Kerstmis
(veelal zo aangeduid door
rooms-katholieken
), of
kerstfeest
(veelal zo aangeduid door
protestanten
), is van oudsher een belangrijk
midwinterfeest
. Door
christenen
wordt dan de geboorte van
Jezus Christus
gevierd. De
evangelisten
Lucas
en
Matteus
beschrijven de
geboorte van Jezus
in de
Bijbel
. Vooral Lucas geeft (in de hoofdstukken 1:26-38 en 2:1-20) brede aandacht aan de
conceptie
van Jezus te
Nazareth
en zijn geboorte in
Bethlehem
.
Het kerstfeest wordt in de westers-christelijke wereld en in sommige Kerken van het
oosters christendom
gevierd op
25 december
. In oosterse kerken die de
juliaanse kalender
gebruiken voor de
liturgische kalender
(zoals de
Russisch-Orthodoxe Kerk
en de
Ethiopisch-Orthodoxe Kerk
), wordt het 13 dagen later gevierd. In veel streken zijn er tevens speciale vieringen op de avond ervoor (
kerstavond
,
middernachtsmis
) en/of op de dag erna. In
West-Europa
wordt 25 december als eerste kerstdag beschouwd en
26 december
als tweede kerstdag.
Het feest is in de recente geschiedenis in grote delen van de westerse wereld in hoge mate
geseculariseerd
.
Hoewel
Pasen
theologisch gezien belangrijker is, wordt, buiten de
liturgie
, het kerstfeest in het Westen veel nadrukkelijker gevierd. In het christelijke Oosten is ook buiten de Kerk het Paasfeest belangrijker en speelt daarnaast het feest van
Epifanie
een belangrijkere rol. In de
Ethiopisch-Orthodoxe Kerk
is Epifanie (
Timkat
in het
Amhaars
) zelfs de belangrijkste christelijke feestdag.
Oorsprong
De Germanen vierden rond midwinter (
21 december
) reeds midwinter- of
joelfeesten
(
winterzonnewende
) waarbij het boze werd verjaagd en het licht werd begroet. In de
Scandinavische talen
heet Kerstmis tot op de dag van vandaag
jul
. In de
Romeinse kalender
viel de winterzonnewende op 25 december.
De viering van Kerstmis op 25 december ontstond in de
vierde eeuw
in
Rome
. Het is onbekend wie dit precies voor het eerst heeft ingesteld en waarom. Er zijn twee belangrijke verklaringen. Volgens de godsdiensthistorische verklaring stelden de bisschoppen het feest in als concurrentie en overtreffing van het geboortefeest van de zonnegod (Sol Invictus). Maar er zijn sterkere aanwijzingen voor de
kosmologische
verklaring. Hierbij baseert men zich op het feit dat belangrijke kosmologische momenten in de hele antieke wereld als betekenisvol werden gezien. Als gevolg van de inspanningen voor het berekenen van de juiste
Paasdatum
werden Jezus' verwekking, geboorte en dood volgens antieke gewoonte op kosmologisch belangrijke momenten gesitueerd. Aangezien Jezus gestorven is rond de lente-equinox, werd zijn verwekking hetzelfde moment geplaatst, met als gevolg dat zijn geboorte samenviel met de winterzonnewende.
De aansprekende thematiek en het verband met de donkerste tijd van het jaar hebben Kerstmis in de loop van de tijd tot het voornaamste feest in het jaar gemaakt. De huidige tradities rond het kerstfeest zijn van land tot land verschillend, zoals ze ook lang niet allemaal even oud zijn. Duidelijk is dat de Amerikaanse volkse en commerciele kerstgewoonten, in het kader van de voortschrijdende
globalisering
, overal elders doordringen, ook in Nederland.
Het woord 'Kerstmis' betekent eigenlijk 'Christus-mis', omdat dit feest gewijd is aan de
geboorte van Jezus
die de
Christus
, de
Messias
(de gezalfde van God) wordt genoemd. Het woord 'kerst' is uit het woord
christus
ontstaan; zo betekent "
kerstenen
" bijvoorbeeld "christianisatie", mensen, al dan niet uit hun vrije wil,
bekeren
tot het
christendom
. De
Mis
is de christelijke viering van het offer van de
Eucharistie
, waarin aan het einde van de dienst gezegd of gezongen wordt "
Ite missa est
" (vertaling: "Gaat, het is de heenzending" of: "Gaat, het offer is voltrokken").
Kerstgebruiken en -symbolen
Kerstnachtdienst
Op kerstavond en eerste kerstdag vindt er in veel
kerken
een
kerstnachtdienst
plaats. Het is vaak een van de drukste kerkdiensten van het jaar in vele kerken, zowel in de
protestantse
als in de
katholieke
. Om mensen op te roepen om naar kerkdiensten te gaan, luiden de kerkklokken.
Kersttoespraak
Op eerste kerstdag houden diverse staatshoofden en monarchen een
kersttoespraak
die vaak uitgezonden wordt op radio en televisie. Ook de
Paus
geeft vanaf het balkon van de
Sint-Pietersbasiliek
een kersttoespraak, geeft de zegen
Urbi et Orbi
(voor de stad en voor de wereld) en wenst iedereen "Zalig kerstfeest", meestal in verschillende talen.
Kerstster
De
kerstster
is rechtstreeks terug te voeren op het kerstverhaal, zoals dat in het evangelie van Matteus wordt beschreven. De
Ster
van Bethlehem gaf de plaats aan waar de koning der Joden geboren zou zijn. De drie magiers (wijzen) zouden volgens Matteus deze ster volgen om via koning
Herodes
het kindje Jezus te bezoeken om deze geboorteplaats vervolgens te openbaren aan Herodes zodat het kindje gedood kon worden. De wijzen kwamen niet terug naar Herodes, dus gaf deze de opdracht tot de
Kindermoord van Bethlehem
opdat de geprofeteerde Messias hierbij zou omkomen. De verlosser van het Joodse volk zou immers als aangekondigde koning heersen, en Herodes achtte dit een bedreiging van zijn invloed.
Het ontsteken van kaarsen en ander licht heeft ook met oude voorchristelijke midwintertradities te maken. Ook als plant is de
Euphorbia pulcherrima
bekend als
kerstster
vanwege de rode bloemen die lijken op een ster.
Kerststal
Een directe verbeelding van het kerstverhaal vormen de
kerststallen
die met name in katholieke landen worden vervaardigd. Deze zijn van uiteenlopende materialen en grootte. Ook kerststallen met levende personen en dieren komen voor. De stal wordt niet direct in het geboorteverhaal van Jezus genoemd, maar wordt afgeleid uit het feit dat Maria het kind in de voederbak legde omdat er voor hen geen plaats was in het gastenverblijf. De aanwezigheid van
de os en de ezel
in de stal heeft geen directe Bijbelse oorsprong. Ze werden erbij geplaatst omwille van de zin uit het
Oude Testament
waar de profeet
Jesaja
zegt:
De os en de ezel kennen beter hun Meester dan Israel
. Die van de herders met hun schapen is wel op het evangelie gebaseerd, evenals die van de magiers (wijzen) uit het oosten (zie ook
Driekoningen
& Mat. 2:1-18). Het decor van het kerstverhaal is dikwijls aangepast aan de plaatselijke omstandigheden. In Nederland en Belgie betekent dat een winterse, barre omgeving. Overigens kan het in het
Heilige Land
ook sneeuwen en vriezen, hoewel het eerder zeldzaam is.
Stal of grot?
De kerststal is een idee van
Franciscus van Assisi
die in
1223
op het idee kwam een levende kerststal in het dorp
Greccio
(
Italie
) op te zetten. Een andere traditie laat de geboorte plaatsvinden in een grot. Dit gegeven gaat terug op
Justinus de Martelaar
(± 150 na Christus) die schreef: "Omdat er voor Jozef niets te vinden was om de nacht door te brengen, ging hij maar zolang een grot binnen dicht bij Bethlehem". Justinus baseert zich op Jesaja (33,16): "Hij zal wonen in een hoge spelonk van een sterke rots". Deze zin betrekt Justinus op Jezus.
Hoewel de tradities duidelijk verschillen, zijn ze niet noodzakelijk in tegenspraak. In het
Nabije Oosten
werden in die tijd en later grotten inderdaad als stal gebruikt: er bestonden zelfs hele woonhuizen en zelfs dorpen die in rotsen uitgehakt waren.
Voor de tijd van Franciscus waren de afbeeldingen van het kersttafereel vaak tweedimensionaal en was het gebruikelijker de omgeving als grot af te beelden.
Kerstboom
Zie
Kerstboom
voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De
kerstboom
(een
spar
, en geen
dennenboom
) gaat terug op een Duitse gewoonte die ontstaan is in de zestiende eeuw.
Luther
verklaarde begin zestiende eeuw de kerstboom tot symbool van de geboorte van Jezus. Eerst stond de boom alleen nog in de kerken; eind 19e eeuw haalde men hem, allereerst in protestantse landen, alsnog de huiskamer binnen.
De kerstboom herinnert de christen volgens Luther aan de boom in het paradijs; de
kerstboomballen
aan de vruchten waarvan Adam en Eva aten. De
piek
in de boom staat voor de ster die de Wijzen de weg wees naar de geboorteplaats van Jezus; soms wordt de piek daarom door een ster vervangen.
De katholieken gaven eerder aan de kerststal, eventueel met groene versieringen, de ereplaats in huis, pas sinds
1982
staat er in het
Vaticaan
ook een kerstboom. Protestanten weerden echter in het algemeen de beelden van de kerststal, vanwege hun beeldenverbod, vandaar had de kerstboom bij hen meer succes. Overigens bestond er rond de voortdurend groene naaldboom in de warmere, zuidelijke katholieke landen ook geen voorgeschiedenis of heidense folklore zoals in de Germaanse noordelijke landen.
De kerstboom wordt versierd met
kaarsen
,
slingers
, balletjeskettingen,
engelenhaar
en kerstballen. In verband met brandpreventie is er ook speciale
kerstboomverlichting
in zwang gekomen, bestaande uit kleine elektrische lampjes in plastic behuizing.
De kerstboom wordt thans ook wel theologisch geinterpreteerd als voorafbeelding van het hout van het kruis van Christus' lijden en offerdood; daarnaast wordt met het groene hout verwezen naar de kribbe en het eeuwig leven dat door Jezus bewerkstelligd en verdiend werd, volgens de christelijke opvatting.
Kerstversieringen
Naast de kerstboom zijn er tal van kerstversieringen, die buitens- en binnenshuis opgehangen kunnen worden zoals een
kerststuk
of een
guirlande
op een schouw bij de
open haard
, langs de
voordeur
of
trap
. Zij kunnen bestaan uit kaarsen of lampjes, kerstballen,
hulsttakken
et cetera. Ook het plaatsen van een
kerstdorp
wordt steeds populairder.
Men zet
sneeuwbollen
neer ter kerstversiering. Ook zet men vaak een glazen kaarsenhouder met een
waxinelichtje
neer om het gezellig te maken in de donkere dagen voor Kerstmis. Op veel plaatsen wordt openbare kerstverlichting gehangen, vooral bij een winkelcentrum, in een winkelstraat of op een plein.
In Duitsland wordt op veel plekken een
kerstpiramide
neergezet, in huis in een kleinere variant en op de markt een grotere.
De Kerstman en zijn geschenken
In Nederland was lange tijd vooral het
sinterklaasfeest
het geschenkenfeest. De
Kerstman
leek eind
twintigste eeuw
Sinterklaas
te gaan verdrijven. Zover is het niet gekomen, maar velen geven elkaar (ook) met Kerstmis geschenken. Deze gewoonte heeft geleid tot kritiek dat het feest al te commercieel zou zijn geworden. In veel bedrijven is het
kerstpakket
een traditioneel bedankje voor het werk verricht in het afgelopen jaar.
De Kerstman is een afstammeling van Sinterklaas en wordt ook in verband gebracht met kabouters (Nisse of Tomte), zoals Sinterklaas op
Sint Nicolaas
, bisschop van Myra, teruggaat. Het sinterklaasgebruik is meegenomen door emigranten naar Amerika. In Amerika werd Sinterklaas
Santa Claus
. De Kerstman heeft ongeveer dezelfde gebruiken als Sinterklaas, zoals cadeautjes geven, een lange baard en een rood pak, maar hij is inmiddels ontdaan van alle religieuze symboliek.
De Kerstman ontstond in de ons bekende vorm in de
Verenigde Staten
, eind negentiende eeuw en raakte door de reclame van
Coca-Cola
wereldwijd verspreid. Zo kan het zijn dat in beeltenissen de Kerstman nog een groen pak droeg, terwijl de Amerikaanse Santa Claus tegenwoordig uitsluitend rode met witte kleding draagt (zoals het logo van Coca Cola). Santa Claus heeft nog wel een (vliegende) arrenslee getrokken door rendieren en wordt geholpen door elfjes op de Noordpool.
In vele landen heeft de commerciele kerstman (Santa Claus) de oorspronkelijke Kerstman echter niet verdrongen, denk aan de
Joulupukki
in Scandinavie of Father Christmas in Engeland. Hier zijn voorchristelijke elementen nog duidelijk in het kerstgebruik aanwezig. Het is ook zeker niet zo, dat de Kerstman over de hele wereld verspreid rood met witte kleding draagt. De Kerstman draagt in veel landen nog blauwe, gouden of groene (of nog een andere kleur) kleding.
In
Oostenrijk
en Duitsland komt niet de Kerstman maar het
Christkind
(Christuskind). Deze brengt op
24 december
cadeautjes. Terwijl de oorspronkelijke gedachte was dat het Christuskind geschenken geeft zoals Hij dat ook met zijn leven heeft gedaan, heeft de laatste 50 jaar de figuur van het Christkind een gedaanteverwisseling meegemaakt. In plaats van het onzichtbare Christus-kind is het geworden tot een engelachtige figuur. De laatste jaren heeft Christkind te lijden onder de aanhoudende amerikanisering van de Kerstman. Zodoende is er een vereniging pro Christkind ontstaan die de Kerstman wil bestrijden.
Kerstmuziek
Met kerst wordt er vaak speciale
kerstmuziek
uitgebracht. Soms worden daarbij geluiden gebruikt die het beeld van een
arrenslee
moet oproepen (rinkelende bellen, etc.). De muziek kan bijvoorbeeld een
kinderkoor
zijn of popmuziek, maar ook
Latijnse
zang.
Enkele voorbeelden van traditionele christelijke kerstliederen:
Voorbeelden van profane kerstliederen:
Voorbeelden van popmuziek:
Kerstgedichten
Naast liedteksten zijn er ook veel gedichten te vinden over Kerstmis. Sommige met een hoog gehalte aan romantiek en sentimentaliteit, andere meer literair van aard. Twee bloemlezingen zijn:
Zoals nog nooit een ster
(2001) van
Rien van den Berg
en
Een kind met de ogen van God
(2005) van
Inge Lievaart
.
Kerstlekkernijen en -gerechten
Een
kerstdiner
is vaak een feestelijke en uitgebreide avondmaaltijd, die vaak samen met familie genuttigd wordt rond en tijdens Kerstmis. Het vleesgerecht kan
fazant
of
kalkoen
zijn, maar ook
konijn
of
ree
.
In de Verenigde Staten geldt daarentegen
Thanksgiving Day
als de dag waarop kalkoen gegeten wordt. Die dag is enigszins te vergelijken met de
Biddag en Dankdag voor Gewas en Arbeid
in Nederland, maar daar wordt dat niet met een uitgebreide maaltijd gevierd.
Andere kerstlekkernijen zijn:
Kerstuitjes
Een bezoek aan een
kerstmarkt
wordt vaak gedaan om in een soort
kerststemming
te komen. Zowel in Nederland, Duitsland als Belgie worden er vele georganiseerd. Voor versieringen bezoekt men vaak een
tuincentrum
.
Rond Kerstmis worden diverse
kerstcircussen
in Nederland gehouden. Veel mensen met (jonge) kinderen brengen een bezoek aan een kerstcircus, het is een geliefde familiegebeurtenis. Ook populair zijn
kerstborrels
en
kerstconcerten
.
Nollaig na mBan
Nollaig na mBan
(Vrouwenkerstmis) is een Ierse traditie waarbij vrouwen een dag vrij krijgen van de huiselijke beslommeringen na alle inspanningen voor Kerstmis.
Kerstfeest in bepaalde landen
In
Engeland
, de Verenigde Staten en
Frankrijk
hangt men een
maretak
op in huis. Deze altijd groene
epifyt
is het symbool van vriendschap en vruchtbaarheid. Een meisje dat per ongeluk onder de maretak staat, mag door een jongen worden gekust. En andersom natuurlijk.
In
Rusland
en andere Oosters-orthodoxe landen in
Oost-Europa
heeft men in plaats van de kerstman
Vadertje Winter
, die in de tweede helft van de twintigste eeuw gelijk is gemaakt aan de "coca-colakerstman". Oorspronkelijk werd Vadertje Winter door de communistische overheden verspreid als atheistisch folkloristisch alternatief voor de orthodoxe kerstviering. Ook wordt Kerstmis daar 13 dagen later gevierd, omdat in Rusland tot 1917 in plaats van de
Gregoriaanse
de
Juliaanse kalender
werd gebruikt. De Juliaanse kalender bepaalt nog altijd het Russische kerkelijk jaar.
Kerstwensen
De typische katholieke kerstwens is "Zalig kerstfeest" of "Zalige Kerstmis". Protestanten en niet-gelovigen brengen vaker met de minder gedragen woorden "Prettige kerstdagen", "Fijn kerstfeest" of "Vrolijk kerstfeest" hun kerstwensen over. Andere
protestantse groepen gebruiken ook de meer gedragen tekst "Gezegend kerstfeest". Deze wensen kunnen ook worden aangetroffen op
kerstkaarten
.
Zie ook
Externe link
Bronnen, noten en/of referenties
- (
en
)
Penne L. Restad,
Christmas in America: A History
, New York, Oxford University Press, 1995,
ISBN 0-19-509300-3
|