империясе территорияне? к?нбатышында бер ме? ел буена диярлек т?п к?ч булган, ? к?нчыгышта - Канем-Борну империясе. Регионга зияр?т кылган беренче европалы булып 1795 ??м 1805 елларда шотландияле эзл?н?че Мунго Парк ??м 1850 елда немец эзл?н?чел?ре Генрих Барт ??м Эдуард Фогель булган. Франция Нигер территориясен 1890 елда басып алган. 1922 елда Нигер автономия статусына, ? 1946 елда - ди?гез арты территориясе статусына ия булган. 1960 елны? 3 августында ил б?йсезлек алган.
2023 елны?
26 июленд? Президент гвардиясе с?ргаск?ре генерал
Тчиани
[d]
?ит?кчелегенд? Нигер х?рбил?ре Президент
М?х?мм?т Базумны
[d]
≪?з бурычларын начар ?т?г?не ?чен≫ б?реп т?шер?.
БМОны?
Иминлек шурасы Нигерда х?рби т?нт?релешне кискен х?кем итеп чыккан ??м ил президенты М?х?мм?т Базумны кичекм?ст?н ирекк? ?иб?р?не тал?п итк?н.
[9]
Х?рби т??т?релеш н?ти??сенд? Нигерда хакимиятне х?рби хунта (Ватанны саклау буенча Милли совет) ?з кулына алган.
[10]
Биред? Нигерны? я?а, 2023 елны? июленд? кабул ителг?н д??л?т гимны тексты ??м к?е. Ул
Pour l'Honneur de la Patrie
(Ватан х?рм?тен?) дип атала
.
Мо?а кад?р 1961 елда француз колониячел?ре и?ат итеп калдырган ??м гад?ти аурупача калыптагы гимн гам?лд? иде. Л?кин, 2023 елны? июненд? булган д??л?т т?нт?решенн?н со?, ?зен “Ватанны коткаручылар” дип атаган хунта эшен шул "колонизаторлар символикасын" юк ит?д?н башлады. Чынбарлыкта ис? бу т?нт?реш инглиз телле "б?ек м?мл?к?тл?р"не?, биред? бернинди ?итди м?нф?гате к?ренм?г?н М?ск?? кулын да эшк? ?игеп, т?п байлыгы уран рудасы булган илд?н Францияне кысрыклап чыгарырга маташуы булды. Шул ук к?ренеш -- ян?ш?д?ге Буркина-Фасо ??м Мали илл?ренд? д? к?з?тел?. Я?а гимн Африка халыклары ?чен гад?ти к?йг? корылган, аны шартлы р?вешт? “дини булмаган к?йле н?шид” дип атарга м?мкин. Француз теленд? язылган ??м ?ирле ?ауса телен? т?р?ем? ителг?н гимнны? вокал башкарылуын Youtube'ны?
"L'Honneur de la Patrie" - The Anthem of the Republic of Niger
с?хиф?сенд? ты?ларга м?мкин.
|
|
|
| Французча текст
|
?ауса теленд?ге текст
|
Татарчасы (?ырланучан)
|
| Des rives du Niger aux confins du Tenere
Freres et sœurs nous sommes
Enfants d’une meme Patrie le Niger
Nourris de la seve des memes ideaux
Pour un Niger de paix libre fort et uni
Pour un Niger prospere le Pays de nos reves
Pour l’honneur de la Patrie
Incarnons la vaillance et la perseverance
Et toutes les vertus de nos dignes aieux
Guerriers intrepides determines et fiers
Defendons la patrie au prix de notre sang
Faisons du Niger symbole de dignite
Embleme et flambeau de l’Afrique qui avance
Pour ces nobles ideaux debout et en avant
En avant pour le travail en avant pour le combat
Nous demeurons debout
Portant haut le drapeau de notre cher Pays
Dans le ciel d’Afrique et dans tout l’Univers
Pour construire ensemble
Un monde de justice de paix et de progres
Et pour faire du Niger la fierte de l’Afrique.
|
Daga Bankunan Nijar zuwa kan iyakokin Tenere
Yan'uwa mune
'Ya'yan kasar uba daya Nijar
Rarraba da ruwan 'ya'yan itace iri ?aya
Domin kasar Nijar mai karfi da hadin kai mai zaman lafiya
Ga kasar Nijar mai albarka kasar burinmu
Don darajar Uban
Ha?a ?arfin hali da juriya
Da dukkan kyawawan halaye na magabata na kwarai
Jarumai marasa tsoro sun ?udura da girman kai
Kare kasar nan akan kudin jininmu
Mu sanya Nijar ta zama alamar mutunci
Tambari da fitilar ciyar da Afirka gaba
Don wa?annan ma?aukakin ma?aukaki tsaya ku tafi
Gaba don aikin gaba don ya?in
Mun tsaya a tsaye
Dauke tutar kasarmu mai daraja
A cikin sararin samaniyar Afirka da ko'ina cikin Duniya
Don gina tare
Duniyar adalci, zaman lafiya da ci gaba
Da kuma sanya Nijar ta zama abin alfaharin Afirka.
|
Нигер ярларыннан Тенерега кад?р
Без туганнар, кард?шл?р,
Бер ?к Ватан ? Нигер балалары,
Уртак барчабыз идеаллары.
Булсын берд?м, тыныч, ку?тле, ирекле,
Ч?ч?к атсын Нигер, хыялыбыз иле.
Ватан даны и?енд?
Г??д?л?нсен илд? батырлык, сабырлык,
Лаеклы бабалар мирасы ? тырышлык.
Куркусыз, т?в?кк?л ??м горур яугирл?р,
Аямый ?ич ?зен, илне имин ит?р,
Булыр Нигерыбыз м?рт?б? ?рн?ге,
Африка омтылышларыны? тер?ге.
Бу к?рк?м идеаллар ? барчабыз тел?ге.
Алга ? тырыш хезм?тк?, алга ? кыю к?р?шк?
Берд?м к?т?рел?без.
?илферд?сен байрак м??аб?т бу илд?,
Африка к?генд?, д?нья ки?легенд?.
Берг?л?п ?стер?без
Гаделлек, тынычлык, алгарыш орлыгын ?
Булсын диеп Нигер кыйтга горурлыгы.
|
Нигер - ?сеп кил?че, т?п икътисадый чыганагы уран чыгару с?н?гате бел?н авыл ху?алыгы булган ил. Арахис, шик?р камышы, мамык,
тары
, сорго, маниок ?стер?л?р. К?чм? к?т?л?рд? й?реп, хайваннар ?стерел?. Нигер елгасында балыкчылык бел?н ш?гыльл?н?л?р. Уран рудасы, касситерит чыгарыла. Авыл ху?алыгы чималы эшк?рт? буенча предприятиелар эшл?п кил?. К?сепчелек т? бар. Илне? экспорты уран концентратларына, тере мал-туарга ??м хайванчылык продуктларына, арахис ??м яшелч? сатуга нигезл?нг?н.
Акча бер?млеге - КФА франкы.
Ниамей
Милли музей.
Агадес
Сонгай чорыны? балчык м?чете.
Ниамей, Нигерны? башкаласы ??м икътисад тупланмасы.
Традицион й?з татулары бел?н Фулани хатын-кызлары.
Нигерда башлангыч м?кт?п уку б?лм?се.
?ауса ш???ре Зиндерда Солтан Сараенда традицион Рамазан фестиваленд? ?айдаклар.
Зиндерда традицион йорт.
Борынгы кыяда гравировка, монда К?ньяк Сахарада Тигуидид, Нигер янында
з?р?ф?
, ибекс ??м башка хайван к?т?л?ре к?рс?телг?н.
Гереволда Геревол биюенд? катнашучылар, 1997.
- Энциклопедический справочник "Все страны мира", Издательство "ВЕЧЕ", 2003, авторы-составители И.О.Родин, Т.М. Пименова.