Njeriu

Perpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lire
Njeriu [1]
Nje mashkull (majtas) dhe nje femer (djathtas)
Statusi i ruajtjes
Klasifikimi shkencor e
Unrecognized taxon ( fix ): Homo
Lloji:
Template:Taxonomy/Homo H. sapiens
Emri binomial
Homo sapiens
Linnaeus , 1758
Densiteti i popullimit te njerezve
Sinonimet [3]
Species synonymy
  • aethiopicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • americanus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • arabicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • aurignacensis
    Klaatsch & Hauser, 1910
  • australasicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • cafer
    Bory de St. Vincent, 1825
  • capensis
    Broom, 1917
  • columbicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • cro-magnonensis
    Gregory, 1921
  • drennani
    Kleinschmidt, 1931
  • eurafricanus
    (Sergi, 1911)
  • grimaldiensis
    Gregory, 1921
  • grimaldii
    Lapouge, 1906
  • hottentotus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • hyperboreus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • indicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • japeticus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • melaninus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • monstrosus
    Linnaeus, 1758
  • neptunianus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • palestinus
    McCown & Keith, 1932
  • patagonus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • priscus
    Lapouge, 1899
  • proto-aethiopicus
    Giuffrida-Ruggeri, 1915
  • scythicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • sinicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • spelaeus
    Lapouge, 1899
  • troglodytes
    Linnaeus, 1758
  • wadjakensis
    Dubois, 1921

Njerezit jane primate dykembore qe i perkasin llojit Homo sapiens ( Latinisht : "njeri i zgjuar" ose "njeri i ditur") dhe familjes Hominidae , familjes se madhe te majmuneve. [4] [5] Ata jane te vetmit anetare qe kane mbijetuar prej gjinise Homo .

Njerezit kane nje tru shume te zhvilluar, i afte per te kryer koncepte abstrakte si arsyetimi, te folurit, analiza e vetvetes dhe zgjidhja e problemeve. Kjo aftesi mendore, e kombinuar me nje trup vertikal qe i mundeson duarve manipulimin e objekteve, e ka bere njeriun te perdore shume me mire se cdo specie tjeter veglat.

ADN-ja mitokondriale dhe gjetjet e fosileve tregojne se njeriu modern e ka origjinen prej Afrikes rreth 200000 vjet me pare. [6] Sot, njerezit jetojne ne cdo kontinent, me nje popullsi prej rreth 6.8 miliard. [7]

Historia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Evolucioni [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Studimi shkencor i evolucionit te njeriut shqetesohet rreth zhvillimit te gjinise Homo, por gjithashtu perfshin studimin e hominideve dhe homineve te tjere, si per shembull Australopiteku . "Njerezit moderne" cilesohen ose klasifikohen si lloji Homo sapiens , te cilit i vetmi nenlloj ekzistues eshte Homo sapiens sapiens . Homo sapiens idaltu ("njeriu me i vjeter i zgjuar"), nenlloji tjeter i njohur eshte i zhdukur. [8] Homo neanderthalensis , qe u zhduk rreth 30000 vjet me pare, here pas here eshte klasifikuar si nenlloji " Homo sapiens neanderthalensis ", por studimet e fundit gjenetike na sugjerojne nje shmangie te Neandertalit nga Homo sapiensi rreth 500000 vjet me pare. [9] Ngjashmerisht, ato pak kampione qe na kane mbetur prej Homo rhodesiensis jane klasifikuar ngadonjehere si nenlloje, por kjo nuk eshte e pranueshme. Fillimisht, njeriu modern shfaqet ne te dhenat e fosileve 195000 vjet me pare dhe studimet e biologjise molekulare japin prova se koha e shmangies se njeriut modern nga cdo paraardhes i tij daton rreth 200000 vjet me pare. [10] [11] [12] [13] [14] Studimi i plote i diversitetit gjenetik afrikan i kryesuar nga Dr. Sarah Tishkoff tregon se Bushmenet (njerezit indigjene te Afrikes jugore) jane ata qe kane larmine me te madhe gjenetike ndermjet 114 popullsive te testuara, duke i bere ata nje nga 14 popullsite me te hershme. Studimi gjithashtu lokalizoi origjinen e migrimit te njerezve moderne ne Afriken jug-perendimore, prane kufirit bregdetar te Namibise dhe Angoles. [15]

Te afermit me te ngjashem ekzistues te njerezve jane gorillat dhe shimpanzete, por njerezit nuk kane evoluar prej ketyre majmuneve: ne te vertete keto majmune kane te njejtin paraardhes me njerezit moderne. [16] Njerezit jane me shume te lidhur me dy lloje shimpanzesh: me shimpanzene e zakonshme dhe me bonobone. [16] Renditja e plote e gjenomit rezulton se pas 6.5 milion vjetesh evolucion te ndare, ndryshimet midis shimpanzeve dhe njerezve jane 10 here me te medha se ato midis dy njerezve jo te aferm dhe 10 here me te vogla se ato midis nje kavjeje dhe nje miu. Kongruenca midis sekuencave te ADN-se ndermjet njeriut dhe shimpanzese variojne nga 95% deri ne 99%. [17] [18] [19] [20] Eshte vleresuar se njerezit u shmangen nga sekuenca e evolucionit 5 milione vjet me pare me shimpanzete dhe 8 milione vjet me pare nga gorrillat. Megjithate, nje kafke e nje hominidi e zbuluar ne Cad ne vitin 2001, e klasifikuar si Sahelanthropus tchadensis , eshte afersisht 7 milione vjecare dhe kjo mund te tregoje nje shmangie akoma me te hershme. [21]

Evolucioni i njeriut karakterizohet nga nje numer i rendesishem ndryshimesh morfologjike, fiziologjike dhe te sjelljes, qe kane ndodhur qysh nga ndarja ndermjet paraardhesit te perbashket te njeriut dhe shimpanzese. Ndryshimi i pare morfologjik ishte zhvillimi i nje sistemi levizes dykembor ne vend te atij arboreal (nepermjet kacavirrjes ne peme), [22] me te gjithe ndryshimet shoqeruese, si nje gju qe tendoset dhe perthyhet perpara, kembe te gjata ne krahasim me krahet dhe fuqi e reduktuar e pjeses se siperme te trupit. EDHE E TUNDIN ANTENEN KUR SHIKOJNE PRNO NE SHPELLA Me vone, njerezit e hershem zhvilluan nje tru shume me te madh: rreth 1,400 cm³ te njerezit moderne, dy here me shume se madhesia e trurit te shimpanzese dhe gorilles. Rritja e trurit te njeriut pas lindjes ndryshon nga ato te majmuneve te tjere dhe i lejon njerezve te rinj periudha te zgjatura te mesimeve sociale dhe pervetesimit te gjuhes. Antropologet fizike argumentojne se ndryshimet ndermjet struktures se truve te njerezve dhe atyre te majmuneve te tjere jane akoma me te medha se ndryshimet e permasave.

Ndryshime te tjera te rendesishme morfologjike perfshijne: zhvillimin e nje mberthimi ose kapje (me duar) me fuqi dhe precizion; [23] nje sistem pertypes te reduktuar; nje zvogelim te dhembeve te qenit; dhe ulja e laringut dhe kockes se nengjuhes, duke e bere te folurin te mundshem. Nje ndryshim i rendesishem fiziologjik ishte zhvillimi i ovulimit te fshehte, qe mund te jete perputhur me zhvillimin e disa ndryshimeve te rendesishme ne sjellje, si lidhja e cifteve. Nje ndryshim tjeter me peshe ishte zhvillimi i materialeve te bera nga njeriu, te cilat sa erdhen e u bene me te zakonshme dhe te sofistikuara. [24] [25]

Periudha Paleolitike [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Pasqyrim artistik i shaqur gjate Paleolitit te siperm: figurina e Venusit te Dolni Vestonice, nje nga realizimet me te hershme te trupit te njeriut, qe daton 29000 deri 25000 vjet me pare

Njerezit modern evoluuan nga Homo sapienset arkaike (p.sh Homo neanderthalensis ose Homo rhodesiensis) ne Afrike gjate Paleolitit te Mesem, rreth 200000 vjet me pare. Nga fillimi i Paleolitit te Siperm rreth 50000 vjet me pare, gjuha, muzika dhe shprehi te tjera kulturore te perhapura kudo, u zhvilluan.

Levizja migratore per jashte Afrikes eshte vleresuar te kete ndodhur rreth 70000 vjet me pare. Njeriu modern si rrjedhoje, u shpernda ne te gjitha kontinentet, duke zevendesuar hominidet e meparshem: Ata filluan ta banonin Euroazine dhe Oqeanine qe 40000 vjet me pare dhe Amerikat qe 14500 vjet me pare. [26] Ata zhvendosen Homo neanderthalensis dhe lloje te tjera me origjine prej Homo erectus (qe kishte banuar ne Euroazi qe 2 milione vjet me pare) me ane te riprodhimit te suksesshem dhe rivalitetit per resurse. [27]

Provat e mbledhura nga arkeogjenetistet qe nga vitet 1990 kane dhene mbeshtetje te madhe skenarit te migrimeve jashte Afrikes dhe ka pakesuar mundesite e hipotezes multi-rajonale, qe propozonte se njerezit moderne evoluuan nga popullsi individuale hominidesh. [28]

Gjenetistet Lin Jorde dhe Henri Harpending te "Universitetit te Jutas" sugjerojne se variacionet jane shume te vogla ne krahasim me speciet e tjera. Ata gjithashtu propozojne se gjate Pleistocenit te Vone, popullsia e njerezve shkoi jo me shume se 10000 dhe mundesisht aq ulet sa 1000. Arsye te ndryshme per kete hipoteze jane marre si te mireqena, nje nder te cilat eshte teoria e katastrofes se Tobes. [29]

Tranzicioni drejt qyteterimit [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Bujqesia dhe zbutja e kafsheve coi ne ngritjen e vendbanimeve te qendrueshme.

Deri 10000 vjet me pare, shumica e njerezve jetonin si mbledhes dhe gjuetare. Ata, ne pergjithesi, jetonin ne grupe te vogla nomadike. Ardhja e bujqesise nxiti Revolucionin Neolitik, ne te cilin u formuan vendbanime te perhershme, u zbuten kafshe dhe filluan te perdoren vegla metalike. Bujqesia nxiti tregtine dhe bashkepunimin dhe krijoi nje shoqeri komplekse.

Rreth 6000 vjet me pare, u zhvilluan proto-shtetet e para ne Mesopotami , Luginen e Nilit ne Egjipt dhe Luginat e Indusit. Forcat ushtarake u formuan per mbrojtje dhe qeveria per te administrim. Shtetet bashkepunonin dhe konkurronin per resurse, dhe ne disa raste fillohej dhe lufte. Rreth 2000 dei 3000 vjet me pare, disa shtete si Persia, India, Kina, Roma dhe Greqia u bene perandorite e para nepermjet pushtimit. Besime fetare ndikuese, si Judaizmi, qe e kishte origjinen prej Lindjes se Mesme dhe Hinduizmi qe vinte nga Azia Jugore, u ngriten per nga rendesia ne kete kohe.

Fundi i Mesjetes pa ngritjen e shume ideve dhe teknologjive revolucionare Ne Kine, nje shoqeri e zhvilluar dhe e urbanizuar i dha shtyse inovacioneve dhe shkencave, si shtypshkronja dhe shpimi i fares. Ne Indi, zhvillime te medha ishin bere ne matematike, filozofi, fe dhe metalurgji. Periudha e Arte Islamike pa zhvillime te medha shkencore ne Perandorine Islamike. Ne Evrope, rizbulimi i vlerave te Antikitetit klasik dhe shpikja e shtypshkronjes priren Rilindjen ne shekujt XV-XVI. Gjate 500 vjeteve te ardhsme, eksplorime dhe kolonizimi i sollen Evropes kontroll te madh mbi shumicen e Aerikave, Azise dhe Afrikes, duke cuar ne perleshje te mevonshme per pavaresi. Revolucioni shkencor ne shekullin e XVII dhe Revolucioni Industrial ne shekujt e XVIII-XIX nxiten risite ne transport, si hekurudhat dhe automobilet; shfrytezimin e energjise, me ane te qymyrgurit dhe elektricitetit; dhe zhvillimin e qeverive, me sisteme te reja si demokracia dhe komunizmi.

Me mberritjen e Epokes se Informacionit ne fundin e shekullit te XX-te, njerezit moderne jetojne ne nje bote qe sa vjen e globalizohet dhe nderlidhet me shume. Qe nga 2008, mbi 1.4 miliarde njerez jane te lidhur nepermjet tyre me ane te internetit [30] dhe 3.3 miliard njerez me ane te celularit. [31]

Megjithese nderlidhja ndermjet njerezve ka nxitur zhvillimin e shkences, artit, diskutimit dhe teknologjise, ajo ka prire ne perleshje kulturore dhe ne perdorimin e armeve te shkaterrimit ne mase. Qyteterimi njerezor kacuar ne ndotje dhe shkaterrim mjedisor, duke rezultuar ne shfarosjen ne mase te formave te tjera te jetes, [32] qe mund te pershpejtohet nga ngrohja globale ne te ardhmen. [33]

Habitati dhe popullsia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Njerezit shpesh jetojne ne struktura sociale te bazuara te familja dhe krijojne strehim artificial.

Vendbanimet e para njerezore ishin te varura nga sasia e ujit dhe ne varesi te jeteses, resurse te tjera natyrore si tokat pjellore per rritjen e prodhimeve bujqesore dhe te bagetise, ose ne stine te caktuara duke gjuajtur pre te ndryshme. Gjithsesi, njerezit kane nje aftesi te madhe per te ndryshuar habitatin e tyre me metoda te ndryshme, si ujitja, planifikimi urban, ndertimi, transporti, prodhimi i mallrave, shpyllezimi dhe shkretezimi. Me shfaqjen e tregtise ne shkalle te gjere dhe infrastruktures se transportit, afersia e ketyre resurseve eshte bere e panevojshme dhe ne shume vende, keto faktore nuk jane me nje force drejtuese e rritjes dhe zvogelimit te popullsise. Megjithate, menyra se si habitati ndryshohet eshte nje percaktues i rendesishem ne ndryshimin e popullsise.

Teknologjia i ka lejuar njerezit te kolonizojne te gjitha kontinentet dhe te pershtaten ne te gjithe mjediset e ndryshme. Ne dekadat e fundit, njerezit kane eksploruar Antarktiken, thellesite e oqeaneve, hapesiren e jashtme, edhe pse kolonizimi i ketyre mjediseve eshte akoma i parealizueshwm. Me nje popullsi mbi 6 miliard, njerezit jane mes gjitareve te medhenj me te shumte ne numer. Shumica e njerezve jetojne ne Azi (61 %). Pjesa tjeter jetojne ne dy Amerikat (14 $), ne Afrike (14 %), Europe (11 %), dhe Oqeani (0,5 %).

Banimi i njerezve ne sisteme ekologjike te mbyllura ne mjedise te ashpra, si ne Antarktike dhe hapesire eshte e shtrenjte, e paket ne kohe dhe e kufizuar vetem per ekspedita shkencore, ushtarake ose industriale. Jeta ne hapesire ka qene shume sporadike, me jo me shume se 13 veta ne nje kohe te caktuar. Midis viteve 1969 dhe 1972, dy njerez kaluan intervale te shkurtra ne Hene. Qe nga nentori i 2009, asnje trup qiellor nuk eshte vizituar nga njerezit, edhe pse ka pasur nje prezence te vazhdueshme te njerezve qe nga leshimi i ekuipazhit fillestar per te banuar Stacionin Nderkombetar te Hapesires me 31 tetor 2000. Gjithsesi, trupa te tjere qiellore jane vizituar nga objekte te bera nga njeriu.

Qe nga viti 1800, popullsia e njerezve eshte rritur nga 1 miliard ne 6 miliard. [34] Ne 2004, rreth 2.5 miliard njerez nga 6.3 miliard (39,7 %) jetonin ne zona urbane dhe kjo perqindje pritet te rritet ne shekullin e XXI. Ne shkurt 2008, OKB vleresoi se gjysma e popullsise do jetoje ne zona urbane ne fundin e vitit. [35] Problemet e njerezve qe jetojne ne qytete jane format e ndryshme te ndotjes dhe krimit, [36] sidomos ne brendesi te qyteteve dhe ne lagjet e varfra periferike. Te mirat e jeteses ne zona urbane jane analfabetizmi me i ulet, aksesi ne te gjitha njohurite dhe paprekshmeri nga uria ne zonat rurale.

Njerezit kane pasur nje efekt dramatik ne mjedis. Meqe njerezit rralle merren si pre, ata jane pershkruar si supergrabitqare. [37] Momentalisht, me ane te shfrytezimit te tokes, djegies se karburanteve fosile dhe ndotjes, njerezit mendohet se jane shkaktaret kryesore te ngrohjes globale. [38] Aktiviteti i njerezve besohet se eshte nje kontribues kryesor ne zhdukjen ne mase te shume specieve. Nese vazhdohet keshtu, parashikohet se gjysma e gjithe specieve do te zhduket ne shekullin e ardhshem. [39] [40]

Biologjia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Anatomia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor : Anatomia e njeriut
Pjeset themelore anatomike te njeriut femres dhe mashkullit.

Trupi i njeriut ndryshon ne menyre te ndjeshme dhe kjo varet nga gjenet por edhe nga faktoret e jashtem te ambientit ku jeton dhe nga dieta dhe ushtrimet. Nje njeri i rritur mund te jete mesatarisht i gjate nga 1.5 deri ne 1.8 m, kjo ndryshon nga vendi ne vend. [41] [42] Pesha mesatare e trupit te njeriut eshte per mashkullin e rritur 76?83 kg dhe per femren 54?64 kg. [43] Ndryshe nga cdo primat tjeter, njerezit jane te afte te levizin me dy kembe, duke i lene kraheve mundesine per te manipuluar objektet e ndryshme me ane te duarve, te ndihmuara nga gishtat e medhenj.

Megjithese njerezit duken me me pak qime me primatet e tjere, me rritje te dukshme te tyre kryesisht ne majen e kokes, ne sqetulla dhe ne zonen pubike, njeriu mesatar ka me shume folikula qimesh ne trupin e tij se nje shimpanze mesatare. Dallimi kryesor eshte se qimet e njerezve jane me te shkurter, me te imet dhe me pigment me te ulet se qimet e shimpanzese, duke i bere me te veshtire pe t´u pare. [44]

Ngjyra e lekures se njeriut percaktohet nga prezenca e pigmentit te melanines. Ngjyra e lekures se njeriut mund te varioje nga e bardha deri kafja e erret deri te rozja e zbehte, kurse qimet e njeriut variojne nga e bardha te kafja, e kuqja dhe e zeza. [45] Kjo varet nga sasia e melanines (nje pigment qe bllokon rrezet e diellit) ne lekure dhe floke, qe perqendrimi i se ciles ulet me kalimin e viteve, duke cuar ne formimin e flokeve gri ose te bardhe. Shumica e studiuesve besojne se erresimi i lekures ishte nje adoptim qe u evolua per mbrojtjen nga rrezet ultraviolete dhe rrezatimit diellor. Gjithsesi, kohet e fundit eshte thene se ngjyrat e ndryshme te lekures jane nje adaptim per balancimine folatit, qe shkaterrohet nga rrezet ultraviolet, dhe vitaminen D, qe kerkon rrezatimin qe te formohet. [46]

Perberesit e trupit te njeriut
Te nje person qe peshon mbi 60 kg
Perberesi Masa [47] Perqindja e atomeve [47]
Oksigen 38.8 kg 25,5 %
Karbon 10.9 kg 9,5 %
Hidrogjen 6.0 kg 63,0 %
Azot 1.9 kg 1,4 %
Te tjera 2.4 kg 0,6 %

Gjenetika [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor : Gjenetika humane

Njerezit jane krijesa eukariote. C'do qelize diploide ka dy lloj kromozomesh 23 kromozome trashegohen nga njeri prej prinderve dhe 23 tjera nga prindi tjeter. 22 cifte kromozomesh jane autozome dhe nje cift prej tyre e percaktojne gjinine. Sipas njohurive aktuale njerezit kane nga 20.000 deri 25.000 gjene. Si edhe gjitaret tjere njerezit kane kromozomin XY qe percakton gjinine. Femrat e kane kromozomin XX dhe meshkujt kromozomin XY. Kromozomi X pergjigjet per gjenet e qe se permbajne kromozomin Y, Kjo do te thote se gjeni recesiv i shoqeruar me kromozomin X sic eshte hemofilia i prek me shume meshkujt sesa femrat.

Gjumi [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor : Gjumi

Njerezit jane organizma me cikel ditor 24 oresh. Mesatarisht flejne nga shtate deri nente ore ne dite per nje te rritur dhe 10 deri 11 ore per femijet njerezit e moshuar flejne me pak nga 6 deri ne 7 ore. Gjumi i paket ka efekte negative. Nese njeriu i rritur flen vetem 4 ore atehere gjendja e tij shoqerohet me ndryshime te cuditshme ne sjelljen dhe psikologjine e tij e cila manifestohet me lodhje, pengesa ne koncentrim dhe fikesim te shikimit si dhe shqetesime trupore.

Eshte per tu thene se edhe pse te gjitha organet komandohen nga truri, kjo nuk d.m.th se te gjitha bijen ne gjume ne te njejten kohe. Disa organe punojne me kapacitet me te larte disa me te ulte. Kjo dukuri mund te verehet edhe ne baze te organeve te shqisave. Ne baze te ketyre vezhgimeve mund te thuhet se truri i njeriut nuk bie ne gjume deri ne momentin kur furnizimi i tij me gjak (oksigjen etj.) nuk ndalet.

Referime [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

  1. ^ Francesco d'Errico; Chris B (2011). "Evolution, revolution or saltation scenario for the emergence of modern cultures?" . Phil. Trans. R. Soc. B . 366 (1567): 1060?69. doi : 10.1098/rstb.2010.0340 . PMC   3049097 . PMID   21357228 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  2. ^ Global Mammal Assessment Team (2008). " Homo sapiens " . The IUCN Red List of Threatened Species . IUCN . 2008 : e.T136584A4313662. doi : 10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T136584A4313662.en . Arkivuar nga origjinali me 7 dhjetor 2017 . Marre me 14 janar 2018 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  3. ^ " Homo sapiens Etymology" . Online Etymology Dictionary . Arkivuar nga origjinali me 25 korrik 2015 . Marre me 25 korrik 2015 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  4. ^ Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J (1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids" . J Mol Evol . 30 (3): 260?6. PMID 2109087 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  5. ^ "Hominidae Classification" . Animal Diversity Web @ UMich . Marre me 2006-09-25 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  6. ^ "The Smithsonian Institution, Human Origins Program" . Arkivuar nga origjinali me 15 tetor 2007 . Marre me 31 tetor 2009 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  7. ^ "World POPClock Projection" . U.S. Census Bureau, Population Division/International Programs Center . Marre me 2009-09-19 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  8. ^ Human evolution: the fossil evidence in 3D , by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara, retrieved April 5, 2005.
  9. ^ Green, R. E., Krause, J, Ptak, S. E., Briggs, A. W., Ronan, M. T., Simons, J. F., et al. (2006) Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA. Nature, 16, 330?336. http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7117/abs/nature05336.html
  10. ^ nsf.gov - National Science Foundation (NSF) News - New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species - US National Science Foundation (NSF)
  11. ^ BBC NEWS | Science/Nature | Age of ancient humans reassessed
  12. ^ The Oldest Homo Sapiens: - URL retrieved May 15, 2009
  13. ^ Alemseged, Z., Coppens, Y., Geraads, D. (2002). "Hominid cranium from Homo: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896". Am J Phys Anthropol . 117 (2): 103?12. doi : 10.1002/ajpa.10032 . PMID   11815945 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  14. ^ Stoneking, Mark; Soodyall, Himla (1996). "Human evolution and the mitochondrial genome". Current Opinion in Genetics & Development . 6 (6): 731?6. doi : 10.1016/S0959-437X(96)80028-1 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  15. ^ BBC World News "Africa's genetic secrets unlocked" , 1 May 2009; the results were published in the online edition of the journal Science .
  16. ^ a b Wood B, Richmond BG (2000). "Human evolution: taxonomy and paleobiology" . J. Anat . 197 (Pt 1): 19?60. doi : 10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x . PMC   1468107 . PMID   10999270 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  17. ^ Frans de Waal , Bonobo . Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [1]
  18. ^ Britten RJ (2002). "Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels" . Proc Natl Acad Sci USA . 99 (21): 13633?5. doi : 10.1073/pnas.172510699 . PMID   12368483 . Arkivuar nga origjinali me 4 maj 2008 . Marre me 31 tetor 2009 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  19. ^ Wildman, D., Uddin, M., Liu, G., Grossman, L., Goodman, M. (2003). "Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo" . Proc Natl Acad Sci USA . 100 (12): 7181?8. doi : 10.1073/pnas.1232172100 . PMID   12766228 . Arkivuar nga origjinali me 15 maj 2008 . Marre me 31 tetor 2009 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  20. ^ Ruvolo M (1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets" . Mol Biol Evol . 14 (3): 248?65. PMID   9066793 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  21. ^ Brunet, M., Guy, F., Pilbeam, D., Mackaye, H., Likius, A., Ahounta, D., Beauvilain, A., Blondel, C., Bocherens, H., Boisserie, J., De Bonis, L., Coppens, Y., Dejax, J., Denys, C., Duringer, P., Eisenmann, V., Fanone, G., Fronty, P., Geraads, D., Lehmann, T., Lihoreau, F., Louchart, A., Mahamat, A., Merceron, G., Mouchelin, G., Otero, O., Pelaez Campomanes, P., Ponce De Leon, M., Rage, J., Sapanet, M., Schuster, M., Sudre, J., Tassy, P., Valentin, X., Vignaud, P., Viriot, L., Zazzo, A., Zollikofer, C. (2002). "A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa" . Nature . 418 (6894): 145?51. doi : 10.1038/nature00879 . PMID   12110880 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  22. ^ Van?ata1 V., & Van?atova, M. A. " major features in the evolution of early hominoid locomotion [ lidhje e vdekur ] ". Springer Netherlands, Volume 2, Number 6, December 1987. pp.517?537.
  23. ^ Brues, Alice M. & Snow, Clyde C. "Physical Anthropology". Biennial Review of Anthropology , Vol. 4, 1965. pp. 1?39.
  24. ^ Boyd, Robert & Silk, Joan B. (2003). How Humans Evolved . New York: Norton & Company. ISBN 0-393-97854-0 .
  25. ^ Dobzhansky, Theodosius (1963). Anthropology and the natural sciences-The problem of human evolution , Current Anthropology '4 (2): 138?148.
  26. ^ Wolman, David (2008). "Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans" National Geographic
  27. ^ How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans . The Observer. May 17, 2009.
  28. ^ Eswaran V, Harpending H, Rogers AR (2005). "Genomics refutes an exclusively African origin of humans". J. Hum. Evol . 49 (1): 1?18. doi : 10.1016/j.jhevol.2005.02.006 . PMID   15878780 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  29. ^ Supervolcanoes , BBC2 , 3 February 2000
  30. ^ "www.internetworldstats.com/stats.htm" . Marre me 2008-08-08 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  31. ^ "www.investing.reuters.co.uk/news/articleinvesting.aspx?type=media&storyID=nL29172095" . Arkivuar nga origjinali me 17 dhjetor 2008 . Marre me 2008-08-08 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  32. ^ Pimm S, Raven P, Peterson A, Sekercioglu CH, Ehrlich PR (2006). "Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A . 103 (29): 10941?6. doi : 10.1073/pnas.0604181103 . PMID   16829570 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
    * Barnosky AD, Koch PL, Feranec RS, Wing SL, Shabel AB (2004). "Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents". Science . 306 (5693): 70?5. doi : 10.1126/science.1101476 . PMID   15459379 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  33. ^ Lewis OT (2006). "Climate change, species-area curves and the extinction crisis" (PDF) . Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci . 361 (1465): 163?71. doi : 10.1098/rstb.2005.1712 . PMID   16553315 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) [ lidhje e vdekur ]
  34. ^ Whitehouse, David. " World's population reaches six billion ". BBC News, August 05, 1999. Retrieved on February 05, 2008.
  35. ^ Half of humanity set to go urban , BBC News
  36. ^ Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993?98 Arkivuar 25 gusht 2009 tek Wayback Machine U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics,. Accessed 29 Oct 2006
  37. ^ Scientific American (1998). Evolution and General Intelligence: Three hypotheses on the evolution of general intelligence Arkivuar 13 shtator 2006 tek Wayback Machine.
  38. ^ "www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm" . Arkivuar nga origjinali me 1 qershor 2007 . Marre me 2007-05-30 . {{ cite web }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  39. ^ American Association for the Advancement of Science . Foreword Arkivuar 4 mars 2008 tek Wayback Machine. AAAS Atlas of Population & Environment .
  40. ^ Wilson, E.O. (2002). in The Future of Life .
  41. ^ de Beer H (2004). "Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present". Econ Hum Biol . 2 (1): 45?55. doi : 10.1016/j.ehb.2003.11.001 . PMID   15463992 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! )
  42. ^ "Pygmy." Britannica Concise Encyclopedia. Encyclopædia Britannica, Inc., 2006. Answers.com Accessed 30 Oct. 2006. http://www.answers.com/topic/pygmy
  43. ^ Human weight - ArticleWorld
  44. ^ Why Humans and Their Fur Parted Way by Nicholas Wade, New York Times , August 19, 2003.
  45. ^ Rogers, Alan R., Iltis, David & Wooding, Stephen (2004). "Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair" . Current Anthropology . 45 (1): 105?108. doi : 10.1086/381006 . {{ cite journal }} : Mungon ose eshte bosh parametri |language= ( Ndihme! ) Mirembajtja CS1: Emra te shumefishte: lista e autoreve ( lidhja )
  46. ^ Jablonski, N.G. & Chaplin, G. (2000). The evolution of human skin coloration Arkivuar 14 janar 2012 tek Wayback Machine (pdf), 'Journal of Human Evolution 39: 57?106.
  47. ^ a b Page 3 in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5 , 9780435631192. Length: 312 pages

Lexim i metejshem [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Marre nga " https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Njeriu&oldid=2486124 "