ИНСOН (ар. ????? аз решаи ?????? ? фаром?ш? ва масдари ???? ва ???? ? ром будан, улфат, унс ва х? гирифтан, зидди ва?ш?; мардум, мардумаки чашм, одам?, башар), дар фалсафа мудрики фаъолияти и?тимо?-таърих? ва фар?анг?, зинаи олии инкишофи мав?удоти зинда дар р?йи Замин, ки номи илмиаш Homo sapiens (Одами о?ил) аст. Мо?ияти  инсон, пайдоишу таъйинот ва ма?оми он дар дунё яке аз масъала?ои асосии таърихи андеша?ои фалсаф? ба шумор рафта, мавриди ом?зиши со?а?ои гуногуни дониш: ?омеашинос?, равоншинос?, физиология, педагогика, тиб ва ?. ?арор дорад. Фалсафа маълумоти гуногуни илм?ои мазкурро баррас? карда, ба он?о шар?у тавзе? ва мазмуни муайян мебахшад. Таълимоти мактабу равия?ои мухталифи фалсафии Эрон, ?инд, Чин ва Юнони Бостон инсонро офарида аз нури азал? ва хок (Авесто), ?амчун ≪олами са?ир≫ (Су?рот), як бахши му?имтарини Кай?он, инъикосгар ва рамзи ≪олами кабир≫ тавсиф кардаанд, ки дар худ ?амаи унсур?о ( об , оташ , хок ва ?аво )-и Кай?онро ?ой додааст, аз ду ?анбаи во?еияти ягонадошта (Арасту) ва ду ?ав?ари гуногун?инс (Афлотун) ? ?исму р?? иборат аст. Инсон ва мо?ияти он нахуст дар дин?ои ибтидо? ва афкори фалсафии бостон мавриди баррас? ?арор гирифтааст. Аз ин р?, инсоншинос? пас аз худошинос? му?имтарин мавз?ъ ва масъала ба шумор рафта, аксарияти макотибу равия?ои фалсафию маз?абии Эрон, ?инд, Чин, Миср ва Юнони Бостон, таълимоти масе?иву ислом, донишмандони аср?ои миёнаву давраи Э?ё ва даврони муосир ба шинохту баррасии инсон пардохтаанд.

Мувофи?и таълимоти дин?ои ?а?он? [ вироиш | вироиши манбаъ ]

, сабаби офариниши ?а?он инсон аст ва фиристодани паёмбарон низ барои ?идояти ? мебошад. Худшинос? ва худошинос? нахустин гом?ое мебошанд, ки инсон дар ро?и такомули маънав? ва саодати худ мебардорад. Ба инсон аз ду дидго? метавон нигарист: яке ин ки инсон кист? Яъне, ч? сифот ва ангеза?ое дар ву?уди инсон ну?уфта аст? инсон дорои ч? гуна майлу ?ариза?о ва фитрат аст? Дуввум, ин ки инсон бояд ч? шавад? Ч? ?адаферо бояд дар ?аёти худ ба назар бигирад, то ?ангоми ?аракат ба с?йи ин ?адаф ба камоли ву?уди хеш ноил шавад? Адёни ?а?он бар асоси ниго?и му?а??и?она, ки ба сиришт ва сарнавишти инсон доранд, ро?и рушду инкишофи маънавии ?ро ба ? нишон меди?анд. Ого?ии инсон аз табиати хештан ?ро мутава??е?и имконот ва ма?дудият?ои ву?удиаш мекунад, то бар ин асос бо ро?и сайру сулуки маънав?, ки ?амон ро?и худшиносию худсоз? аст, гом бардорад. 

Дар Авесто [ вироиш | вироиши манбаъ ]

, Вед?о ва Упанишад?о дар бораи офаринишу сиришти инсон ва ма?ому нуфузи ? дар Коинот афкори гуногуни фалсаф? сабт шудааст. Бино ба андеша?ои паж??ишгарони Эрони Бостон, инсони нахустин Каюмарс (ё Гаюмарт, Гаюмард, Гаюмарс, Гая?мартан) буда, маънии ≪зиндаи миранда≫-ро дорад ва шашумин мав?уд аз офаридагони шашгонаи А?ура Маздо мебошад, ки дар 70 р?з сиришта шудааст. Тани инсон аз хок ва ?они ? аз нури азал? иборат аст. Дар манба?ои таърих? го?е Машя ва Машёнаро ?аринаи Одам ва ?авво донистаанд ва го?е шахсоне чун ?ушанг, Та?мурас, ?амшед ва Мануче?рро нахустинсон пиндоштаанд, аммо ин?о баъдтар ма?оми худро аз даст дода, дар миёни ?а?рамонон ва шо?они асотир? ?ой гирифтанд. Чунон ки Каюмарс низ дар таърихи ?амосии Эрон нахустин шо?и р?йи Замин ба шумор мерафт ва баъдтар на?ши ≪нахустинсон≫ будани ? фаром?ш шудааст. А?ура Маздо инсонро мав?уди озод офарида, ба ? неруи интихоб додааст, то битавонад ро?и зиндагии худро бо иродаи хеш баргузинад ва бо хости худ хушбахт? ва акси онро дар зиндаг? э?сос кунад. Зардушт офариниши ?а?онро бе?адаф ва иттифо?е тасодуф? намепиндорад, балки волотарин ?адафи онро густариши рост? ва ро?и дуруст дар зиндагии инсон мепиндорад, чунонки сохтори ?аст? аз о?оз то ан?ом ба рост? бунёд шудааст. Аз замоне, ки инсон бо паёми Зардушт ошно шуд ва талош кард то онро дар зиндаг? истифода барад, ба ?увияти тозае даст ёфт ва ро?и пешрафт дар кор?оро ?адафмандона пеш гирифт. Инсон дарёфт, ки дар офариниш на?ши вижаеро бар у?да дорад ва барои он ки дар ?ойго?и арзишманди инсон? устувор бошад, бояд ин вижаги?оро дар худ п?ё бошад ва пойдор созад. Нахустом?зише, ки Зардушт ба инсон меди?ад, бовар доштан ба якто будани Худост. Инсон бояд Худои ягонаро ?амчун Донои Бузурги ?астибахш ва бо номи А?ура Маздо ёд кунад, ки нек?, пок?, рост? ва дод (адолат)-ро д?ст медорад, зеро Худованд аз хиради поку му?аддас ба?ра дорад. Дар ин дидго? инсон д?сту ёвар ва ?амро?и Худованд аст. Сиришти инсон бо нек? ва хуб? омехта шудааст ва нуре аз анвори а?уро? (ило??) бо номи Фру?ар ?онмояи ?ст. Аз ин р?, инсон агар аз хиради расо ва поки А?ура Маздо, ки дар ни?оди худ дорад, ба?ра бигирад, ?аргиз ба с?и кажж? гироиш нахо?ад дошт. Худованд инсонро дар гузиниши ро?и неку бад озод гузошта ва ихтиёр дода то саргузашти пешр?и хешро ба нек? ё кажж? фаро?ам оварад. Арзишмандтарин бахши зиндагии инсон замонест, ки бо кажандеш? ва бади?о ситеза карда, ро?и дурусти зиндагиро барои хеш мегузинад ва инсон?ое, ки ро?и рост гузиниш мекунанд, шодмониву саодати ?ар ду оламро дармеёбанд. Хушбахтии инсон бо фаро?ам овардани шодиву хушбахт? барои дигарон фаро?ам хо?ад шуд, пас шоду хушнуд кардани дигарон бо ро?намо? ба с?йи хирадманд? аз ро?кори?ои писандидаи зиндагии инсон барои растагории ? хо?ад буд. Дар ?а?оне, ки бар пояи рост? устувор шудааст, инсони доно бо ёр? аз хиради расо ва ?ан?ори рост? (ашо), ки нати?аи он пайрав? аз андешаи пок, гуфтори нек ва кирдори шоиставу нек аст, ба пир?з? хо?ад расид. Ан?оми кор?ои нек аз супорриш?ои хосси Зардушт ба инсон аст, ки на барои дарёфтани подоши модд? ва ё шунидани а?сант сурат бигирад, балки барои ар?гузории арзиш?ои баланди некиву рост? бояд и?ро гардад. Озод? дар бисёре аз умури зиндаг? ?а??и мусаллами инсон мебошад: озодии баён, озодии гузиниши кору макон, озодии интихоби д?сту ?амсар ва озод будани инсон дар гузиниши дин ва ?. Агар гузиниши инсон аз р?йи хирадманд? ва ройзан? бо хирадмандони бота?риба бошад, гузиниши вай нектар хо?ад буд ва дар он пушаймон? рух нахо?ад дод. Тиб?и таълимоти Авесто, инсон бо сиришти олуда бо гуно? ба дунё наомадааст, ки бояд ран?у сазои онро бикашад, то зоти хешро пок созад, балки бо кажандеш?, дур??, гуфтори носазо ва кирдори ношоиста дар зиндаг? равони худро ба гуно? олуда хо?ад кард. Бинобар ин инсон бо худсоз? ва гузиниши ро?и нек дар зиндаг? бояд худ ва дигаронро аз палид?, нопок? ва дур?? дар амон дорад ва аз ≪Ангра майну≫ (А?риман), ки неруи зиштиву кажандеш? аст, дур? гузинад, зеро андешаву пиндори бад сарчашмаи гуфтори озорди?анда ва рафтори осебрасон мебошад. Пок ниго? доштани об, хок, ?аво, оташ ва умуман му?ит яке аз му?имтарин кор?о ва вазифа?ои инсон аст, ки барои зиндагии солиму дурусти худи ? ?аётан зарур мебошад. Инсон бояд дар зиндагии худ навгаро ва п?ё бошад ва ба с?йи тозагию пешрафт ?аракат кунад, пайваста ?а?онро нав ва зиндагиро тоза гардонад ва гом?ое барои расидан ба зиндагии бе?тару созандатар бардорад, ?арчанд ин гом?о хурд ?ам бошанд. Зану мард тан?о дар сурати ан?ом додани кор?ои неку шоиста аз ?амдигар бартар? доранд ва дар и?рои ин кор?о бояд саб?ат варзанд. Барои ?авонон супориш додааст, ки агар мехо?анд бо ?амсарони хеш хушбахт бошанд, бояд дар ме?рварз? ва некманиш? аз якдигар пеш? бигиранд. 

Аз ниго?и Веда?ои ?инди Бостон [ вироиш | вироиши манбаъ ]

, Инсон мав?уди и?тимоист ва ?адафи офарида шуданаш хидмат ба ?омеа ва дастгирии низом ?а?он? мебошад. Нахустинсон ? Пуруша бо Худованд муносибати наздик дошта, олам ма?з барои ? офарида шудааст. Иинсон аз ?исму равон ё р??, ки сарчашмаи шуур мебошад, иборат аст. ?исми инсон чор талабот дорад: х?рдан, хобидан, ?имоъ ва дифоъ кардани хеш. Р?? ё ?они инсон талабгори ?овидонаг?, дониши фарогир ва хушбахт? аст. ?ар як инсон ва?те ба дунё меояд, барои ? аллакай ?амаи неъмат?ои моддию маънав? омода шудааст, аз ин р?, вай аз пан? ?и?ат ?арздор аст: нахуст аз волидайни худ барои тарбияву ?амхорияшон; дуввум дар назди ниёгонаш; севум аз нимахудоён, ки низоми Кай?онро ниго? медоранд; чорум аз устодонаш, ки аз он?о дониш ом?хтааст ва пан?ум аз тамоми рустаниву мав?удоти зинда, ки барои ташаккули баданаш са?м доранд. Агар инсон ин ?арз?оро адо намояд, ?амаи ?арз?ояшро дар назди Худованд адо кардааст. Тиб?и Веда?о, о?ози инсонро Атман (?он, р??, ≪худ?≫, мудрик) ташкил меди?ад, ки мувофи?и мо?ияти ботинии худ ба Худованди Мутла? ё о?ози умуми?аст? ? Бара?ман шабо?ат дорад ва агар инсон раванди такомули ?исмониву р??ониро пурра тай кунад, метавонад худ бара?ман гардад.

Дар Чини Бостон Инсон мав?уди и?тимо? ва давлат? буда, вазифа?ои муайяни и?тимо? бар у?да дорад ва он?оро бояд и?ро кунад. ?ар як инсон худро бояд бо чор арзиш: ≪жен≫ (≪инсонгар?≫), ≪и≫ (≪адолат≫), ≪ли≫ (≪одоби муошират≫) ва ≪чжи≫ (≪хирад≫) ороставу пероста гардонад ва дорои пан? фазилат бошад: инсонд?ст?, масъулият, риояи меъёр?ои ахло?и ?амида ва садо?ат. Аз ниго?и таълимоти Конфутсий (552?479 то м.) табиату мо?ияти инсон ба хайру нек? дорад ва аз бад? нафрат дорад. ?ар бадие, ки аз инсон сар мезанад, нишонаи тарбияти бадест, ки дар к?дак? фаро гирифтааст. Аз ин р?, ба тарбияи к?дак (Инсони бузурги оянда) бояд ди??ату за?мати тамоми ?омеа аз хурдсол? нигаронида шавад. ? аз ?ар як инсон талаб дорад: ≪Он чизеро, ки ба худ намеписанд?, ба дигарон низ маписанд≫. 

Хусусияти умдаи фар?анги Юнону Руми Бостон Инсоншинос? буда, та?ассуми мо?ияти тамоми ?астист, ки бо сурати зебои худ меъёри зебошиносии ати?а ?арор гирифтааст. Файласуфи маш?ури Афина ? Протагор шиори маш?ури худро эълон дошта буд: ≪Инсон ма?аки тамоми чиз?ост≫. Инсон як бахши Кай?он, ≪олами са?ир≫ ва та?ассуми ≪Кай?они кабир≫ аст. Барои Су?рот олами ботинии инсон, р??у фазилати ? бештар а?аммият дорад; фазилати инсон дониш буда, барои такомули маънав? ба ? ёр? меди?ад. Аз ин р?, Су?рот мег?яд: ≪Худро бишинос!≫. Демокрит инсонро як бахши табиат медонад, ки ?исму ?онаш аз атом?о иборат аст. Афлотун инсонро дорои р??у ?исм пиндошта, ?исми ?ро миранда ва р??ашро ?ав?ари ?овид мешуморад, ки инсонро инсон месозад; дар таба?абандии р???о р??и ?аким ? файласуф дар ма?оми аввал ва р??и мустабид (? золим, тиран) дар охир ?арор дорад. Арасту инсонро мав?уди о?или и?тимо?, давлат? ва сиёс? медонад, ки ин табиати и?тимоии вай ?ро аз ?айвон ?удо кардааст.

Дар масе?ият Инсон офаридаи ол? ва тимсолу талъати Худо (Ин?ил. ?аёт, 1, 26, 27) буда, мо?ияти ило?ию инсон? дар шахсияти Исои Масе? бо ?ам тавъам шудааст ва баракату ра?мати Худованд ба ?ар як инсон тааллу? дорад. Дар ?ар як инсон нуре аз анвори ило??, р??и ?овидонаи Худо ву?уд дошта, ?аёти заминии ? ?амеша о??штаи гуно? аст ва нахустгуно?и Одаму ?авворо ?амеша бо худ дорад. Барои он ки инсон аз нахустгуно? ва гуно??ои заминиаш пок шавад, бояд дар шинохти Худованд бик?шад ва амру на?йи ?ро чун дастур риоя кунад.   

Инсон
 дар ислом ва ирфон низ ма?оми баланд дорад ва ашрафи махлу?от дониста шудааст. Аз ниго?и ?уръон инсон мав?удест, ки аз ли?ози зо?ир? зеботарин сурат, некутарин андоза, бе?тарин таносуб ва эътидолро дорост. Тан?о инсон аст, ки дорои р??и ило?? ва фитрати худо? мебошад. Инсон ашрафи махлу?от шуморида шуда, Худованд пас аз офаридани инсон худро ≪А?сану-л-Холи?ин≫ (?уръон, 23:14) хондааст. Инсон озод офарида шудааст ва ?удрати интихоби ро?и саодату ша?оват (бадбахт?)-ро дорад. Инсон неруи тавонои илмом?з? дошта, зарфияти илмии ? бузургтарин зарфиятест, ки мумкин аст ягон махлу?и таби? надошта бошад. Инсон ?удрати навиштан, ба забон?ои гуногун сухан гуфтан ва дарёфти матлаб аз тари?и дидану шуниданро дорад. Инсон ?увваи андешидану дарки масоили гуногуну навро дорад ва ин тавоноии фа?му идрок ва таълим сабаби пайдоиши ма?м?ае аз маълумоти ?исс?, хаёл?, а?л?, та?рибав? ва на?л? мешавад. Инсон мавриди такрими хосси Худованд мебошад ва Худованд ?ро бо каромоти зот? офаридааст. Инсон бо ил?оми ило?? ?удрати тамизи кор?ои хубу бадро дорад ва ба ин гуна кор?ои ?идоят низ шудааст. Инсон со?иби ви?дони ахло?? (нафси лаввома) аст, ки ?ро пеш аз маш?ул шудан ба амали баду пас аз ан?оми он сарзаниш мекунад. Инсон сарсахтона пайгири манофеи худ аст ва аз дархости он чи хайр мепиндорад, хаста намешавад ва тан?о бо ёди Худо ором мегирад. Инсон халифаи Худо дар замин, са?даго?и малоика ва амонатдори Худованд аст, амонате, ки осмону замин ?удрати та?аммули онро надоранд. Вижаги?ои манфии инсон дар ?уръон он аст, ки мав?уди заиф бо тавонои?ои ма?дуд аст, камсабру саросема, бо ран?у сахт? офарида шудааст. Решаи ?исмонии инсон аз хок, гили бадб? ва обе паст офарида шудааст. ?ар яке ин таъбир?о ба ма?оме хос аз мар?ала?ои офариниши инсон ишора доранд. Инсон го?е дар пайрав? аз хо?иш?ои нафсон? ва суннати хатокории пешиниён кор?ояшро аз р?йи хирадварз? ан?ом надода, бо инкори оёти ило?? аз ?а?и?ат р? метобад ва дар нати?а гирифтори азоби ило?? мешавад. Инсон бо таассуб во?еиятро намепазирад, душмани бузургу ошкор бо номи Шайтон ва нафси васвосгар дорад, бисёр ситамгару ситампеша, зиёнгару нодон аст, орзу?ои дастноёфтан? дорад, ошкоро носипос? мекунад, му?одалагар асту бо Худованд ошкоро душман? меварзад, бахил асту ба гуно?кор? исрор дорад ва ?.

Ислом [ вироиш | вироиши манбаъ ]

инсонро мав?уде дубуъда ме?исобад, ки дар интихоби та?дир иродаи озод дорад ва бо интихоби худ метавонад ма?оме болотар аз малак ё зинае пасттарин аз тамоми мав?удоти ?а?он дошта бошад. Дар ин мавз?ъ дар таърихи фалсафаи ислом байни тарафдорони ?адария ва ?абария ба?с?ои доманадоре идома ёфтааст. Му?аммади Ша?ристон? дар ≪ал-Милал ва-н-ни?ал≫ овардааст: ≪М?тазилиён бархилофи ашъариён эълон доштаанд, ки инсон худ холи?и хайру шар(р), имону куфр, итоат доштан ба Худо ва беитоат? кардан ба Худост≫.

Дар осори донишмандони форс-то?ик [ вироиш | вироиши манбаъ ]

инсон мавриди баррасии васеъ ?арор гирифтааст. Ибни Сино дар бораи инсон мег?яд: ≪Худованди ?одири мутаол хосият?ое аз навъи неъмат?ои худ ба бани навъи инсон ихтисос дода ва ба сабаби он?о ма?оми одамиро дар миёни Коинот аз бисёре аз махлу?оташ бартар ва болотар намудааст. Дар асари ин имтиёз ва бартар? ву?уди башар зеботарин ва табиаташ комилтарин табоеъ (табиат?о) гашта ва таркибаш муътадилтарин таркиб шудааст. Зиндагии одам? ба сабаби ин мазоё (афзалият) бе?тарин ва пурнеъматтарин зиндагон? гардида ва к?шиш ва саъйяш дар са?наи зиндаг? бар тиб?и а?л ва басират, ки мояи неруманд? ва тавоноист, сурат гирифта ва бо одоби ?асана (неку) ва ахло?и карима (босаховат) ва малакоти (малака?ои) фозила, ки м?ъ?иби ?амол ва зебо? ва асбоби зебу зиннати одамист, мувофи? ва мунтаби? (мутоби?) гардидааст≫ (Осор. ?. 1. Д., 2005, са?. 156). Ба андешаи Ибни Сино дар ву?уди инсон раванди тамоми давраи инкишофи ?аст? (маъдан?о, рустани?о ва ?айвонот) мав?уд аст:

Маодин ма?зи аркон асту лекин, Набот он га? бувад ма?зи маодин. В-аз ? ма?зи набот афтода ?айвон, В-аз он пас ма?зи ?айвон гашт инсон.

Аз ниго?и ?алолуддини Балх? [ вироиш | вироиши манбаъ ]

инсон ≪оинаи ?амолнамои ило??≫, ≪ба сурат олами ас?ар≫ ва ≪ба маън? олами акбар≫ буда, айни Худо аст:

Онон, ки талабгори Худоед, Худоед,

Берун зи шумо нест, шумоед, шумоед.

Зотеду сифотеду, га?е аршу га?е фарш,

Дар айни ба?оеду мубарро зи фаноед.

И нсон и давраи Э?ёро ?ая?он ва ??шу хур?ши худмухтор? ва имконият?ои бема?дуди э?од? (Пико делла Мирандола ва дигарон) фаро гирифтааст. Бахусус, мутафаккири олмон? Н. Кузанский дар таълимоти хеш инсонро худойгуна ? ≪Инсони Худо≫ (≪Humanus Deus≫) ва ≪олами са?ир≫ тасвир карда, мав?уде медонад, ки тамоми Кай?он ва мо?ияти Худо дар ву?уди вай ?ун?онида шудааст, ашрафи махлу?от аст, р??у ?иссиёт дорад ва аз фаришта каме поинтар меистад. ? ба маърифати ?иссиёт а?аммияти ?идд? дода, чунин мепиндорад, ки дар идрокоти инсон чизе нест, ки пеш аз он дар ?иссиёти вай ву?уд надошта бошад. Таълимоти Р. Декарт дар бораи тафаккур ?амчун ягона ша?одати боэътимоди ?астии инсон (≪тафаккур мекунам, пас ман ву?уд дорам≫), бунёди асосии хирадгарои (ратсионализм)-и Аврупоро ташкил дод, ки ма?з дар хирад ва тафаккур хусусияти хосси инсон ва мо?ияти он зо?ир мегардад. Санавияти картезиании ?исму р?? дар шинохти инсон чандин аср дар Аврупо ?оким буд. Дар таълимоти Кант пурсиши ≪Инсон чист?≫ (≪Инсоншинос? аз ниго?и прагматик?≫, 1798) ?амчун масъалаи асосии фалсафа тавсиф шудааст. Инсон. ба назари ? ≪му?имтарин мав?уди дунёст≫, зеро дорои худшинос? ва олитарин арзиш аст ва со?иби шахсият мебошад. Инсон тиб?и таълимоти ?, аз як тараф зарурати табиист ва аз тарафи дигар озодии маънав? ва арзиш?ои мутла? дошта, ≪табиатан бад аст≫, вале осори нек? низ дар ? дида мешавад. Вазифаи тарбияи маънав? он аст, ки нишона?ои некии инсон бар майлони бади?ои вай ?олиб оянд. Тафовути асосии инсон аз дигар мав?удот худшиносии ?ст, вале худшиносии ? баъзан боиси худхо?ии табиии вай низ шуда метавонад, ?арчанд Кант зидди худхо?ии инсон бо тамоми зу?уроти он мебошад. Дар охири садаи XVIII ва о?ози садаи XIX баргаштан ба фа?миши инсон ?амчун мав?уди зиндаи комил, ки хосси давраи Э?ё мебошад (?ердер, Гёте, фалсафаи табии романтизм) р?х меди?ад. ?ердер инсонро ≪нахустин мав?уди озодшудаи табиат≫ меномад, ки бояд худии худро ташаккул дода, фар?анг офарад. ?ердер, романтик?о, ?егел ?ояи ?астии инсони таърихиро инкишоф бахшиданд (Новалис таърихро ≪инсоншиносии та?рибав?≫ номида буд). Дар фалсафаи классикии Олмон инсон мудрики фаъолияти маънавист, ки мав?уди фар?ангофарину со?ибшуур (мабдаи ?оявии р??у хирад) мебошад. Хирадгаро? фарогири тамоми таълимоти инсоншиносии ?егел ва фалсафаи ? мебошад. Ба андешаи ?, фар?и байни инсон. ва ?айвон фа?ат хирад ва ?обилияти фикркунии ?ст, ки бо тамоми ?аст? одамияти худро собит кардан мехо?ад ва мудрики фаъоли маънавиёт ва намояндаи р??у хиради ?овид мебошад. Монизми инсоншиносии Фейербах зидди фа?миши идеалистию дуализми р??у ?исми инсон равона шуда, бо биниши моддигароии мо?ияти инсон иртиботи зич дорад, аммо худи инсонро Фейербах бисёр мав?ум шар? меди?ад. Инсони ? аз иртиботу фаъолият?ои во?еии и?тимо? ?удост. Бунёди фалсафаи инсоншиносии ?ро робитаи байни Ману Ту, бахусус муносибати зану мард ташкил меди?ад. Дар тан?о? инсон арзиши бузурге надорад ва тан?о дар робита бо дигарон мо?ият касб мекунад. Тиб?и таълимоти Фейербах, маф?уми Худо бо маф?уми инсоният пурра мувофи? меояд ва мо?ияту ?аст? барои Худо як аст. Равоншиноси авсрияг? З. Фрейд таносуби шуур, ого?? ва нохудого?иро ба миён гузошта, ба ин нати?а расид, ки зиндагии зе?нии бошуурона ё ого?онаи инсон фа?ат як бахши хурди тамоми ?аёти зе?нии инсонро ташкил меди?ад, дар сурате, ки нохудого?ии инсон бахши аъзами зе?ни инсонро дар бар мегирад. Ба андешаи ?, та?лили равон? (психоанализ) метавонад сабаб?ои нохудого?и (бошуурона)-и падида?ои ?аёти ?арр?заро баён кунад.

Дар таълимоти ирратсионалистии инсони аср?ои 19?20 [ вироиш | вироиши манбаъ ]

?обилияту неруи берун аз тафаккур (?иссиёт, ирода ва ?айра) бартар? дорад. Инсон дар таълимоти Нитсше абармардест, ки тавонистааст аз ?а?ирии ?астии худ вора?ад ва мазмуни Замин гардад, оламро ба хештан баргардонад ва назари худро боифтихор ба уфу?и он равона созад; абармард со?ибиродаест, ки оламро бо хости хеш мечархонад.

Файласуфи данияг? Кйеркегор амалеро дар сафи аввал мегузорад, ки дар он инсон ≪худро тавлид мекунад≫ ва со?иби интихобест, ки ба шарофати он ?амчун мав?уди таби?, ба шахсияти маънавию ?астии маънав? табдил ёфта, та?дири худро ба дасти худ мегирад. Дар Русия усули инсоншиносии фалсафиро тан?о Чернишевский инкишоф бахшидааст.

Масъалаи шахсият дар маркази таълимоти фалсафии шахсгаро? (ё инсонгаро?, персонализм) ва ву?уд? ?арор дорад, ки тиб?и он инсон наметавонад ба ягон ≪мо?ият≫ (биолог?, равон?, и?тимо?, маънав?) тобеъ бошад. Дар фалсафаи ву?уд? ?астии инсон аз мо?ияти он афзалтар буда, мо?ияти худро инсон дар раванди ?астияш касб мекунад ва ?астияш маънии ?астии озодро дорад.

Марксизм [ вироиш | вироиши манбаъ ]

таълимоти идеалистии фа?миши инсонро рад карда, бар асоси усули диалектик?-моддигаро? инсонро ?амчун мав?уди таби?-и?тимо? ва мудрики фаъоли ?амъият?-ме?нат? шар? меди?ад. Тиб?и таълимоти марксист? инсон берун аз ?амъият ву?уд дошта наметавонад; инсони зинда ин инсони ?амъият? буда, ?атто дар фикру муло?иза?о ва ?иссиёти р??ии ? ?ам ?астии муайяни ?амъият? инъикос меёбад. Инсон ма?з дар дигаргунсозии олами беруна фаъолона иштирок карда, худро та?йир ва тара??? меди?ад. Назарияи марксист?-ленин? ?аминро ба асос мегирад, ки ?амъият як чизи шахшуда, доим? ва та?йирёбандае нест. Вай ма?сули му?ити муайян, ма?м?и ма?сули шароити и?тимоист, ки дар нати?аи та?йири он?о хусусияти инсон ?ам дигар мешавад. Дар баробари тара??иёти ?амъият, табиати инсон ?ам инкишоф ёфта, дигар мешавад. К. Маркс ва Ф. Энгелс дар ≪Манифести партияи Коммунист?≫ ?айд карда буданд, ки баробари шароити ?аёт ва муносибат?ои ?амъиятии одамон тасаввурот, а?ида?о, фа?миш ва шуури он?о ?ам та?йир меёбанд. Дар раванди дигаргунсозии сохти и?тисодии ?ар як ?амъият инсон табиати худро ?ам та?йир меди?ад.

Фа?миши диалектик?-моддигароии инсон сабабияти мушаххаси таърихии олами маънав?, мо?ияти и?тимо?, равон?, шуур ва шакл?ои фаъолияти та?рибав?, ошкор кардани таносуби и?тимо? ва биологии инсонро  дар назар дорад. Инсон дар му?оиса бо ?айвонот метавонад дар шароити зисти худ дигаргуни?ои кулл? ба ву?уд оварад ва ба му?ит мутоби? шуда, бо ме?нати як?оя тиб?и талаботи р?зафзуни худ му?итро та?йир ди?ад ва олами пуробу ранги фар?анги моддию маънав? офарад. Бо офариниши олами фар?анги моддию маънав? инсон худ низ ташаккул меёбад. Инсон низоми зиндаест, ки ягонагии ?исмонию маънав?, табиию и?тимоиро дар бар дорад ва ?амчун мав?уди зинда бо падида?ои таби? ало?аманд буда, ба ?онун?ои биолог? (биофизик?, биокимиё? ва физиолог?) тобеъ мебошад ва дар сат?и зе?ни ого? ва шахсият бо ?астии и?тимо? бо ?онун?ои хосси он тавъам аст. Сиришти ?исмонию морфологии инсон сат?и олии ташаккули модда дар олами ба мо маълум ба шумор меравад. Инсон ягона мав?удест, ки тамоми арзиш?ои моддию маънавии дар т?ли таърих анбоштаи насл?ои башариятро дар худ та?ассум ва захира мекунад ва ба ояндагони хеш инти?ол меди?ад. К?дак захираи иттилооти генетикии волидайнро тавассути сохти хосси бадан, сохтори ма?зи сар, низоми асаб, нишона?ои истеъдоду ?обилияти худ ба ирс мебарад, аммо нишона?ои истеъдоди таби? (анатом?-физиолог?) тан?о дар шароити ?аёти и?тимо?, дар раванди муносибати к?дак бо калонсолон инкишоф ва рушд меёбанд. Амал, равиши тафаккур ва ?иссиёти инсон аз шароити объективию таърихие, ки дар он зиндаг? дорад, аз хусусият?ои он гур??и и?тимоие, ки манфиат?ои он?оро бошуурона ва ё бешуурона намояндаг? мекунад, вобаста аст. Инсоншиносон ба ин а?идаанд, ки мундари?аи ?аёти маънавии инсон ва ?онун?ои зиндагии ? ба таври ирс? барномарез? нашудаст, ?арчанд ин маъниро дар робита бо бархе и?тидору имконият?ои фаъолияти э?од?, дар бораи хусусият?ои ?обилият?ои фард?, ки бар асоси истеъдоди ирс? дар ?амъият ташаккул меёбанд, баён кардан нашояд. Баъзе нишона?ои ирс? тавассути хусусият?ои силсилаи олии асаб ба инкишофи майлон?ову ?обилият?ои инсон каму беш таъсир мегузоранд. Дар назди ?ар як инсони нав ба зиндаг? воридшуда олами чиз?о ва таъсисоти и?тимоие намоён мегарданд, ки дар он?о фаъолияти насл?ои пешин та?ассум ёфтааст. Ма?з ?амин олами инсонишуда, ки дар он ?ар як чиз ва ?ар як раванд г?ё бо мо?ияти инсон?, вазифаю ?адаф?ои и?тимо? сероб шудааст, инсонро сар то по фаро мегирад. Фарогирии шакл?ои фаъолияти и?тимоии таърихан ташаккулёфта шарти асосию ?алкунандаи механизми ташаккули шахсияти инсон мебошад. Барои он, ки шакл?ои мазкур ба ?обилияти шахс? ва як бахши шахсият табдил шаванд, инсон аз о?ози к?дак? дар робита бо калонсолон ба та?лид, таълимот, ом?зиш ва тарбия маш?ул мешавад. Дар нати?а, инсони ба таври фард? такомулёфтаистода ?обилияти бо олоти ме?нат боа?лона кор карданро ёд мегирад, ма?м?и меъёр?ои и?тимоиро аз худ мекунад, рамз?ову калима?о ва маф?ум?ои гуногунро фаро мегирад.

Дар раванди шиносо? бо фар?анг дар ву?уди инсон механизми худидорие ташаккул меёбад, ки дар шакли ?обилияту истеъдод ва к?шиш?ои ба таври иродав? идора кардани талабот, тамоюлот ва ?ариза?о зо?ир мегардад. Ин механизми худидор? дар асл назорати и?тимоие мебошад, ки майлу шав??ои нома?бул барои ?амъиятро пахш карда, барои ?аёти и?тимо? шароити зарур? ва муносиб таъмин менамояд. Суръати инкишофи инсоният ?ар ?адаре тезтар шавад, масъала?ои маорифу тарбия ва ташаккули инсон ?амчун шахсият ?амон ?адар мураккабтар мегарданд. Меъёр?ои ба таври таърих? ташаккулёфтаи ?у?у?, ахло?, р?з?ордор?, ?оида?ои тафаккур, забон, табъи зебоишинос? ва ?. рафтору хиради инсонро ташаккулу такомул меди?анд, аз ?ар як шахси мушаххас намояндаи дорои сабки муайяни ?аёти и?тимо?, фар?анг? ва равониро ба ву?уд меоваранд: тан?о дар ?амъият инсон мо?ияти аслии худро ошкор мекунад ва инкишоф меди?ад. Аз ин р?, дар бораи неруи табиату мо?ияти инсон на аз р?йи неруи фарди ало?ида, балки аз р?йи неруи ?амаи ?омеа ба?о додан мумкин аст. Иинсон ?амеша ва ?ама?ониба бо ?омеа дар иртибот аст, ?атто ?ангоме ки тан?ост (дар тан?о? инсон бо тафаккур ва арзиш?ои инсоние, ки башарият офаридааст, пайванди ногусастан? дорад). ?ар як инсони ало?ида шахсияти нотакрор буда, дар худ мо?ияти хоссеро ?ун?онидааст. ? ?амчун шахсияте зу?ур мекунад, ки ба худшинос? расидааст ва вазифа?ои и?тимоии худро дарк карда, худро ?амчун мудрики раванди таърих? эътироф менамо ^[1] .

1. ↑ Философский энциклопедический словарь. М., 1989; Абдуллозода Ш. Фалсафаи одамият. Масъалаи инсон ва гуманизм дар адён. Д., 2003. ?????. ?? ???? ?????? ?????? ?????????. ?????? ?????? ?????? ?? ?????. ????????? ?????? ????? ? ?????? ?????? ?? ????? ????????? ????????. ?????? ???? ?.? ??????????? ????. ?????????. ?????? ???? ?.? ??? ??????? ?????. ????? ??????????. ?????? ???? ?.? ????? ????. ????? ?????? ? ????? ??? ??????????. ?????? ???? ?.? ????? ??? ? ???? ????. ?????????? ??????? ? ??????. ?????? ???? ?