Latiens sjrif

Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't Mestreechs . Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.

't Latiens sjrif is 'n alfabetisch sjrifsysteem , oontwikkeld oet 't Etruskisch sjrif en 't Grieks sjrif , oersprunkelek veur de ( Aajd -) Latiense taol . Sinds de middeliewe weurt 't veur 'n vaolheid aon taole oet de westerse wereld gebruuk; door de dominantie vaan dit deil vaan de wereld is 't noe volop in gebruuk veur hoonderde taole op alle continente. 't Sjrif weurt gesjreve vaan links nao rechs en besteit oet in principe zesentwinteg letters ; sommege taole gebruke die neet allemaol, dewijl vaol taole 't ouch hobbe oetgebreid door diacriete en/of nui letters.

Oontstoon [ bewirk | bron bewerke ]

De *lapis niger* ('zwarte stein'), ein vaan de ajdste Latiense inscripties, gesjreve in e zier primitief Latiens alfabet.

In 't aajd Italie waore versjellende alfabette in gebruuk. Allemaol gonge ze trok op 't Grieks alfabet (me sprik soms vaan 't Aajditalisch sjrif ). Ierstens waoren 't de Grieke zelf die dit alfabet in hun Zuid-Italische kolonies gebruukde. Wijer hadde versjellende volker hun eige, aongepasde versie daovaan, beveurbeeld de Etruske . In de zevenden iew sjijne de Etruske de Griekse letters te hobbe euvergepak; umtot Roeme in de keuningstied bij 't Etruskisch riek hoort, naom me ouch dao 't alfabet euver.

De Griekse en Grieksetege sjrifte in Italie versjelde vaan 't Grieks alfabet wat me allewijl op sjaol liert. Versjellende archaische letters zaote nog drin, en de letters hadde vorm die in 't Grieks mojerland, zeker in 't later mechteg Athene , oongebrukelek waore. Dit verklaort de versjelle tosse vaol Griekse en Latiense letters. 't Aajdlatiens alfabet versjelde ouch nog in vaol opziechte vaan 't huieg. 't Had mer 21 letters en woort neet altied vaan links nao rechs gesjreve, meh dekser in boustrofedon (umstebeurt nao rechs en nao links).

In de loup vaan de iewe veranderde 't Latiens alfabet laankzaamaon in de vorm dee veer kinne. Y en Z kaome es 22e en 23e letter achteraon; ze woorte allein in Griekse lienwaord te pas gebrach. In de middeliewe woort de spatie touwgeveug (de Romeine sjreve waord nog allemaol aonein of sjeide ze wienie nujeg met punte), zoewie versjellende leesteikes , en mierder stijle cursief sjrif (zuug oonder) - de letters in awwe stijl gonge romein heite. Wijer kaom in de middeliewe de W bij 't alfabet, die de aw functie vaan de intosse vaan kwaliteit veranderde V euvernaom. In de renaissance woorte veurgood I en J zoewie U en V oetgesplits; heimet waore de 26 letters compleet.

Gebruuk [ bewirk | bron bewerke ]

't Latiens sjrif is bij alle taole vaan westelek Europa in gebruuk. Veur taole wie 't Frans , Spaons , Ingels , Duits en Nederlands waor dit in de middeliewe, wie hun sjriftradities oontstoonte, de natuurleke gaank vaan zakes: 't Latien waor jummers de cultuurtaol in alle len boe me 't roems-katholicisme aonhong. De grens vaan 't Latiens sjrif volg bekans getrouw de grens vaan de kathelieke wereld: Slavische taole wie Pools , Tsjechisch , Slowaaks en Sloveens gebruke Latiense letters, dewijl Russisch , Wit-Russisch , Oekraiens en Bulgaars in 't Cyrillisch sjrif weure gesjreve, 't sjrif vaan de Oosters-orthodoxe kerke. 't Servo-Kroatisch is verdeild: de kathelieke Kroate en de islamitische Bosniers gebruke ummer 't Latiens sjrif, de orthodoxe Serve miestal, meh neet ummer, 't Cyrillisch. De Roemene, die ouch orthodox zien meh 'n Romaanse taol spreke, gebruukde vaanajds ouch Cyrillisch sjrif meh stapde in de negentienden iew op 't Latiens euver.

Ouch taole die pas later 'n sjriftraditie oontwikkelde, hobbe deks 't Latiens sjrif aongenome. Dat gelt zeker veur de klein/oonofficieel taole in Europa, wie 't Limborgs of 't Bretons , meh ouch veur 'n vaolheid aon taole oet de res vaan de wereld. In door westerse machte gekoloniseerde len waor 't Latiens sjrif de ierste keus veur inheimse taole. Dat gong zoe in Amerika (met e paar oetzunderinge), in Afrika bezuie de Sahara , in deile vaan Zuidoos-Azie, in Australie en in Oceanie . Soms heet me zelf bestaonde sjrifsysteme te gunste vaan 't Latiens sjrif aofgesjaf ( Maleis , Javaans , Balinees etc.). Recintelek gebaorde dat oonder mie nog bij 't Turkmeens , boe me 't ieder gebruuk Cyrillisch sjrif zaog es e relik vaan Russisch kolonialisme. 't Latiens sjrif gelt daomet es e rillatief neutraol sjrif, minder geboonde aon specifieke ideologiee of culture.

Nog vaol neet-westerse taole met 'n eige sjriftraditie weure in 'n aander sjrif es 't Latiens gesjreve. Toch kin me ouch die taole in Latiens letters weergeve; me sprik daan vaan transcriptie . Veur 't Arabisch gief 't beveurbeeld DIN 31635 , veur 't Chinees ( Mandarijn ) 't pinyin . Ouch dialekte vaan zoe'n taole weure, wienie nujeg, deks in Latiense letters weergegeve, veural wienie 't inheims sjrif de aofwiekende aard vaan de varieteit neet good tuint. Zoe liekent Egyptisch Arabisch wienie 't in Arabische letters weurt gesjreve nog sterk op Standaardarabisch; in Latiense letters koume de versjelle evels dudelek nao veure.

Letters [ bewirk | bron bewerke ]

Letter	Aofkums	Oersprunkeleke weerde	Aander weerdes	Opmerkinge
A a	Griekse letter alfa (Α α)	/a(ː)/	/?/ ( Limborgs , Nederlands ) ; /æ/, /eı/ ( Ingels )
B b	Griekse letter beta (Β β)	/b/	/β/ ( Spaons )
C c	Griekse letter gamma (Γ γ)	/k/	/t??/ ( Italiaons , Roemeens ) ; /s/ ( Frans , Portugees , Limborgs, Nederlands, Ingels) ; /θ/ (Spaons) ; /t?s/ ( Duits , Aajdfrans , Aajdspaons , Aajdportugees ) ; /t?s/ ( Slavische taole , Esperanto ) ; /c/ ( Maleis ) ; /k?/ ( Xhosa , Zoeloe )	Kump vaan 'ne specifiek Italische vorm vaan de gamma. Ouch is hei spraoke vaan klaankverandering: de gamma is in principe stumhobbend, de c stumloes. De versjellende gepalataliseerde realisaties vaan de c trejje in de Romaanse taole allein op veur 'ne veurklinker (/e/, /i/); in de Slavische taole en 't Maleis weurt de letter euveral veur 'ne palataole klaank gebruuk.
D d	Griekse letter delta (Δ δ)	/d/	/ð/ (Spaons)	Aofwiekende vorm vaan de delta gebruuk in Italie.
E e	Griekse letter epsilon (Ε ε)	/e(ː)/	/?/ (diverse taole) ; /æ ~ ?/ (Limborgs) ; /?/ (diverse taole, boe-oonder Limborgs) ; /iː/ (Ingels)
F f	Archaisch Griekse letter wau (? ?)	/f/	/v/ ( Welsh )	Zelfde teike en positie meh neet dezelfde letter es de Griekse wau of digamma: dees letter gaof in die taol de klaank /w/ aon. 't Archaisch Grieks had geinen /f/-klaank (modern Grieks wel); de Italische volker moste daorum 't alfabet aonpasse.
G g	Letter c met striepke	/g/	/?/, /c ~ x/ (Limborgs) ; /? ~ x ~ χ/ (Nederlands) ; /x/ (Spaons) ; /d??/ (Italiaons, Ingels, Aajdfrans) ; /?/ (Frans, Portugees) ; /j/ (Zweeds)	Heet dezelfde klaank wie de Griekse gamma. De gepalataliseerde variante in de Romaanse taole trejje op es 'ne veurklinker volg; de Spaonse (fricatief) oetspraok kump evels euveral veur. De palatale Zweedse variant trejt allein veur 'ne veurklinker op.
H h	Griekse letter eta (Η η)	/?/	/h/ daan wel /h ~ ?/ (versjellende taole, boe-oonder Duits) ; stom (Romaanse taole) , /?/ (Frans)	Stoont in 't Archaisch Grieks ouch veur 'nen h-klaank. In 't Klassiek Grieks evels waor de eta 't teike veur 'n lang e (/eː ~ ?ː) en woort de h-klaank gesjreve met 'ne spiritus asper . De plaots in 't alfabet verraojt tot 't toch um wezelek 'tzelfde letterteike geit. Franse realisatie es glottisslaag allein in lienwaord.
I i	Griekse letter jota (Ι ι)	/i(ː)/, /j/	/?/ (Limborgs, Nederlands, Ingels) ; /ai/ (Ingels) ; palatalisatie (Roemeens)	De gereduceerde oetspraok vaan 't Roemeens trejt op aon 't ind vaan waord.
J j	Verlengde variant vaan de i	/i(ː)/, /j/	/d??/ (Ingels, Aajdfrans) ; /?/ (Frans, Portugees) ; /x/ (Spaons) ; /?/ (Maleis) ; /?/ (Zweeds)	Iewelaank weergegeve door de i, in de middeliewe oontstande en pas in de renaissance oetgesplits.
K k	Griekse letter kappa (Κ κ)	/k/	/c ~ ?/ (Zweeds)	In 't Aajdlatien oetwisselbaar met de c, um die rei nao de archaischen tied bekans compleet verdwene. Pas later in de Germaanse taole weer gebrukelek geweure. De gepalataliseerde Zweedse variante trejje allein veur 'ne veurklinker op.
L l	Griekse letter lambda (Λ λ)	/l/		Italische vorm, dee aofweek vaan de in Griekeland gebrukeleke.
M m	Griekse letter mu (Μ μ)	/m/	Nasalisatie (Frans, Portugees)	Alternatieve Franse oetspraok nao 'ne klinker en veur 'ne metklinker.
N n	Griekse letter nu (Ν ν)	/n/	Nasalisatie (Frans, Portugees)	Zuug bove.
O o	Griekse letter omikron (Ο ο)	/o(ː)/	/?/ (diverse taole) ; /?/ (Ingels) ; /uː ~ ?ː/ (Ingels) ; /u/ ( Noors , Zweeds)
P p	Griekse letter pi (Π π)	/p/		Euvergenome vaan d'n Italische variant vaan 't Grieks alfabet. In 't huieg Grieks alfabet (en ouch in de mieste awwer vorm) kump de Latiense p in vorm euverein met de Griekse rho (zuug oonder).
Q q	Archaisch Griekse letter koppa (? ? ?)	/k/	/?/ ( Maltees ) ; /k?/ (Xhosa, Zoeloe) ; /q/ ( Greunlands , Arabisch (DIN 31635) en aander Semitische taole ) ; /t??/ ( Chinees ( pinyin ))	In de Semitische taole zien /k/ en /q/ versjellende foneme. Veur de taole vaan Europa gelt dat evels neet; dat lieverde probleme op wienie me in dees strieke de Semitische alfabette gong euvernumme. In 't Archaisch Grieks gaove kappa en koppa dezelfde klaank, in 't Aajdlatien gol dat veur C, K en Q. 't Grieks leet de koppa valle te gunste vaan de kappa, 't Latien leet de k valle (zuug bove) en gebruukde de q allein nog mer in d'n digraaf qu /kw/. Veur de modern Europese taole gelt dat noe ouch. 't Gebruuk vaan de letter q in 't Maltees en in de transcripties vaan aander Semitische taole herstelt de Semitische aard vaan de letter in iere.
R r	Griekse letter rho (Ρ ρ)	/r/	/?/ (Limborgs) ; /?/ (Frans) ; /?/ (Ingels, Nederlands, Zweeds) ; /?/ (Spaons) ; stom (diverse taolvarieteite, boe-oonder Brits Ingels )	De variant vaan de rho met striepke, um ze vaan de pi te oondersjeie, is Italisch. De versjellende oetspraokvariante vaan de r zien de leste iewe oontstande; neet zoe laank geleie waor de /r/ ouch hei algemein.
S s	Griekse letter sigma (Σ σ ?)	/s/	/z/ (Italiaons, Frans, Duits, Portugees)	Kaom in 't Archaisch Grieks in mierder variante veur.
T t	Griekse letter tau (Τ τ)	/t/
U u	Griekse letter upsilon (Υ υ)	/u(ː)/, /w ~ ?/	/y ~ ?/ (Frans, Limborgs, Nederlands) ; /juː ~ j?ː/ (Ingels) , /?/ (Limborgs, Nederlands) , /? ~ ?/ (Ingels)	De upsilon had dees oetspraok in 't Archaisch Grieks en 't Dorisch dialek , wat in Zuid-Italie woort gesproke.
V v	Variant vaan bovestoonde.	/u(ː)/, /w ~ ?/	/v/ (Limborgs, Frans, Italiaons, Ingels, Slavische taole etc.) , /v ~ f/ (Nederlands) , /f/ (Duits) , /β/ (Spaons)	Oersprunkelek ein letter met de u. In de Romeinsen tied ummer es V gesjreve. In de middeliewe kaom dao es oonderkasvorm u bij. Pas in de renaissance definitief oetgesplits.
W w	Twie u's of v's achterein.	/w/	/?/ (Nederlands in Nederland) , /v/ (Duits, Pools )	Oontstande in de middeliewe bij 't sjrieve vaan de Germaanse taole, wie de v 'ne stumhobbende fricatief waor geweure en deze klaank neet mie kos weergeve.
X x	Griekse lettervariant ksi / chi (Χ χ)	/ks/	/x/ ( Sjots Gaelic , Aajdspaons) ; /?/ (Spaons, Portugees, Chinees (pinyin)) ; /k?/ (Xhosa, Zoeloe)	In 't modern Grieks en 't klassiek Grieks wat veer liere weurt de /ks/-klaank weergegeve door de ksi (Ξ ξ), 'n aander letter tosse de nu en de omikron, dewijl 't teike chi (Χ χ) 'ne velaire fricatief weergief (ch-klaank: /x/ in 't klassiek, /c/ in 't modern Grieks). In 't Archaisch Grieks kos dit leste teike evels ouch veur /ks/ stoon; dit is de variant dee 't Latien heet euvergenome. Sommege taole, wie 't Gaelic, zien de x op de Griekse maneer goon gebruke.
Y y	Griekse letter upsilon (Υ υ)	/y(ː)/	/i/, /j/ (diverse taole) ; /?/ (Spaons)	De oetspraok /y/ had de upsilon in 't klassiek Attisch en in 't Hellenistisch Grieks . In de klassieken tied en 't hellenisme liende 't Latien vaol Griekse waord, die noe 'nen in 't Latien oonbekinde klinker hadde. Es gevolg daovaan mos 't Latien de letter upsilon nog ins euvernumme; ze kaom achteraon in 't alfabet te stoon.
Z z	Griekse letter zeta (Ζ ζ)	/d?z ~ t?s/	/z/ (Frans, Limborgs, Nederlands, Ingels, Slavische taole etc.) , /θ/ (Spaons) , /s/ (Portugees, Noors , Zweeds , Deens , Ieslands (veur 1973))	De zeta kump in 't Grieks alfabet neet achteraon, meh op de zesde plaots (tosse epsilon en eta). 't Latiens alfabet naom dees letter neet euver umtot de taol dees klaank neet kos. Later evels, wie de Romeine vaol Griekse lienwaord euvernaome, mos de z esnog aon 't alfabet weure touwgeveug. Zoe kaom ze op de leste plaots terech.

Typografische variante [ bewirk | bron bewerke ]

In de klassieke aajdheid woort allein gesjreve met wat veer allewijl hoofletters neume. Zeker in kalligrafisch gebruuk, wie in steininscripties en luxe handsjrifte, waor wieneg variatie touwgestande. In de keizertied evels gaof 't al wel lettervariante boemet me snel kos sjrieve (wie us huieg steno ); dit neumde loupend of cursief sjrif , umtot de lettere doorloupend aoneingesjreve koste weure.

In de vreug middeliewe - de zoegeneumde Karolingische renaissance - woort dees meneer vaan sjrieve geformaliseerd in 'ne kalligrafische vorm, dee me minuskel geit neume. Dit woord kump vaan 't Latiens minusculus , wat 'get kleinder' beteikent; de aw letters heite noe majusculus , 'get groeter'. In 't Nederlands, en m.m. 't Limborgs, is me later vaan hoofletters en klein letters goon spreke. Hoofletter is 'n lienvertaoling vaan (littera) capitalis ; de naom kapitaol is in drokkerstaol nog ummertouw gebrukelek. De klein letters weure in 'tzelfde jargon oonderkas geneump.

In Ierland , en in minder maote Ingeland , Sjotland en Wales , oontwikkele ziech de sjriefletter tot typisch gerunde vorm die bekind zien koume te stoon es unciaolsjrif . Dit sjrif woort tot in d'n twintegsten iew gebruuk um Ierse tekste met te drokke, en noe nog wel in folkloristische opsjrifte.

Later in de middeliewe kriege de letters, zoewel de minuskele es de majuskele, typische vorm die vaan de ieder gebruukde variante versjelle. De letters vertuine sterk d'n invlood vaan de gajzevere boe ze met zien gesjreve. Veur oongeoefende modern lezers kin dit soort sjrif lesteg te leze zien. Dit is veural 't geval in Wes- en Noord-Europa; in Italie helt me vaol mie aon awwer vorm vas. Me is dit soort sjrif Gotisch sjrif goon neume, umtot 't samevelt met de gotiek ; 't moot evels neet weure verward met 't sjrifsysteem wat de Gote in de veerden iew veur hun eige taol gebruukde.

Bij 't oontstoon vaan de bookdrokkuns kriege versjellende typografische variante vaster vorm. De gewoen majuskele en hun oonverseerde minuskelvariante goon bekind stoon es romein, sjuinse variante heite cursief en de Gotische variante koume oonder versjellende aander naome bekind te stoon, oonder mie ${\mathfrak {fractuur}}$ . Me kos ze langen tied alledrei in tekste nevenein tegekoume (veur diverse nuances aon te geve); romein en cursief zien nevenein blieve veurkoume. Vaan alledrei bestoon diverse variante, zoegeneumde lettertype ; dit velt boete 't kader vaan dit artikel.

Veural in de Gotische sjrifte, meh ouch in gewoen romein/cursieflettertype, had de s langen tied twie variante: ? en s. Veural in 't Duits zien die twie variante laank nevenein gebruuk, zjus umtot die taol deks in fractuursjrif gesjreve woort.

Diacritische teikes [ bewirk | bron bewerke ]

Versjellende taole hobbe klaanke die neet met de 26 letters vaan 't Latiens sjrif euvereinkoume en kinne daorum neet met 't basaol alfabet touw. Ein meneer um dit op te losse is 't gebruuk vaan diacriete: teikes op, door of oonder de letter die de oetspraok verandere. Door 't groet aontal oetereinloupende taole wat 't gebruuk kint 't Latien sjrif talloes diacriete. Inkele vaan de gewoenste zien:

't Accent aigu ( a , e , i etc.), aofgeleid vaan de Grieksen oxeia of acutus , woort veur 't iers touwgepas in 't Middelfrans veur de klaank /e/. In aander taole gief 't deks de klemtoen aon, veural op plaotse boe me dat volgens de taolregele neet verwach ( Spaons ) of b oe e woord 'nen oongewoene naodrok krijg ( Nederlands ). In 't Limborgs kump 't veur bij de < o >, die de korte klaank /o/ weergief (tegeneuver de <o>, die veur de /?/ steit). Ouch kin 't stoon veur 'n verlenging vaan de klinker met dezelfde weerde ( Tsjechisch , Slowaaks ). In bepaolde Oos-Europese taole kin 't teike ouch op consonante stoon; bedoeld weurt daan 'ne gepalataliseerde vorm. ( ? , ? ). In weer aander taole kin 't, zjus wie de volgende twie, 'nen toen aongeve.

't Accent grave ( e ) is 'n umgekierd accent aigu; 't geit trok op de Griekse bareia of gravis . In 't Frans woort en weurt dit gebruuk veur de klaank /ε/, entans op plaotse boe dit neet zoe al oet de contex bliek. De Limborgse < e > steit veur 'ne klaank dee de kant opgeit vaan /e/, in tegestelling tot de <e>, die opener is en mie nao /æ/ neig. In 't Italiaons weurt 't accent grave gebruuk veur de klemtoen op de leste lettergreep aon te geve.

't Accent circonflexe ( a , i , e etc.) is aofgeleid vaan de Griekse perispomene of circumflexum . In 't Middelfrans gaof dit 'n verlenging vaan de klinker aon, miestentieds oontstande door 't ewegvalle vaan 'n - s - in 't Aajdfrans . Allewijl is vaan die verlenging niks mie te hure. Allein bij de e heet de circonflexe nog invlood op de oetspraok ( e klink zjus wie e ). Sommege aander taole gebruke 't teike wel veur verlenging, of veur verandering vaan klankkwaliteit: zoe stoon a en i in 't Roemeens veur 'ne sjwa -echtege middeklinker. In verawwerd Limborgs steit <o> veur dezelfde klaank die me noe met <o> sjrijf, in poetisch Nederlands gief 't teike 'n oongewoen sametrekking aon (wie beneen veur beneden ). In 't Esperanto kump de circonflexe op consonante te stoon um verwante, meh dudelek gesjeie foneme aon te geve: ? , ? , ? , ? , ? . Dees taol steit dao gooddeils allein in.

De tilde ( a , n ) stoont in middeliewse handsjrifte veur de letter n. In taole die digrafe met 'n n gebruukde is dit teike gebleve. 't Spaons gief met <n> de klaank /?/ aon, dewijl 't Portugees de tilde veur neusklaanke gebruuk.

De rink ( a , ? ) weurt in twie versjellende situaties gebruuk. In de Scandinavische taole steit 't teike <a> op de plaots vaan de vreuger lang aa , die in de loup vaan de iewe doonker gekleurd is en noe 'n /?ː/ of zelfs /oː/ aongief. De <?> kump in 't Tsjechisch veur en steit dao veur 'n lang /uː/.

D'n umlaut ( a , o , u ) heet ziene oersprunk in 't Duits en gief dao 'ne veurklinker aon dee oontstande is door miestal regelmaotege verandering vaan de corresponderenden achterklinker ( a kump dus veurt oet a etc.). Wienie aon regele geboonde neump me dit versjijnsel ouch umlaut (taolversjijnsel) . D'n umlaut kump ouch in 't Limborgs deks veur, en wel in de o en d'n digraaf ao . Wijer gebruke oonder mie 't Zweeds , 't Hongaars en 't Turks ze. 't Trema is qua vorm identiek aon d'n umlaut meh heet 'n aander functie: 't verhindert de vorming vaan digrafe ( ie is daorum get aanders es ie ). Ouch dit teike weurt in 't Limborgs gebruuk.

D'n dobbelen aigu ( ? ) weurt veural in 't Hongaars gebruuk, um door middel vaan <?> 'n verlenging vaan de o te bewerkstellege. 't Is dus feitelek 'n combinatie vaan 't accent aigu en d'n umlaut.

't Teike ø weurt gesjreve met 'ne sjuinse striep dee in de taole boe 't gebruuk (veural Deens en Noors ) gein eige naom heet. 't Correspondeert met de o in aander taole.

De macron ( ? , ? , ? ) gief aon tot 'ne klinker laank is. Me deit dit deks in Latiense tekste, umtot in die taol 't versjel tosse korte en lang klinkers vaan belaank is; in de aajdheid deeg me dat evels neet. Wijer kump 't veur in transcripties vaan beveurbeeld 't Arabisch zoewie in de Polynesische taole (beveurbeeld Hawaiaans , boe 't teike es kahak? bekind steit).

De breve ( ? , ? , ? etc.) gief 't umgekierde aon: 'ne korte vocaol. Zelfs in Latiense sjaolbeukskes weurt 'r mer oetzunderlek gebruuk.

D'n ogonek ( ? , ? ) gief in 't Pools de nasalisatie vaan 'ne klinker aon, e gebruuk wat in versjellende aander taole is euvergenome.

De cedille ( c ) weurt in 't Frans en 't Portugees gebruuk um aon te geve tot de letter c, ouch al steit ze veur 'nen achterklinker, toch palataol weurt oetgesproke. 't Teike kump vaan de letter z, die in 't Aajdfrans zjus wie de gepalataliseerde c woort oetgesproke es /t?s/. Get Oos-Europese taole zette e vergeliekbaar teike oonder aander letters ( ? , ? , ? , ? , ? ), met oetereinloupende effecte.

D'n ha?ek ( ? , ? , ? etc.) weurt in diverse Slavische taole gebruuk veur palataol klaanke oet te drokke.

Sommege taole, wie 't Duits, sortere letters met diacriete esof de extra teike dao neet stoon (waord die beginne met a- zeuk me gewoen oonder de A ). Aander taole zien letters met diacriete evels es apaarte teikes en zette ze es extra letters aon 't ind vaan 't alfabet (Scandinavische taol) of direk achter 't oongemarkeerd teike (Spaons).

Ligature [ bewirk | bron bewerke ]

Ligature zien in gedrokden teks zier gebrukelek. Sommege letters weure evels zoe ing en zoe oonveranderlek aoneingesjreve, tot ze oonderhaand ein letter zien goon vorme, zeker wienie 't um digrafe geit (twie letters veur eine klaank).

Letter	Oersprunkeleke weerde	Aander weerdes	Opmerkinge
Æ æ	/ai/	/?ː/	In 't Latien vaanajds 'nen twieklaank, meh laankzaamaon veranderd in 'ne nuie klinker. Dit perces waor tege 't ind vaan de keizertied compleet. De veranderde oetspraok holp de al bestaonde ligatuur euverleve en in versjellende aander taole terechkoume.
Œ œ	/oi/	/ø ~ œ/	Veur dees ligatuur gelt oongeveer 'tzelfde wie veur de bovestoonde, al kaom ze minder deks veur.

Ouch versjellende letters met diacriete zien oontstande oet ligature (zuug bove ), zjus wie de ß (zuug oonder ) en 't leesteike & ("Et").

Extra letters [ bewirk | bron bewerke ]

Sommege taole hobbe gans nui letters aon 't Latiens alfabet touwgeveug. Ze zien op versjellende menere tot stand gekoume.

Letter	Aofkums	Weerde	Taole die ze gebruke	Opmerkinge
? ?	Internationaol Fonetisch Alfabet (IPA)	/?/	Versjellende taole oet Kameroen .	IPA heet 't zelf vaan cursieve klein Latiense letter a . Hoofletters bestoon neet in 't IPA; groete variant is debij bedach wie me dit teike in gewoen sjrif begos te gebruke.
? ?	Veurstel spellingshervorming door Claudius	/ps/	Latien (neet doorgeveurd).	Ouch gebaseerd op de Griekse sigma , die zoe'ne variant had. Geinspireerd op bestaonde letters wie X.
Ð ð	Letter d met striepke.	/ð/	Ieslands , Aajdingels , Middelingels	Hooflettervariant kump neet veur in 't Ieslands, tenzij in kapitaolsjrif (alles met hoofletters).
? ?	IPA	/?/	Azerbaidzjaans , diverse Wes-Afrikaanse taole (veural in Nigeria ).	Umgekierde klein letter e, gief in 't IPA de sjwa aon. De Afrikaanse taole gebruke es hoofletter de variant <?>.
? ?	IPA	/?/	Diverse Wes-Afrikaanse taole.
?	Veurstel spellingshervorming door Claudius	/w/	Latien (neet doorgeveurd)	Had de weerde vaan de toen al verdwene Griekse wau. Mos de letter U/V oontdoen vaan zien dobbelfunctie es consonant.
? ?	Handgesjreve letter q	/?/	Diverse Turkse taole , oonder mie Azerbaodzjaons en Tataars .	Verawwerd, vervaange door ? .
? ?	Ligatuur vaan h en v	/h ^w/ of /?/	Gotisch	Allein in wetensjappeleke transcriptie, in de plaots vaan 't Gotisch teike ??.
? ?	Veurstel spellingshervorming door Claudius	oonbekind (/?/?)	Latien (neet doorgeveurd)	Identiek met 't verawwerd teike heta in 't Grieks.
? ?	IPA	/?/	Diverse Wes-Afrikaanse taole	Aofgeleid vaan de Latiense letter o.
ĸ	Letter k	/q/	Veurheer 't Greunlands	Vervaange door de q.
ß	Ligatuur ?z of twie s'e achterein	/s/	Duits	Oontstande oet de opeinvolging vaan lang s en z: ?z. Ouch beinvlood door de vaol gebruukde combinatie ?s. 't Teike heet 'n lang en gecompleceerde historie. Door spellingsconventies die door de iewe heer oontstande zien dreug dit teike allewijl informatie in ziech euver de veurgoonde klinker: zuut me 'n ß, daan moot de veurgoonde klinker laank zien. Neet gebruuk in 't Duits vaan Zwitserland, dao ummer ss .
Þ þ	Germaanse ruun ?	/θ/	Ieslands, Aajdingels, Middelingels, Aajdnoords , Gotisch	Gotisch allein in transcriptie. Stoont/steit in inkel waord veur /ð/.
? ?	Germaanse ruun ?	/w/	Aajdingels, Middelingels	In 't Middelingels al gaw vervaange door de w.
? ?	Unciaolvorm vaan de g	/j/, /x ~ c/	Middelingels	Later vervaange door y en gh .

Aofgeleide sjrifte [ bewirk | bron bewerke ]

Wie heibove dudelek maag zien gewore, gebruke hiel vaol taole hun eige versie vaan 't Latiens alfabet. Die versies weure evels euver 't algemein neet es apaarte sjrifte gezeen, al sprik me soms wel vaan 't Nederlands, Duits, Zweeds alfabet etc. In aw tije gonge de (Germaanse) rune wel deils op 't Latiens sjrif trok (al zien ze veural via de Alpien sjrifte tot de Germane gekoume, en neet direk via 't Latien). Veur 't ogham maag me de inspiratie ouch bij 't Latiens sjrif zeuke, al heet 't neet de minste uterleke geliekenis demet. Ouch de versjellende sjrifte veur Amerikaanse taole zien geinspireerd op 't Latiens alfabet: ze zien oontwikkeld nao contak tosse de Europese koloniste en de inheimse bevolking, soms door de sprekers zelf, soms door Europeaone. In 't geval vaan 't Cherokeesjrif goon de teikes veur e groet deil ouch trok op de Latiense, meh ze hobbe compleet aander klaankweerdes.

't Al geneump Internationaol Fonetisch Alfabet (IPA) heet ziene basis in 't Latiens sjrif, meh wiek dao zoezier vaanaof tot me 't es 'n eige alfabet kin zien.

Wijer basere diverse vorm vaan stenografie ziech op 't Latiens Alfabet, neet allemaol eve dudelek.