Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
De
Volksrippebliek China
(Chinees
中?人民共和?
,
zh?ng hua ren min gong he guo
) is e land in 't ooste vaan
Azie
. 't Is eine vaan de twie staote die claime de rechmaotege regering vaan China te zien; d'n aandere is de
Rippubliek China
. Dit land controleert sinds
1949
allein nog mer
Taiwan
. Sinds de
jaore 1970
, wie de mieste westerse len de communistische regering gonge erkinne, zien China en de Volksrippubliek China praktisch synoniem.
China is 't groetste land op
eerd
nao inwoeners en 't daarde of veerde land nao oppervlaakde. Veural 't ooste is hendeg diechbevolk; 't weste, wat veural door etnische minderhede weurt bewoend, is vaol minder bevolkingsriek. Hoofstad en groetste stad is
Peking
(Beijing), aander groete stei zien
Nanking
(Nanjing),
Sjanghai
,
Guanzhou
,
Xi'an
en
Hong Kong
. China grens aon
Mongolie
,
Rusland
,
Noord-Korea
,
Vietnam
,
Laos
,
Birma
,
India
,
Bhutan
,
Nepal
,
Pakistan
,
Afghanistan
,
Tadzjikistan
,
Kirgizie
en
Kazachstan
.
D'n officiele naom vaan 't land is
Volksrippubliek
China
, 'n lienvertaoling vaan 中?人民共和?
zh?ng hua ren min gong he guo
(
oetspraok
: [????ŋ?? xu?a?³? ??n³? min³? k?ŋ?¹ x?³? ku??³?]). De beteikenis vaan
volksrippubliek
steit oongeveer geliek aon
Sovjetrippubliek
. Wie gezag weurt dezen officiele naom nog deks gebruuk um 't land te oondersjeie vaan de Rippubliek China of Taiwan.
In de volksmoond het China 中? (
zh?ng guo
), letterlek 't Riek vaan 't Midde. Dit
etnocentrisme
zit vaanajds deep in de Chinese cultuur, boe me de neiging had aander volker es 'barbare' te umsjrieve en aonnaom tot de volker die wijer vaan China aof woende 't mins besjaaf waore. De modernere naom 中?
zh?ng hua
beteikent ieder 'bloejend (volk) vaan 't midde': in d'n officiele naom is 't woord
guo
, wat 'n monarchie suggereert, neet acceptabel.
De naom
China
kump al vreug veur in Indische tekste (???), en kump mesjiens vaan
Qin
, de Chinese staot dee oetindelek alle aander staote zouw oonderwerpe en d'n ierste keizer lieverde. (De tekste boe-in de naom is aongetroffe stamme vaan veur die vereineging.) Via 't
Portugees
is de naom
China
in de Europese taole terech gekoume.
Op de Qin-dynastie volg de
Han-dynastie
. Heivaan kump 't etnoniem wat de Chineze veur ziechzelf gebruke, de
Han-Chineze
. Heimet weurt versjelt gemaak tosse de staosborgers vaan de Volksrippubliek (die nog bij diverse volker kinne hure) en de etnische Chineze (die ouch boete China kinne woene).
In de
middeliewe
stoont China in 't weste bekind es
Cathay
. Dee naom kump vaan 't nomadisch volk de
Kitan
, dat in 't noorde vaan 't modern China leefde en verwant waor aon de Mongole. 't Wieneg contak wat Europa in deen tied met China had gong euver land via de
Zijroute
; dao had me mie met zoe'n nomadevolker te make es met (sedentair) Han-Chineze. In vaol Slavische taole sprik me ouch noe nog vaan
Kitaj
.
China heet, aofhenkelek vaan wie me 't zuut, 'n veer- of vieflaogege indeiling. Oonder 't nationaol niveau stoon de 22 of 23 provincies (省
sh?ng
; de 23e provincie is Taiwan), vief otonoom regio's (自治?,
zi zhi q?
), veer
stadsprovincies
(直?市,
zhi xia shi
) en twie speciaol administratief regio's (特?行政?,
te bie xing zheng q?
). De provincies en de otonoom regio's zien wijer verdeild in
prefecture
(地?,
di q?
), boevaan sommege samevalle met ein stad (地?市,
di ji shi
) en aandere otonomie hobbe (自治州,
zi zhi zh?u
). Dao-oonder vint me 't niveau vaan 't arrondissemint (?,
xian
) of distrik (市??,
shi xia q?
), boebij 't ierste mie lendeleke, 't twiede mie steideleke gebeje umvat. Dao-oonder gief 't de
gemeinte
, die versjellende naome kin hobbe (?
zhen
veur 'n klein stad, ?
xi?ng
veur 'n lendeleke gemeinte). Informeel gief 't dao-oonder nog de laog veur dorpkes/gehuchte (村
c?n
, te vergelieke met de Nederlandse woenkern of de Belzje deilgemeinte) daan wel buurte. Die hobbe gemeinelek 'nen dorps- of buurtraod dee geach weurt te rapportere aon 't plaotselek bestuur.
De provincies besloon 't gebeed wat vaanajds in mierderheid door etnische Chineze (Han-Chineze) weurt bewoend. In de otonoom regio's gief 't evels vaol etnische minderhede. Um die rei is 't dees gebeje touwgestande um hei en dao aofwiekende wetgeving te hobbe, die
cultureel otonomie
touwliet. De speciaol bestuurleke regio's zien
Hong Kong
en
Macau
, tot veur kort Europese kolonies die aon China zien geretourneerd oonder de veurweerde tot me e democratisch bestuur aonheel (
ei land, twie systeme
).
China is 'n
einpartijstaot
, boe-in de
Communistische Partij
allein aon de mach is. Oonder
Mao Zedong
waor 't 'n
totalitair
dictatuur, meh door hervorminge sinds 1978 (zuug oonder
Historie
) heet de bevolking get beperkde vrijhede gekrege. Binne de Partij kin edere borger politiek participere, meh de hierarchische en bureaucratische structuur maken 't neet gemekelek um op te klummele. In 2015 haolde China 3,14 punt op de
Democratie-Index
vaan
The Economist
, wat neerkump op 'n otoritair rezjiem. Boete 'n complete aofwezegheid vaan pluralisme en wieneg borgerleke vrijhede scoorde 't land ouch maoteg op 'politieke participatie'. De politieke cultuur woort wel vrij good beoerdeild.
De Volksrippubliek heet 'ne president, meh dees positie op ziech lievert neet vaol mach op. Umtot de mach in de
leninistische
traditie bij de Partij beros, is de
secretair-generaol
de mechtegste maan. Deks vervolt dee ouch de functie vaan president, wie dat beveurbeeld op dit memint (2016) Xi Jinping deit. De president heet 'n regering, boevaan 't hoof ziech premier maag neume. Binne de partij weure de beslissinge genome door 't
Politbureau
. 't
Parlemint
vaan China is 't einkamereg
Volkscongres
, boevaan de leie um de vief jaor indirek weure gekoze door lieger parleminte. 't Heet neet vaol mach en weurt door critici gezeen es 'n
stumpelmechien
die al bepaold beleid moot goodkaore. Officieel heet 't parlemint tot taak um de kwesties en inziechte vaan oonderop (lokaol en regionaol partijaofdeilinge zoewie de bevolking) bij de centraol regering aon te kaarte.
China is stiechtend lid vaan de Vereinegde Naties, al is Volksrippubliek pas in
1971
erkind es de legitiem regering vaan China. 't Land heet ouch 'n permaninte plaots in de
VN-Veilegheidsraod
en maag es zoedaoneg
kernwaopes
hobbe. Nederland heet 't Roed China al in 1950 erkind, 't Belsj volgde in 1971 't besluut vaan de VN. De Vereinegde Staote waore pas in 1979 zoe wied. E klein aontal staote erkint de Volksrippubliek nog ummertouw neet; 't geit veural um len in Midde-Amerika, 't Caribisch gebeed en Oceanie.
't Veendel vaan China is roed, met in 't vrijkerteer 'n gouwe staar rechs vergezeld vaan veer kleindere. 't
Roed vendeel
is 'n universeel symbool vaan 't
socialisme
. De veer klein stare stoon veur de veer klasse die Mao aonwees in zien touwspraok
De democratische dictatuur vaan 't volk
. 't Veendel woort kort nao de machseuvernaome in 1949 oontworpe.
't Nationaol embleem of waope volg de typische stijl vaan waopes in 't veurmaoleg Oosblok: binne twie korenaore, bijeingehawwe door e
tandraad
, de vief stare oet 't veendel zoewie de
Verboje Stad
in Peking. Dit waope woort in 1950 aongenome.
Oonder 't keizerriek waor 't heraldisch symbool vaan China 'nen draak. Dee weurt noe nog wel oonofficieel gebruuk, en sinds de hervorminge vaan de jaore 1970 zien dao ouch gein ideologische bezwoere mie tege.
China heet 't groetste paraat leger vaan de wereld met 2,3 miljoen maansjappe, rizzerviste neet metgeteld. Volgens officieel ciefers vaan de euverheid gaof 't land in 2014 123 mieljard dollar aon 't leger oet; boetelandse inleechtingedeenste meine evels tot dat vaol hoeger ligk. China heet es permanent lid vaan de Veilegheidsraod 't rech kernwaopes te bezitte. Nao sjatting heet 't land zoe'n 50 tot 75 langeaofstandsrakette en nog gans get rakette veur korte aofsten. 't Land perbeert 'nen inhaolslaag te make met aander mechtege len in de wereld en riech daorum deks nui devisies op. Zoe woort in 2012 't ierste vleegdeksjeep in gebruuk genome. Vaol devisies zien evels nog verawwerd; door hunnen umvaank kos 't vaol tied en geld die de modernisere.
China is langen tied e typisch
oontwikkelingsland
gebleve. Poginge vaan 't communistisch bewind um de bevolking snel te oontwikkele (de
Groete Sprunk Veurwaarts
) werkde sterk contraproductief en de oonras die dao-op volgde maakden 't ouch neet beter. In
1978
besloot Deng Xiaoping evels economische vrijheid in 't land touw te laote: in weerwel vaan de communistische ideologie leet heer privebezit touw. Zie beleid lieverde zeker rizzeltaot op: de veerteg jaor dao-op greujde de economie wie 'ne welle. Pas de leste jaore keult de economie aof. Ierstens is 't land gooddeils aofhenkelek vaan d'n export vaan gojekoupe industrieprodukte, die duurder weure noe tot de eige bevolking rieker weurt. Twiedens gief 't nog ummertouw e groet aontal bureaucratische regele boe boetelandse investeerders tegenaon loupe.
[2]
Oondaanks de inveuring vaan merretwerking maak de regering nog ummer
Viefjaoreplanne
.
Al sinds de aajdheid kint me in China
munte
, die hei oonaofhenkelek vaan de oontwikkelinge in Klein-Azie en Europa zien oetgevoonde. Oonder
Qin Shi Huang
, d'n ierste keizer vaan 't land, is dao einheid is gekoume. Vaanaof dat memint kos me de
kasj
, 'ne kopere munt met e look drin. Later oontwikkelde de Chineze 't
pepiergeld
, wat evels tot
hyperinflatie
leide. Um dat probleem aon te pakke, baseerde me oonder de Ming-dynastie 't geldsysteem op de
zelvere standaard
, boebij de zelveren
tael
de einheid veur groete betaolinge woort. In
1917
, in d'n tied vaan de Rippubliek, woort de
yuan
ingeveurd, gebaseerd op d'n
dollar
, dus op westerse munte. Ouch de munt vaan de Volksrippubliek het in de volksmoond yuan, meh officieel sprik me vaan
renminbi
. De renminbi is allewijl (juni 2016) oongeveer 13 eurocent weerd.
[3]
- Zuug ouch:
Lies van berg in China
China is met mie es 9,6 mieljoen km² bekans eve groet es gans Europa. Door zienen umvaank maag 't neet verbaze tot 't land geografisch hendeg divers is. 't Relief lop vaan 8848 meter (de
Mount Everest
, op de grens met
Nepal
) tot 154 meter oonder de ziespiegel (in 't
Turpanbassin
). Allebei de extreme vint me in 't weste, wat in 't algemein e stok ruiger is es 't ooste. Zeker de regio Tibet weurt gedomineerd door d'n
Himalaya
. In 't noordweste vint me de oetgestrekde
Gobiweuste
.
Klimaotkaart vaan China; legenda is incompleet.
't Maag dudelek zien tot China 'n kaor aon versjellende klimaote kint. In d'n Himalaya vint me
toendra
- (
ET
) en
huuggebergdeklimaot
(EH). De Gobi is ieder e kaajd
weusteklimaot
(BWk) met aon de rand zoewel werm (BSw) es kaw
steppeklimaote
(BSk). In 't uterste zuie, aon de grens met Birma en Vietnam, vint me nog wel tropische klimaote (Am, Aw), meh 't groetste deil vaan 't zuidweste besteit oet gemaotegde zieklimaote (Cfa, Cfb) die 't land dao zier vrochbaar make. In 't noordooste euverhierse, oondaanks de kortbijheid vaan de zie, landklimaote (typ Dw).
Twie groete
reviere
dominere 't land. Door 't noorde struimp de
Geel Revier
(?河,
huang he
), die op 4.800 meter huugde in t
Bayan Har
-gebergde oontsprink en 5.464 km wijer in de provincie Shandong de
Bohai
-Zie in struimp. De revier kleurt geel door de
loss
dee n 'r metnump; in 't Mongools woort ze vreuger ouch wel
Zwarte Revier
geneump umtot ze in haore boveluip nog gans helder is. De belaankriekste zijtek zien de
Fen
(aon de linkerkant), de
Tao
en de
Wei
(aon de rechterkant). 't Gemiddeld
debiet
is 2.571 m³/s.
De aander groete revier is de
Yangtze
, ouch wel
Yangtzekiang
(?子江,
yang z? ji?ng
;
jiang
beteikent gewoen 'revier'). Dees revier is met 6.300 km nog e stok langer en de Chinese koste langen tied de bron neet, dee in 't
Tanggula
-gebergde deep in 't weste ligk. De revier struimp door e zier divers landsjap en kump laanks e groet aontal cultuurregio's, um bij Shanghai in zie te struime. De positie vaan Sjanghai es wereldhave daank dees stad neet in de leste plaots aon de Yangtze, die sjeepvaart nao 't binneland meugelek maak. 't Aontal zijtek is zier groet. Heidoor is 't debiet ouch vaol groeter es bij de Geel Revier: gemiddeld 30.166 m³/s.
De reuzepanda, 'n besjermde en bedreigde biestesoort in China, is 't symbool vaan de Chinese fauna meh ouch vaan natuurbehaajd in 't algemein.
Met ziene groeten umvaank en kaor aon diverse biotope herberg China e groet aontal diverse soorte, boevaan e groet aontal inheimse. 't Is ein vaan de 17 len op eerd die es
megadivers land
bekind stoon. China veurt evels pas recint e beleid geriech op natuurbehajd. Vaanajds weure vaol bieste bejaog um hun vermeinde werkzaamheid in de traditioneel Chinees geneeskunde, boe veural op 't platteland nog in weurt gegluif. In d'n tied vaan de Groete Sprunk Veurwaarts woorte vaol bieste allein mer es 'plaoge' bestrijd. Ouch intense milieuvervojling en projekte wie de Dreiklovendam hobbe de natuur sjaoj aongedoon.
Endemische
zoogdiere
zien oonder mie de
reuzepanda
(
Ailuropoda melanoleucas
), d'n
Hainangibbon
(
Nomascus hainanus
), de
Zuid-Chinesen tieger
(
Panthera tigris amoyensis
) en de
Chinese revierdolfijn
of baiji (
Lipotes vexillifer
), dee zoe good wie oetgestorve is. In 't land koume nog talloes aander soorte veur, boe-oonder ouch groete wie de
wouf
(
Canis lupus
), de
wellen hoond
(
Cuon alpinus
), de
brojne
(
Ursus arctos
) en
zwarte beer
(
U. thibetanus
), d'n
doejong
(
Dugong dugon
), 't
Przewalskipeerd
(
Equus ferus przewalskii
), de
kiang
('nen
ezel
;
E. kiang
), de
welle kemel
(
Camelus bactrianus
), de
jak
(
Bos grunniens
) en diverse soorte
herte
en
civetkatte
. Wijer kint 't land 1314 soorte
veugel
(boevaan 52 endemische), 403 reptiele (boe-oonder de
Chinesen alligator
,
Alligator sinensis
) en vaol amfibiee en vesse.
Bevolkingsgreuj in China sinds 1961.
China is vaanajds al e diechbevolk land. Umtot laank neet gans 't land gesjik is veur landbouw en diechte bewoening, lievert dat probleme op met euverbevolking en veujing vaan de bevolking. Roond 't begin vaan de (christeleke) jaortelling had China al zoe'n 50 mieljoen inwoeners, mesjiens wel d'n helf vaan de ganse wereldbevolking. Sinds oongeveer 1400 is die bevolking gestiedegaon gegreujd nao zoe'n 200 mieljoen in 1500 euver 400 mieljoen roond 1830, 600 mieljoen in 1950 nao ein mieljard in 1981. Tege d'n tied tot 't mieljard in ziech kaom, begos de regering de
eikeendspolitiek
op te legke: lui mochte nog mer ei keend kriege, aanders woort ze 'n boete opgelag. Dit remde de bevolkingsgreuj inderdaod aof; allewijl (2016) ligk de bevolking zjus oonder de 1400 mieljoen (1333 mieljoen bij de volkstelling vaan 2010). Umtot
vergrijzing
e groet probleem dreig te weure, heet de regering de politiek stapsgewijs verliech um ze in 2015 door 'n twiekeendspolitiek te vervaange.
Etnische groppe in China. In vaol etnische gebeje hobbe Han-Chineze intosse de mierderheid; me kin dao evels ouch noe nog lui vaan de oersprunkeleke bevolking vinde.
't Euvergroet mierendeil vaan de Chinese bevolking besteit oet etnische Chineze, gemeinelek
Han-Chineze
geneump. Bij de volkstelling vaan 2010 bestoont hun aondeil oet 91,60% vaan de bevolking of zoe'n 1,221 mieljard lui. Zelfs zoonder de Chineze in Taiwan en de oetgebreide
Chinese diaspora
zien de Han-Chineze zoe met veursprunk de groetste bevolkingsgrop op de wereld. Ing verwant aon de Han zien de
Hui
, in 2010 met 10,6 mieljoen lui of 0,79% vaan de bevolking. Zij praote ouch Chinees meh haange d'n islam aon (zuug oonder bij
Religie
). De groetste aander etnische groppe zien de
Zhuang
(16,9 mieljoen), de
Mantsjoes
(10,4 mieljoen), de
Oeigoere
(10 mieljoen), de
Miao
(9,4 mieljoen), de
Yi
(8,7 mieljoen), de
Tujia
(8,4 mieljoen), de
Tibetane
(6,4 mieljoen) en de
Mongole
(6 mieljoen); ouch de
Koreane
mote weure geneump. De Mantsjoes zien gooddeils
geassimileerd
met de Han-Chineze; aander volker hobbe mie vaan hun eige taol en cultuur bewoerd. In totaol erkint de Chinese regering 56 etnische groppe. Op
Taiwan
leve ouch nog diverse Austronesie volker; umtot de Chinese regering dit eiland neet controleert, deit ze dao niks met.
De Zhuang, Hui, Oeigoere, Tibetane en Mongole hobbe hun eige
otonoom gebeed
(Ningxia is 't gebeed veur de Hui; de res sprik al oet de naom). Kleinder groppe hobbe soms otonoom prefecture binne 'n gewoen provincie of otonoom gebeed. 't Streve vaan de regering is um de volker zoevaol meugelek
cultureel otonomie
touw te laote, um gein oonras te wekke en de politieke mach te kinne hawwe. Toch kump 't nog deks tot relle in 't gebeed vaan etnische minderhede, veural umtot me dao vint tot te vaol Han-Chineze daonao verhuize.
Verspreiing vaan de Chinese dialekte in (Oos-)China. Zuug veur de aander taole de kaart met bevolkingsgroppe.
De groete mierderheid vaan de bevolking sprik
Chinees
. De diverse variante daovaan stoon bekind es
Chinese dialekte
. De discussie euver wat 'n apaarte
taol
is en wat 'n
dialek
weurt evels deks in samehaank met 't Chinees geveurd. De Chinese hoofdialekte zien oonderein met gein meugelekheid te verstoon zoonder kinnes vaan zakes, en wieke zeker zoe vaol vaanein aof es de diverse Germaanse of Romaanse taole. De hoofdialekte zien 't
Mandarijn
(官?
gu?n hua
), 't
Hui
, 't
Wu
, 't
Xiang
, 't
Gan
, 't
Hakka
, 't
Min
, 't
Kantonees
(Yue) en 't
Ping
. 't
Jin
weurt soms es aofzunderleke grop behandeld, meh ouch deks genog es (sub)dialek vaan 't Mandarijn. 't Mandarijn (met zoe'n 900 mieljoen mojertaolsprekers nog ummer de groetste taol vaan de wereld, zelfs es me 't Chinees in apaarte taole opbrik)
[4]
weurt veural in 't noorde gesproke, meh ouch deep in 't binneland; in weze op de mieste plaotse die rillatief laat verchinees zien. Zoe sprik me in Mantsjoerije ('t noordooste) get wat bezunder kort bij 't prestiesjdialek vaan Peking steit, zjus umtot me dao nog neet zoe laank Chinees praot. De Chinese dialekte zien, oondaanks poginge um de standaardtaol in te veure, nog levend en wel, oetgezunderd op plaotse boe vaol immigrante zien samegekoume (beveurbeeld in Sjanghai). De officieel bezwoere tege 't opsjrieve vaan de dialekte beginne gestiedegaon te verdwijne.
't Chinees weurt gesjreve in 't
Chinees sjrif
, wat in d'n twieden helf vaan 't
twiede milennium veur Christus
is oontstande. De Chinese besjaving heet dit sjrif oonaofhenkelek vaan de sjrifte oet 't midde-Ooste oontwikkeld, en later zelf doorgegeve aon naoberbesjavinge. 't Chinees sjrif is 'n combinatie vaan logografisch en syllabisch sjrif, wat kin weure verklaord oet de isolerende structuur vaan de taol boe-in neet-samegestelde waord oet ein inkel syllaab bestoon. 't Aontal letterteikes,
karakters
geneump, lop in de tiendoezende, meh daovaan weuren 'rs mer hoonderde tot e paar doezend frequint gebruuk. De communistische regering veurde e paar jaor nao haor aontrejje 't
versumpeld Chinees sjrif
in, boe-in bepaolde lestege teikes door sumpeler variante woorte vervaange. Boete de Volksrippubliek, ouch in Hong Kong en Macau, gebruuk me gemeinelek nog de traditioneel karakters.
Um waord en naome in 't Chinees sjrif nao 't
Latiens sjrif
um te zette, is e
transcriptiesysteem
nujeg. Vaanajds waore diverse systeme in gebruuk, beveurbeeld 't Nederlands systeem (
Duivendak-Hulsewe
), 't Ingels (
Wade-Giles
) en 't
Chinees possysteem
. In 1958 veurde de Volksrippubliek 't
pinyin
(?音,
p?n y?n
) in, e zier doelmaoteg systeem boe-in eder foneem oet 't Standaardmandarijn zien eige teike of combinatie heet, en boe me wienie dat gewuns is de toen (alle Chinese dialekte zien
toentaole
) met diacritische teikes kin aongeve. Door de jaore heer heet 't pinyin alle aander systeme verdroonge; zelfs Taiwan (wat tot daan toe Wade-Giles had gebruuk) stapde in 2009 drop euver. Ouch dit artikel gebruuk 't; op 'ne naom in Chinese karakters volg hei vaolal de transcriptie in 't pinyin.
De minderhede spreke vaanajds hun eige taole (op de Hui nao, zuug bove). Soms is die taol oetgestorve of bekans oetgestorve, ouch es e deil vaan de bevolking ziech nog geine Han-Chinees veult. Dit gelt beveurbeeld veur 't
Mantsjoe
, met nog mer e hemfelke aw sprekers (zoe'n 10, op mie es 10 mieljoen etnische Mantsjoes). Die hobbe 't Chinees euvergenome oonder de
Qing-dynastie
, wie ze in 't centrum vaan de mach stoonte.
De taole in 't land hure bij versjellende femilies. 't Chinees is zelf oonderdeil vaan de
Sino-Tibetaanse taole
. Hei-oonder velt wie de naom al suggereert ouch 't
Tibetaans
, zjus wie 't Chinees e cluster vaan wied oetereinloupende dialekte die um cultureel reies es ein taol gelle. Wijer taole oet die grop die me in China sprik zien 't
Yi
, 't
Tujia
en 't
Bai
, wat vrij ing aon 't Chinees verwant is (meh neet es e Chinees dialek weurt geteld). 'n Aander groete taolfemilie zien de
Tai-Kadaitaole
, veural gesproke in 't zuie vaan 't land en met
Zhuang
es groetste vertegenwoordeger. Ouch zuielek zien de
Hmong-Mientaole
, boevaan hei 't
Miao
en 't
Yao
weure gesproke, twie taole die same de tak vaan de
Miao-Yaotaole
oetmake. De
Mon-Khmertaole
hobbe in China mer e klein aontal sprekers. De umstrejje femilie vaan de
Altaische taole
weurt veural in 't noorde en weste gesproke en umvat beveurbeeld 't
Oeigoers
('n
Turkse taol
), 't
Mongools
en 't Mantsjoe ('n
Toengoestische taol
). Soms weurt ouch 't
Koreaans
nog tot de Altaische taole gerekend; dit sprik me in 't grensgebeed met Noord-Korea. E klein aontal lui op Taiwan sprik nog ein vaan de diverse
Austronesische taole
die 't eiland riek is; zuug daoveur oonder
Taiwan
.
Zier vaol taole mote vreuger nog op 't Chinees groondgebeed gesproke zien ietot de Chinese cultuur ziech dao verspreide. Me dink daan oonder mie aon leie vaan de zuieleke taolfemilies (Tai-Kadai, Hmong-Mien, Mon-Khmer). Die taole hobbe gein gesjreve documinte naogelaote; aonwiezinge daoveur moot me oet lienwaord en plaotsnaome hole. In 't weste vaan China woorte oets de
Tochaarse taole
gesproke, 'n hiel bezunder grop
Indogermaanse taole
; dees taole hobbe wel gesjreve documinte naogelaote, al zien de volker die ze spraoke allaank verdwene.
Confuciaansen tempel in
Jiangyin
.
Religie
in China is get aanders es in 't weste. Chineze zien euver 't algemein neet lid vaan ein religie, meh doen dekser aon tradities oet soms zier diverse geluifs- en gebruukssysteme. Ouch is de grens tosse religie en
filosofie
neet sjerp te trekke: veur wereldvisies die me in 't weste neet es religie zouw verstoon weure ouch cultusse gehawwe.
De ajdste traditie in China is 't
Chinees volksgeluif
. Dit is e neet gans samenhaangend stelsel vaan gebruke, opvattinge en cultusse die al sinds iewe sterk aon belaank hobbe ingeboet, meh nog ummer (veural op 't platteland) leve en ouch sterk doorwerke in de Chinese cultuur (beveurbeeld in zegkswijze en poezie). 't Chinees volksgeluif kint
gode
(神
shen
) en de veriering vaan d'n
hiemel
(天
ti?n
), meh veural de
veurawwerveriering
(敬祖,
jing z?
) is in 't land nog levend en wel.
Roond 500 v. Chr. kaom in China 't
confucianisme
(儒家,
ru ji?
) op, 'n filosofie gebaseerd op de gesjrifte vaan
Confucius
(孔子,
k?ng z?
). De kern vaan de lier is moraol; de meister besjrijf diverse relaties boe-op de hermenie vaan de wereld ros. 't Confucianisme sjrijf daorum 'n sterk hierarchische sameleving veur, boe-in me gehuurzaam moot zien aon zien mierdere en aon
awwere
. Deils in reactie op 't moreel georienteerd confucianisme oontstoont 't
taoisme
(道?,
dao jiao
), touwgesjreve aon de lier vaan
Laozi
(老子). Hei-in weurt gepreek um de dinger mie hunne gaank te laote goon en vaan minselek ingriepe aof te zien.
Oondaanks 't euverheersend sinocentrisme heet 't land wel vaan tied tot tied opegestande veur religie oet 't boeteland. Veural 't
boeddhisme
heet ziech vaanoet India sterk verspreid. De Tibetaone zien vaanajds allemaol boeddhistisch (
lamaisme
), meh ouch in China heet 't zienen invlood gehad. Vrij kort nao 't begin vaan de jaortelling kaome vertaolinge vaan boeddhistische gesjrifte in umloup; de iewe dao-op zouwe ziech diverse typisch Chinese sjaole oontwikkele. China gaof 't boeddhisme ouch door aon
Korea
en
Japan
, boe 't de dominante religie woort (dink ouch aon
zenboeddhisme
). 'n Wijer religie is d'n
islam
, dee ziech veural oonder Oeigoere en Hui heet verspreid. De Oeigoere waore langen tied neet oonderhureg aon China en hobbe d'n islam wie aander Turkse volker via de Perze euvergepak. De Hui vint me in groete deile vaan China, meh toch aonzeenlek mie in 't noordweste vaan 't Chinees taolgebeed, boe 't contak met de Turkse volker 't mies intens waor. Numeriek is d'n islam in China gein groete religie; de groete regio Xinjiang boe 't domineert is dunbevolk.
Christendom
besteit ouch in China. Dees religie woort al in de Qingdynastie en in de Rippubliek door missionaire en zendelinge gepreek, meh is de leste decennia in aonhaank touwgenome.
Oonder de Ming- en Qing-dynastie woort 't confucianisme sterk gepropageerd; me zaog de Confuciaanse weerde es 't geluif wat China groet had gemaak. Dit gong veural te koste vaan 't taoisme, wat ieder zjus had gebleujd. Tegen 't ind vaan de keizerleken tied oontaardde dat classicisme in rechoet reactionair dinke; veurstelle tot modernisering woorte al gaw aofgeweze met 't argumint tot dat 't karakter vaan China zouw aontaste. Heidoor raakde 't confucianisme nao de val vaan 't keizerriek sterk oet de gratie. Oonder 't communistisch bewind woort alle religie aofgeweze, meh de lier vaan Confucius toch wel gans in 't bezunder umtot me zjus die met de weerdes vaan d'n adel en de bourgeoisie associeerde. Nao Mao zienen doed raakde religie gestiedegaon weer geaccepteerd, en sinds 't begin vaan d'n einentwintegsten iew make 't Chinees volksgeluif en 't confucianisme zelfs 'n echte renaissance door. Wienie 'ne vorm vaan religie es subversief weurt gezeen, griep de regering evels wel in, wie sinds 1999 met de
Falun Gong
-beweging gebaorde.
De cultuur vaan China is in vaol opziechte d'n eveknee vaan de westerse cultuur: vaol oetvindinge en oontwikkelinge zien in bei cultuurruime los vaanein gedoon. 't Gief evels ei belaankriek versjel: boe de westerse wereld door kortstundege wereldrieke en/of 'n vaolheid aon staote woort gekinmerk, heet China de aofgeloupe 2500 jaor 't ooste vaan Azie bekans oonaofgebroke cultureel gedomineerd, zelfs wienie 't militair euverheers woort door aandere. Dit heet gezorg veur de zoegeneumde
sinosfeer
, de Chinees cultureel invloodssfeer, boe boete China zelf oonder mie Japan, Korea en Vietnam bij hure. Ouch in de res vaan
Zuidoos-Azie
en in Mongolie heet de Chinees cultuur haor spoere naogelaote. In de kunshistorie weurt de Chinese kuns deks nao dynastie ingedeild.
De noordpoort vaan de
Verboje Stad
in Peking. Dit paleis heet alles wat de Chinese arsjitectuur typeert (zuug de teks).
Vaanoet 't ierste milennium veur Christus tot aon 't ind vaan de keizertied is de Chinees
arsjitectuur
oongeveer geliekaardeg gebleve. Chinees gebouwe zien vrij gemekelek te herkinne aon de liech umgeboge daker, met umhoegwiezende punte. Ouch hechde de Chineze, zjus wie de Europeane, vaanajds aon symmetrie. In 't midde vaan Chinese gebouwe is deks 'nen hoof te vinde; 't kin daan goon um diverse gebouwe of gebuiwkes die oetzien op e binneplein en ziech vaan de straotkant aofkiere. De bouwtrant vaan keizerleke, borgerleke en religieus gebouwe versjelde sterk: de keizer en veurnaom borgers wouwe veural hun riekdom tuine door breid te bouwe, dewijl
pagodes
es regel de huugde in sjete, es tories die oet diverse etages bestoon. Pagodes zien veural boeddhistische gebedshoezer, meh moskeee weure in China ouch deks zoe gemaak. China kint ouch vaol functioneel militair arsjitectuur, boe-oonder diverse forte en stadspoorte valle meh iers en veural de
Chinees Moer
, 'n moer vaan mie es 6.000 kilometer (neet bebouwde meh wel verdeidegde stokker neet metgerekend) gemeind um te besjerme tege aonvalle oet 't noorde.
Es land met 'n diechte bevolking en groete stei waor in China
stadsplanning
vaan vitaol belaank. De principes vaan 'nen harmonieuzen opbouw zien samegevat in de
feng shui
(?水,
f?ng shu?
), 'n lier die ing met 't taoisme is verboonde en wetensjappeleke inziechte combineert met trope oet 't Chinees volksgeluif.
Recintelek heet 't land de modern westerse arsjitectuur umermp. Groete wolkekretsers, deks door boetelenders oontworpe, kin me veural in de bleujende havestad Sjanghai vinde.
Loquats en 'ne bergvogel
, illustratie oet de zuieleke Song-dynastie.
De klassieke Chinese
sjelderkuns
is gans aanders es de westerse. Sjeldere gebaort neet op dook meh op pepier of
zij
, neet met olie meh met
ink
, en zoonder oetgebreid
perspectief
. Me kin ziech veurstelle tot 't deks geit um oetgebreide illustraties in bookvorm, al kin me die ouch aon de moer haange um zoe toch get vaan e sjelderij te kriege. Teikeninge vaan bieste en plante woorte deks gans minutieus gemaak; landsjappe zien ieder gestileerd. Ouch de portretkuns bleujde in China. Umtot de Chinese sjelderkuns zoe ing met 't book verweve is, maag 't ouch neet es 'n verbazing koume tot vaan de
kalligrafie
in China vaol werk woort gemaak. Es hoegopgeleide en hoeggeborene (
mandarijn
) woort me geach neet allein good te kinne leze, meh ouch sjoen te kinne sjrieve. Gekalligrafeerde beuk bleve iewelaank neve gedrokde beuk bestoon.
De groetste verdeenste hobbe de Chineze gehaold in 't
eerdewerk
. Al in de Han-dynastie lierde ze
porselein
make, boe-in ze sindsdeen ummer luxe pot, theekopkes, sjale, teleure, vaoskes en aander gebruuksveurwerpe hobbe gemaak, zoewie ouch beeldsjes. De veurwerpe zien deks oetgebreid besjelderd, meh door de iewe heer lierde me ouch um diverse kleure in 't eerdewerk in te brande, zoetot de decoratie neet kos aofsliete. Wie in de Vreugmodernen Tied de handel euverzie met 't weste op gaank kaom, kaome die dinger zier in trek en woort Chinees eerdewerk veur vaol geld verkoch. De westerlinge perbeerde iewelaank zoonder succes 't porselein nao te make.
Ouch
beeldhouwkuns
waor in China vaanajds bekind. Al in 't
Neolithicum
(oonder mie in de Yangzedelta, de
Liangzhucultuur
) maakde me veuwerpe vaan
jade
, 'ne Chinese weike stein dee, wienie good geconserveerd, laankdoreg sjoen kin oetzien. Bij 't begin vaan de broonstied, in de Xia- en Shang-dynastie, woorte riekelek bewerkde broonze pot gemaak. De decoraties op dees veurwerpe zien nog neet direk Chinees vaan aard. Gans indrokwekkend is 't
Terracottaleger
vaan 7000 soldaote oet gebakke stein, oonderdeil (!) vaan de graafgif veur keizer Qin Shi Huang. Ouch oet de Han-dynastie die dao-op volg zien steine graafgifte bekind. De beeldhouwkuns in China kraog 'n groete impuls met de koms vaan 't boeddhisme: euveral in boeddhistische tempele woorte
boeddhabeelder
opgeriech.
'n Ensemble vaan drei Chinese musici.
Meziek
had vaanajds al 'n groete rol in de Chinese cultuur. Oonder mie Confucius sjrijf dreuver. Al in de veurkeizerleken tied kaom 'n oetgebreide theorie op gaank, gebaseerd (wie de
Pythagoreische stumming
) op relaties vaan rein kwinte. Zoe oontdekde me tot me nao twelf kwinte-transposities oongeveer, zij 't
neet perceis
, bij de begintoon oetkaom, e princiep wat bekind steit es
shi-er-lu
(十二律,
shi er l?
). Allewel tot me zoe in feite 'n chromatische toenledder heet, beperkde de Chinese meziek ziech liever tot toenledders boebij alle toene minstens 'n ganse toen oeterein stoon. Dat is de
pentatonische toenledder
, die nog ummer sterk met de Oos-Aziatische meziek weurt geassocieerd (al kump ze ouch bij gans aander volker veur). De Chineze gebruukde gein getempereerde stumminge; bij trouw aon 't pentatonisch systeem zien die ouch neet nujeg.
De
Chinees klassieke meziek
besteit oet versjellende genres. 't Gief gezoonge meziek, deks buunwerke (
Chinees opera's
) meh ouch instrumentaol stokker. Me kint
houtblozers
wie de dweersfluit (
dizi
) en de
sheng
,
slaaginstruminte
wie de
gong
en de klokke,
striekinstruminte
(
hu
) wie d'n
erhu
en de
zhonghu
en
tokkelinstruminte
wie de
taofelharp
(
guqin
) en de
pipa
(soms bekind es de
Chinese
luit
). Versjellende provincies vaan China kinne versjellende meziekstijle, die vaan de otonoom regio's is nog weer gans aanders en deks gaar neet door de Chinese meziekcultuur beinvleujd. Chinese meziek kin volgens zien eige systeem weure genoteerd; dit systeem steit bekind es
gongche
(工尺?,
g?ng ch? p?
).
Nao de val vaan de Qing is China sterk oonder invlood vaan
westerse meziek
gekoume. Diverse soorte klassieke en populaire meziek voonte hunnen ingaank in 't land en woorte vaol geimiteerd. Oonder Mao mos alle meziek revolutionair en politiek vaan karakter zien; dit kos zoewel westerse marsjmeziek es Chinesen opera met propagandetekste betreffe. Nao de liberalisering oonder Deng is 't land weer veur alle soorte meziek, traditioneel en westers, geeupend. Vaan de westerse klassieke meziek weurt de leste jaore, in eder geval vaan hoegerhaand, vaol werk gemaak.
[5]
Klassieke musici die ouch boete China vaol succes hobbe zien oonder mie componis
Tan Dun
en pianis
Lang Lang
. In 't land weurt wijer vaol zoegeneumde
Mandopop
gemaak:
popmeziek
in 't Mandarijn.
Gekalligrafeerde bladzij oet de
Shi Jing
, met illustratie.
Chinese heet 'n rieke
literair
traditie. Veural de
poezie
steit vaanajds al hoeg aongesjreve. De gesjreve traditie liet me gemeinelek beginne met de bundel
Shi Jing
(??), gepubliceerd roond 600 veur Christus meh met tekste die deils weure geach tot 1000 veur Christus trok te goon. 'n Joonger blomlezing is de
Chu Ci
, bijeingebrach in d'n Tied vaan de Vechtende Rieke en stammend oet 't zuie. Dees twie beuk hobbe es groondslaag gedeend veur de mieste poezie die daonao in 't keizerlek China gesjreven is. Zoe kaom de klassieke poezie tot stand: regele vaan veer syllabe (en dus veer teikes), deks met 'n
cesuur
in 't midde, en in
rijmende
couplette
gegroppeerd. Lang gediechte vertuine deks 'nen opbouw in stofe. De gediechte vaan Qin- en Han-dynastie vertuine wieneg vernuiing. De diechters vaan de Tang-dynastie, oonder wee
Li Bai
en
Du Fu
, woorte evels zier populair. Ouch oonder de Song bleujde de Chinese poezie. In de Ming- en Qing-periodes stoont 't sjrieve vaan gediechte hoeg aongesjreve en e zier groet aontal veerze zien bewoerd gebleve, meh vaan beteikenisvol innovatie waor gein spraoke.
Proza
had in China veural de vorm vaan neet-fictioneel tekste, deks filosofisch of religieus vaan aard. Zier aajd en nog ummer hoeg aongeslage door deile van de Chinese bevolking is d'n
I Ching
. Oet de klassieken tied stamme de
Analekte
vaan Confucius, de gesjrifte vaan
Mencius
en de
Groete Lier
vaan 't taoisme (大?
da xue
). In totaol kint me
Vief Klassieke
en
Veer Beuk
. In lateren tied woorte nog wel encyclopedische werke en
exegees
oetgegeve. Fictioneel proza wie de
Chinese roman
stoont in lieger aonzien (wie dat in Europa ouch langen tied zoe waor); buunwerk wort hoeger aongesloge en had ummer 'ne gezoonge vorm (zuug Chinesen opera).
Door 't hoeg prestiesj wat de werke vaan de klassieke hadde bleef hun taol in vergeliekbaar aonzien stoon. Later oteurs bleve in principe 't
Aajdchinees
gebruke, al spraoke ze dat wel op z'ch Mandarijns oet. Dees taol weurt
Klassiek Chinees
geneump. 't Gevolg heivaan is soms wel, tot aw gediechte in de leestrant vaan vaandaog neet mie rijme, wat ze 2500 jaor geleie wel dege.
Nog veur de val vaan de Qing kaom 'n beweging op veur 't gebruuk vaan de volkstaol en veur literatuur nao westers veurbeeld. Nao 1912 kraog die ruim baon en versjene op groete sjaol essays, romans en vrij veerze. Groete maan vaan de Rippublikeinse literatuur waor
Lu Xun
. Met de communistische machseuvernaome woort 't socialistisch realisme ouch in de literatuur de norm, wat veur 'ne groete stroum aon propagandabeuk zorgde. Nao d'n doed vaan Mao woort dat beleid opgegeve, meh sjrievers hobbe, mie es kunstenere in aander sectore, nog sterk te make met censuur en beperkinge in sjrieftrant.
Met de economische hervorminge naom 't tv-bezit in China enorm touw, en heimet ouch 't mediapebliek. De Chinese media hure met e pebliek vaan hoonderde mieljoene tot de umvaankriekste en miesgebruukde vaan de wereld. D'n tied tot in China allein staotsmedia bestoonte is sinds de jaore 1980 veurbij. Neve de staotstillevisie (
CCTV
) en de
Volksgezet
zien sindsdeen diverse particuleer gezette en zenders opgekoume. In de regel werke dees media regionaol. Wel stoon dees media oonder aonzeenleke censuur. De censuur sjrijf neet direk veur wat de media mote melle, meh griep wel in wienie kritiek op 't systeem of de hoegste leiers weurt gelieverd. Ouch beriechte euver volksopsten of subversief bevoonde beweginge weure oonderdrok. De censuur gelt ouch gans bezunder 't
internet
, wat ouch in China vaol weurt gebruuk. Nui media weure deks neet op 't Chinees net touwgelaote of mage allein met filters operere.
In Hong Kong en Macau gelle dees beperkinge neet, umtot de Chinees regering bij de euverdrach vaan dees kolonies heet belouf dao democratie en vrijheid vaan meiningsuting in stand te hawwe.
In 1950 waor nog mer 20% vaan de bevolking geletterd; sindsdeen is dat opgeloupe tot 94% in 2010. Oonder 't bewind vaan Mao woort hoeger oonderwies gewantrouwd; basisoonderwies woort evels in alle oetheuk vaan 't land geregeld. 't Oonderwies op 't platteland en in provinciestei is evels nog neet zoe good wie in de groete stei. Allewijl (sinds 1986) geit e keend iers nao de lieger sjaol en daan nao de middelsjaol, wat same nege jaor doort. De mieste goon daonao nog drei jaor nao voortgezet oonderwies. Daonao kin me 't hoeger oonderwies of e beroopsopleiing in goon. Veur hoeger oonderwies moot me 'n exame aoflegke. 't Niveau vaan de Chinees wetensjap is de leste decennia sterk umhoeg gegaange; 't land heet diverse
Nobelprieze
binnegehaold en e ruimtevaartprogram is in oontwikkeling.
Twie Chinese koppels badmintonne tegenein. In deze sport zien de Chineze vaanajds bezunder sterk.
Al in 't aajd China woort aon
sport
gedoon, deks in samenhaank met 't kriegsweze.
Zweerdvechte
en
baogsjete
waore populair oonder de elite en weure nog ummer gedoon. Wijer folkloristische sporte zien
cuju
(e soort voetbal) en
drakebootrace
(?舟,
l?ng zhou
).
Taichi
(太?拳,
tai chi quan
), e systeem vaan oefeninge aofkumsteg oet de vechsportwereld, is ouch in 't weste populair geraak.
In de Volksrippubliek kaome 't
taofeltennis
en
badminton
sterk op. Op internationaol toernoje in dees sporte dominere de Chineze gemeinelek. Oonder de jong generatie is
basketbal
allewijl evels populairder.
Voetbal
is neet zoe bekind, meh boetelands voetbal, boe vaol op weurt gewed, greujt in populariteit. 't Chinees elftal deeg in 2002 met aon 't
WK voetbal
. In
2008
organiseerde Peking de
Olympische Zomerspeule
, in 2021 waore in dezelfde stad de Winterspeule.
Wie in groete deile vaan Azie heet me ouch in China spoere gevoonde vaan d'n
Homo erectus
. De Chinesen oondersoort weurt de
Pekingmins
geneump, nao zien vindplaots, en de fossiele stamme vaan zoe'n 750.000 jaor geleie. Oongeveer 100.000 jaor geleie kaom d'n
Homo sapiens
't land binne, aofgoonde op fossiele oet Hunan. De umgeving vaan de Geel Revier neujde oet tot de oontwikkeling vaan 'n
landbouwcultuur
. De
hirscultuur
geit trok tot oongeveer 7000 veur Christus, dewijl de
riescultuur
doezend jaor joonger is. Ries is sinds minsehaogenis 't
basisete
in Oos-Azie. Met oongeveer 3000 veur Christus begint in China de
broonstied
.
Diverse oeraw voondste vertuine e soort
protosjrif
. Sommege hobbe de teikes die me dao-op zuut in verband gebrach met 't huieg Chinees sjrif; dit zouw kinne beteikene tot dit sjriefsysteem al 9000 jaor aajd is. Zoe'n hypotheses hobbe evels e zwaak punt, umtot 't sjrif daan doezende jaore moot hobbe euverleef zoonder spoere nao te laote tot 't in de late broonstied weer opduuk. 't Is daobij neet gezag tot de bewoeners vaan de Geel Reviervallei Chineze waore.
Voondste geassocieerd met de Shang-dynastie.
De
protohistorie
vaan China woort iewelaank moondeling doorverteld en pas vaol later opgesjreve. Wat dao-euver weurt gezag, beros op bronne wie 't
Book vaan Documinte
(touwgesjreve aon
Confucius
, ca. 500 v.Chr.) en 't werk vaan
Sima Qian
(ca. 100 v.Chr.). Volgens hun begos de dynastieke historie vaan China met de
Drei Verhevene en Vief Keizers
, die me wel es legendarisch kin aofdoen (de Verhevene waore volgens de verhaole haafgode die oet d'n hiemel kaome um China te regere). Vaan oongeveer 2100 tot 1600 veur Christus zouw in 't weste vaan de vallei de
Xia-dynastie
hobbe geregeerd. Euver hun historiciteit liet ziech niks zegke, meh voondste die wieze op complexe, gelaogde samelevinge zien wel gedoon. De hoofstad waor Yangchen, geassocieerd met 't huieg
Dengfeng
in Henan.
De leste keuning vaan de Xia-dynastie zouw zien aofgezat door de
Shang-dynastie
, die oet 't ooste kaom. Oet de dinkeleke Shang-tied zien al vaol mie veurwerpe bewaord gebleve. Ouch dateert oet deen tied 't
orakelknokesjrif
, d'n ajdste vorm vaan 't Chinees sjrif. De korte inscripties, veural veur woerzegkerij gebruuk, beeje evels gein inziech in 't al of neet bestoon vaan de Shang. Diverse stei zien wel bloetgelag, in 't bezunder
Yinxu
bij
Anyang
, wat volgens later werke de leste Shang-hoofstad waor. Me heet op 't groondgebeed vaan 't huieg China evels nog aander voondste gedoon, die ouch op 'n hoegoontwikkelde besjaving wieze meh boebij e verband met de Shang-besjaving neet veur de hand ligk.
Nao de Shang-dynastie kaom de
Zhou-dynastie
aon de mach, die roond 1046 veur Christus de leste Shang-keuning zouwe hobbe versloge. Zij verplaotsde de hoofstad nao
Fenghao
, wat bij 't huieg Xi'an ligk en boe de rewiene ouch vaan zien gevoonde. De oorsprunkeleke Zhou-dynastie - bekind, nao de ligking vaan haor residentie, es de
Westeleke Zhou
- heel stand tot
771 veur Christus
, wie opstandege edele met holp vaan de
Qangrong
(e volk oet 't noordweste) de hoofstad plunderde. 'n Nui tak vaan de Zhou - de
Oosteleke Zhou
- naom haor residentie op in
Luoyi
(bij
Zhengzhou
), meh de volgende iewe zouw hun regering ummer minder veurstelle. Me sprik veur deen tied vaan d'n
Tied vaan de Vreugjaors- en Naojaorsannaole
. In dezen tied kaome diverse feodaol staote op die ziech, vergeliekbaar met wie dat in 't
Heileg Roems Riek
gebaorde, wie oonaofhenkeleke staote gedroge en geregeld oonderein oorlog veurde. Tegen 't ind vaan de
viefden iew veur Christus
leep dat oet op d'n
Tied vaan Vechtende Staote
. Oondaanks de oorloge en de politieke chaos vaan dezen tied kaom de Chinese cultuur perceis toen tot bleuj. De bove geneumde Vief Klassieke en Veer Beuk stamme oet dezen tied, en de Chinese kuns naom toen ouch de vorm aon boe-in v'r ze noe kinne.
D'n tied vaan oonderein vechtende staote kaom abrup tot 'n ind wie
Qin Shi Huang
, voors vaan de staot
Qin
, gans China vereuverde. Heer leet ziech tot
keizer
(皇帝
huang di
) kroene, en waor daomet d'n ierste Chinesen hierser dee deen titel droog. Heer smeide met hel haand 'nen einheidsstaot door de inveuring vaan 'n muntunie (gebaseerd op de kasj), gelieke maote en gewiechte, standaardisering vaan 't sjrif en opluffing vaan de aw staote um ze te vervaange door nui provincies.
Nao zienen doed brook al gaw 'nen opstand oet tege dees rigide politiek en dreigden 't land obbenuits oeterein te valle. Met
Han Gaozu
kraog China evels snel 'ne nui keizer en 'n nui dynastie, de
Han-dynastie
. De nui dynastie heel de legalistische vereinegingspolitiek vaan de Qin aon, al dreef ze ze neet zoe hel door. Daank China ziene (boetelandse) naom aon de Qin-dynastie, de Han-dynastie waor zoe belaankriek veur de Chinese identiteit tot me 't volk nog ummer
Han(-Chineze)
neump. De han consolideerde hun mach en breide 't riek sterk oet nao 't weste en zuie. Zoe kos de
Zijroute
oontstoon, boe-aon d'n iersten handel met 't weste (veural
Perzie
, meh oetindelek zelfs Roeme) woort gedreve.
De Han-dynastie kaom oetindelek aon haor ind in
220
nao Christus, naotot 't land al tientalle jaore door opsten geplaog waor.
China roond 't jaor 400. De Jin-dynastie controleert nog e groet deil vaan 't land, meh de Geel Reviervallei heet ze gans aon aander hiersers mote euverlaote.
Nao de val vaan de Han kaome drei versjellende dynastiee op, die eder 't keizersjap vaan gans China opeisde. D'n tied vaan 220 tot
280
steit bekind es d'n tied vaan de
Drei Rieke
Wei, Shu en Wu. Dees rieke bevochte ziech op leven en doed en spaorde ouch de borgers neet: mieljoene lui mote d'n doed hobbe gevoonde. D'n tied indegde door achterein de definitieve vereuvering vaan Shu door Wei (
263
), de umveerwerping vaan de Wei door de
Jin-dynastie
(
265
) en de vereuvering vaan Wu door de Jin (
280
).
Met de Jin-dynastie waor China weer vereineg, meh allewel tot dees dynastie tot
420
zouw regere, bleef 't neet rosteg in 't land. Vaanaof 't begin vaan de veerden iew braoke opsten oet oonder neet-Chinees volker in 't riek, die ziech zoonder vaol meujte koste aofsjeie en oetindelek de
Zestien Keuninkrieke
vestegde. In
311
woorte de Jin oet hun hoofstad verdreve en moste ze nao 't ooste vlochte. Later verplaotsde ze hun hoofstad zelfs nao 't zuie (
Jiankang
, bij Nanking) en raakde de Jin de controle euver de Geel Revier gans kwiet. Zoe raakde China de koumende iewe politiek verdeild in e noordelek en e zuielek deil.
Oondertosse waore de noordeleke staote ouch metein in oorlog, tot de
Noordeleke Wei
(zoe geneump um ze te oondersjeie vaan 't ieder Wei-riek), gong euverheerse. Deze staot woort in
385
gestiech meh pakde de koumende decennia ummer mie mach um oetindelek gans 't noorde in han te kriege. De Wei-keizers perbeerde einheid te sjoppe oonder de diverse bevolking door e sinificatieprogram, oondaanks tot ze zelf vaan oersprunk
Xianbei
, dat welt zegke Mongools waore. Aon d'n aandere kant woorte Han-Chineze gediscrimineerd; allein de Xianbei koste in de regering werke. De ganse viefden iew gong dit good, meh in de zesden iew begos de verdeildheid tosse de generaols touw te numme. Dit leide in
535
oetindelek tot 'n splitsing vaan de dynastie in Westeleke en Oosteleke Wei, dynastiee die mer kort bleve bestoon.
Oondertosse in 't zuie woort in 420 de Jin-dynastie door de
Liu Song-dynastie
aofgelos. Dees dynastie waor gei succes: wanbeleid en oonderdrokking zorgde veur 'n opeinvolging vaan militair staotsgrepe. Vaan
479
tot
502
regeerde de
Zuieleke Qi
, boe 't al neet vaol beter waor. Oonder de
Liang-dynastie
bleujde 't zuie weer eve op, meh in de
Chen-dynastie
(
557
-
589
) zakde 't zuie finaol inein. Toch kaom in de bei China's de wetensjap tot bleuj, en verriekde de opkoms vaan 't boeddhisme en taoisme 't religieus leve.
Keizer Yang Guang vaan de Sui-dynastie.
Roond 580 kaom d'n hertog vaan Sui aon de mach in Noord-China. Heimet had dit landsdeil veur 't iers in iewe weer 'nen Han-Chinees es machhobber. Nao 'ne bleujetege zuvering begos heer 'n campagne tege de Chen-dynastie in 't zuie; met haore val in
589
waor gans China weer oonder eine keizer vereineg. De
Sui-dynastie
heel 't evels neet laank oet: d'n twiede Sui-keizer rinneweerden 't land met 'n mislokde campagne tegen Korea en woort door zien eige ministers umgebrach.
Vaanaof
618
waor de
Tang-dynastie
aon de mach. Die waor vaol bestendeger es de Sui, en zeker in de beginiewe vaan de Tang bleujde China op. De centraol regering, gevesteg in
Chang'an
, controleerde de Zijroute en pakde vaol gebeed op de Turke (Oeigoere). Diverse
vazalstaote
waore aon de Tang sjatpliechteg, en door
conscriptie
oonder de ummer touwnummende bevolking kos me euver 'n enorm leger besjikke. Chineese sjelderkuns kaome tot 'ne noets gekinde bleuj, en de poezie hoort tot de beste sinds de klassieke. 'n Bezunderheid is ouch de regering vaan keizerin
Wu Zetian
(
690
-
715
), 't insegs vrouwelek staotshoof wat China oets heet gehad. 't Chinees boeddhisme, al sterk opgekoume in de veurgoonde iewe, vertakde ziech oonder de Tang in typisch Chinese sjaole. In 'n tienden iew verzwaakde de regering en kaom 't tot tal vaan opsten oonder de bevolking, oonder mie tege boetelandse handelere. In
907
veel de dynastie definitief.
Song-dynastie en nuien tied vaan verdeildheid
[
bewirk
|
bron bewerke
]
Met de val vaan de Tang begint d'n tied vaan de
Vief dynastiee en tien rieke
. De naom zeet genoog: e groet deil vaan d'n tienden iew waor China weer gans verdeild. Nao 't midde vaan d'n iew kaom dao veranderind in: in
960
woort de
Song-dynastie
opgeriech, met haor residentie in Bianjing ('t huieg
Kaifeng
). In 't noorde lop de Song-tied tot
1127
, wienie de nui
Jin-dynastie
aon de mach kump. De Zuieleke Song, met es hoofstad Lin'an (
Hangzhou
), blijf bestoon tot 1279. Oonder de Song woort 't
Chinees amtenere-examen
ingeveurd, boemet aonkoumende
mandarijne
woorte getes up hun kinnes vaan de klassieke. Dit hingk same met 'nen algemeinen trend in de Song-tied: de beteikenis vaan 't boeddhisme en 't taoisme naome aof en 't confucianisme woort gepropageerd es de basis vaan de Chinees sameleving. Wijer bleujde de landsjapssjeldering in dezen tied en kaom de productie vaan porselein op punt te stoon. De oetvinding vaan
polfer
maakde tot de constante dreiging vaan de Jin en de Mongole met revolutionair nui waopes kos weuren aofgeweerd. Oetindelek kaome de Jurchen (
Mantsjoes
), vazalle vaan de keizer, in opstand um de geneumde Jin-dynastie aon de mach te helpe. De Song heel stand bezuie de
Huai
.
Kublai Khan, d'n ierste Mongoolse khan dee ziech keizer vaan China neumde.
Oetindelek waoren 't neet de Jurchen meh de
Mongole
die gans China zouwe pakke, en wel oonder
Kublai Khan
. De leier vaan de Mongole waor sinds 1260 aon de mach en had al diverse deile vaan Noord-China gepak wie heer ziech in
1271
ouch tot keizer leet kroene en 'n dynastie stiechde, de
Yuan-dynastie
. Dit volk had al veur de oonderwerping vaan China e wereldriek bijein vereuverd, tot in Oos-Europa touw. De Yuan-keizer waor tegeliek ouch groetkhan en (in eder geval in naom) opperste leismaan vaan gans 't riek. De residentie vaan de keizer en khan woort
Khanbaliq
, 't huieg Peking, umtot dit noordelek laog, kortbij 't Mongools stamgebeed. Heimet woort Peking dus veur 't iers hoofstad vaan China. De beginjaore vaan de Yuan-dynastie koste veurspood: de Zijroute waor veileg, want gans en ferm gecontroleerd door de Mongole, en de Chinese cultuur woort met ros gelaote. 't Waor oonder de Yuan tot
Marco Polo
zie werk euver China sjreef. De cultureel en technische trends vaan de Song-dynastie gonge wijer. De leste jaore gong 't evels minder: 't wereldriek veel oonder twiedrach oeterein, 't land zochde oonder
hyperinflatie
(door 't vaolvoldeg bijdrokke vaan pepiergeld) en ruiversbendes, die door de verzwaakde Yuan-legers neet mie woorte gestop. De beslissende klap waor de
Zwarten Doed
, dee ziech in korten tied door gans 't riek verspreide.
In
1368
kaom daan met de
Ming-dynastie
weer 'n femilie vaan inheimse Han-Chineze aon de mach. De ierste taak vaan keizer
Hongwu
, de stiechter vaan de dynastie, waor um de hoongersnoed in 't land aon te pakke. Dat gong nog neet zoe gemekelek en genoog ete veur de mieljoenebveolking zouw nog iewelaank e probleem blieve. De dynastie heel twie hoofstei aon,
Nanking
, boe ze vaandan kaom, en Peking, wat oonder de Yuan al tot bleuj waor gekoume. Dit verklaort de naome vaan bei stei, die letterlek "zuieleke hoofstad" resp. "noordeleke hoofstad" beteikene. Ouch lete de Ming in Peking de Verboje Stad bouwe. Um de Mongole definitief boete de deur te hawwe, versterkde me de Chinees Moer (die al bestoont, meh veural es eerde wal) tot wie me ze noe kint. De vloot woort daorentege genegligeerd, umtot me vaan op zie minder te vreze meinde te hobbe.
'n Nui economische impuls kaom met de Europese oontdekkingsreize. De Europeaone, veural de
Portugeze
, later ouch
Spanjole
,
Ingelse
en
Hollenders
, hadde vaol euver veur Chinees porselein, en betaolde met zelver. D'n instruim vaan zelver in 't land maakde tot de Ming aof koste vaan 't pepiergeld en zoe de iewege inflatie koste stoppe. D'n inveur vaan
mais
en
eereppel
oet de Nuie Wereld brach verliechting in de situatie vaan mieljoene oonderveujde lui.
In de zeventienden iew stortde de dynastie toch weer oonder haor eige probleme inein. 'ne Militair,
Li Zicheng
, greep in
1644
de mach, meh e jaor later kaome de Mantsjoes oonder
Hong Taiji
't land binne en stiechde de
Qing-dynastie
. Heer kraog de mach neet zoemer in han: op vaol plaotse in 't land boje soldaote trouw aon de Ming hel verzet. 't Oontbreke vaan eine leider maakde evels tot in
1662
ouch de Zuieleke Ming veel.
Keizer Qianglong, oonder wee China ziene groetsten umvaank oets zouw hole.
De vereuvering vaan de leste verzetsheerde doort tot
1683
. De militair organisatie vaan de Mantsjoes waor superieur, en in combinatie met de Chinese techniek maakde dit 'e leger bezunder sterk. De nui keizers dwoonge de manneleke Chineze hun haor te drage wie de Mantsjoes, met de veurkop kaalgesjore en de res in 'ne vlech, meh lete de res vaan de Chinese sameleving gooddeils op zie beluip. In d'n iew dee volgde bereikde 't Chinees keizerriek 'nen umvaank dee 't noets mie zouw hole (en ouch noets gehaold had, tenzij me 't Mongools wereldriek vaan de Yuan-dynastie metrekent):
Tibet
,
Mongolie
en deile vaan
Siberie
woorte oonderworpe. Oonder keizer
Qianlong
haolde 't land zie militair en territoriaol huugdepunt.
Tegen 't ind vaan Qianlong zien regering kaom toch de klad drin. De belastinginkomste waore te lieg um de financie op te hawwe, en
corruptie
naom touw. De zwakheid vaan 't systeem kaom pienelek aon 't leech in de negetienden iew. De Britte waore goon handele in
opium
, boe de Chineze massaol aon verslaaf raakde. Wie de Chinees regering besloot d'n handel in opium te verbeie, verklaorde de Britte hun d'n oorlog. E rillatief klei Brits leger won d'n oorlog met groete euvermach en dwong de Chineze tot vrijhandel en 't aofstoon vaan Hong Kong. Wat volgde waore tientalle jaore vaan militair ingriepe door versjellende Europese machte, die allemaol in
oongelieke verdrage
touwgaank tot de Chinese merret, vaolal in opium, en stokker extraterritoriaol handelsgebeed (
Internationaol Concessies
) aofdwonge. Ouch
Rusland
meujde ziech demet en wis zoe
Boete-Mantsjoerije
te pakke. De machteloesheid vaan de Qing leide in 1850 tot de
Taipingopstand
oonder
Hong Xiuquan
, dee geinspireerd door 't christendom de val vaan 't regime perbeerde te bewerke. Oetindelek woort d'n opstand in
1864
gesmaord, met holp vaan de Europese groetmachte.
De inheimse Han-elite bleef de Qing steune; mie es oets zelfs, umtot ze haor confuciaanse ideaole bedreig zaog. In de
Tonzhirestauratie
greep 't land reactionair trok op de traditioneel weerde, in de stellege euvertuiging tot 't met China good zouw koume es 't zien wortele trouw bleef. Poginge veur 't leger te modernisere lokde mer haaf. De misere waor compleet wie
Japan
, wat nao
'n geslaagde modernisatie
e capabel leger op de bein had, in
1894
d'n oorlog aon China verklaorde en Korea en
Taiwan
oet hunnen invloodssfeer aofpakde. Noe begos de roop um hervorminge helder te klinke. In
1898
kundegde de joonge keizer
Guangxu
diverse hervorminge aof, boe-oonder aofsjaffing vaan 't amtenerestelsel en oonderwies in exakte wetensjappe, meh zien tant, de nog ummer mechtege keizerin-wedevrouw
Cixi
, herreep de hervorminge.
De greujende presintie vaan vreemdelinge wekde anti-boetelandse sentiminte op, die in
1899
tot de
Bokseropstand
leide. Lynchpartije waore geriech tege boetelandse handelere, meh ouch tege Chinees christene. De keizerin-wedevrouw besloot de boksers te steune en haolde zoe weer 'nen oorlog met 't weste en Japan op ziech. Nao twie bleujetege jaore woorte de Boksers en de keizerleke legers verslage, en woort de regering tot astronomische herstelbetaolinge verpliech. Pas noe waore Cixi en haor metstanders tot echte hervorminge bereid. In
1905
woort indelek 't gedateerd amtenere-exame aofgesjaf. Datzelfde jaor pakde Japan
Mantsjoerije
vaan China aof. Nao d'n doed vaan zoewel de keizer es de keizerin-wedevrouw in
1908
waor de Qing al zien legitimiteit verlore. Nationalistische sentiminte kraoge d'n euverhand en euveral in 't land pakde lokaol
kriegshiere
de mach. Ind
1911
, begin
1912
woort de keizer, e keend nog, tot aoftrejje gedwoonge en indegde nao mie es 2000 jaor 't Chinees keizerriek.
Propagandaplaat oet de beginjaore vaan de Rippubliek China. Links Yuan Shikai en 't veendel vaan de Kwo Min Tang. Rechs Sun Yat-sen en 't veendel vaan de Rippubliek.
Wie
Sun Yat-sen
in oktober 1911 tot president woort oetgerope waor de rippubliek neet zoemer geinstalleerd. 't Lokde de opstendege generaols al-evels binne de paar maond de Qing te val te bringe, meh 'nen hoege militair,
Yuan Shikai
, eisde zelf 't presidentsjap op. Heer verbooj de
Kwo Min Tang
, de nationalistische partij vaan Sun die achter de revolutie had gezete, en reep in
1915
zelfs 'n nui keizerleke dynastie oet. Dat woort evels in 't nog ummer door diverse facties beheers China neet geaccepteerd. Ouch de
Mantsjoerestauratie
vaan
1917
, boe-in me de keend-keizer
Puyi
weer op d'n troen wouw helpe, mislokde. Tot deep in de jaore twinteg waor de regering aofhenkelek vaan de goje wel vaan de krieghiere, die soms de regering steunde meh deks ouch neet. Sun waor intosse trokgekoume en riechde de Kwo Min Tang in 1919 obbenuits op.
Aon de groetste verdeildheid kaom 'n ind in
1927
en
1928
, wie generalissimo
Chiang Kai-shek
't land vereuverde. Dezen tied neump me 't
Nanking-decennium
. Chiang zien regering waor dictatoriaol, meh heer wis in dezen tied modern institute nao westers veurbeeld vaan de groond te kriege. Ouch begos de regering vaan Chiang aon oonderhandelinge met westerse staote um 'n ind te make aon de nog ummer geldende boetelandse concessies. Sommege len gaove ze in de jaore daarteg ouch op, aandere dege dat evels pas in d'n Twiede Wereldoorlog. In de periferie bleef 't evels oonrosteg. Boete-Mongolie ('t huieg Mongolie) had ziech in 1911 al losgemaak oet China en ouch Tibet kaom in opstand. Tegeliek verzat de Communistische Partij ziech tege de regering vaan de Kwo Min Tang, en oondaanks e militair euverwiech lokden 't de regering neet de communiste gans te versloon.
Japan waor oondertosse ummer deper China in gedoke, wat de nationaliste en communiste tot 'ne waopestelstand brach. In
1937
liet me miestens de
Twiede Chinees-Japansen Oorlog
beginne. Allewel tot 't Chinees leger mie verzat kos beie es veurheer, wonne de Japanners terrein um oetindelek de ganse Chinese kos in han te kriege. Pas wie 't Amerikaans leger ziech in
1941
in d'n oorlog mingde, kierde de kanse. In
1945
waor gans China bevrijd. Es ein vaan de groete Geallieerde kraog 't zelfs 'n permanente plaots in de
Veilegheidsraod
vaan de VN. Vaan binne waor de regering evels hendeg verzwaak: in d'n oorlogstied had de communistische partij ziech good kinne versterke en vaol sympathie oonder de bevolking kinne winne. Zoe gaw es de Japanners 't land oet waore, brook de borgeroorlog weer oet. De ierste paar jaor gong dezen oorlog geliek op, meh tegen 't ind vaan
1948
wonne de communiste gaw terrein. Op 1 oktober
1949
vlochde Chiang met zie leger nao
Taiwan
.
Scene oet 't ballet
Bataljon vaan roej vrouwlui
. Zoe'n propagandakuns waor in de cultureel revolutie gemeingood.
Deng Xiaoping, leismaan vaan China tosse 1978 en 1989.
De communiste repe datzelfde jaor de Volksrippubliek China oet, nao
stalinistisch
model, met partijsecretair
Mao Zedong
es veurmaan. In 't boeteland spraok me nog laank vaan
Communistisch China
of 't
Roed China
, um aon te geve tot 't mer um ein vaan de twie regeringe gong. Toch had 't Volksleger 't land al vrij snel in han:
Hainan
woort in
1950
vaan de Kwo Min Tang aofgepak en datzelfde jaor woort ouch Tibet weer oonderworpe. Taiwan, boe de nationalistische legers ziech hadde ingegrave, bleef evels oongemeujd, en ouch in 't weste bleve troppe vaan de Kwo Min Tang ziech nog laank verzette.
Mao zien ierste prioriteit waor 't verbetere vaan de boere hun positie. Heer oonteigende daoveur alle groetgroondbezitters en voch tege d'n opiumhandel. Ouch veurde heer Viefjaoreplanne in, en zorgde heer veur alfabetiseringscampagnes en gratis gezoondheidszorg. Mao zien gewelddaodege filosofie vaan
klassestrijd
en
revolutie vaan oonderop
(zuug
maoisme
) zorgde deveur tot de groetgroondbezitters en handelere en masse geexecuteerd woorte. Nao 'ne korten tied vaan liberalisering (de campagne
Laot hoonderd blomme bleuje
) radicaliseerde dit beleid. Wie in
1958
de
Groete Sprunk Veurwaarts
woort aofgekundeg, woort dat pienelek dudelek. Mao wouw China in hoeg tempo industrialisere es eisde daoveur tot me ouch op 't platteland staol zouw producere. Dit maakde oetindelek tot de boere hun gewasse neet mie vaan 't land koste hole en tot mieljoene lui verhoongerde. Zelfs 't geproduceerd staol waor neet vaan bruukbaar kwaliteit. Es gevolg daovaan leep Mao zienen invlood in de regering sterk trok. Heer wis in
1966
de mach trok te kriege met 'n nui campagne, de
Cultureel Revolutie
. Met good gekoze propaganda lanceerde heer de
Roej Gardes
, die op eige initiatief de sameleving moste zuvere vaan reactionair eleminte. Gevolg waor 'ne golf vaan politiek geweld, terreur en chaos, zoewie de verneteging vaan vaol iewenaajd erfgood. Tegeliek kaom de
persoensverhierleking
vaan Mao tot e huugdepunt.
Allewel tot de Cultureel Revolutie officieel doorleep tot aon Mao zienen doed, waore nao e paar jaor de ergste excesse veurbij. Kierpunt waore de
jaore 1970
. In
1971
woort 't land door de
VN
erkind es de legitiem regering vaan China, en oondaanks hel verzet daotege door de VS brach ouch d'n Amerikaanse president
Richard Nixon
in
1972
e bezeuk aon 't land. Nao d'n doed vaan Mao in
1976
waor 't aofwachte wee haom opvolgde. De
bende vaan veer
, 'n grop mechtege orthodoxe Maoiste, woort evels gaw opzijgezat, en in
1978
kaom
Deng Xiaoping
aon de mach. Dezen awwe partijmaan, dee in de Cultureel Revolutie zelf gezuverd waor, braok met 't extreem ideologisch maoisme door 'n oetgesproke
pragmatische
politiek. Heer veurde economische vrijheid in, um 't land veurspood te bringe, en verminderde de staotsbemeujenis met 't doen en laote vaan de borgers. Boetelandse investeringe en export nao 't weste struimde binne. Orthodox-maoistische partijlede die ziech verzatte woorte gemarginaliseerd.
Tot de liberalisering zien grenze had bleek evels wel in
1989
, wie studente in Peking demonstreerde veur mie democratie. D'n opstand woort met geweld neergeslaoge. Ouch Deng zien opvolgers hele dit beleid aon: de bevolking woort vaol vrijheid gelaote in alledaogse dinger, meh kritiek op 't systeem of de centraol regering woort astrein de kop in geduid. Zeker nao de opkoms vaan 't internet kraog de bevolking met aonzeenleke censuur te make. De technocratische kern vaan 't beleid lop wel sjaoj op door de touwgenome corruptie. De bestrijing daovaan woort in
2015
tot topprioriteit verklaord.
In
1997
kraog de Volksrippubliek Hong Kong trok vaan de Britte, in
1999
retourneerde Portugal ouch Macao. Dit waor neet nao de zin vaan groete deile vaan de bevolking, die liever in politieke vrijheid oonder 't koloniaol bewind wouwe leve. De twie kolonies woorte daorum allein aofgestande op veurweerde tot China dao democratie en vrijheid vaan meiningsuting in stand zouw hawwe, 'n regeling bekind es
ei land, twie systeme
. China heet sindsdeen geperbeerd ouch Taiwan oonder dat systeem trok te kriege, evels zoonder succes.
Aon 't technocratisch karakter vaan 't Chinees politbureau kaom vaanaof
2012
'n ind. Roond de nui secretair-generaol
Xi Jinping
woort 'n ziech ummer oetbreiende
persoenscultus
gebouwd, dewijl de maan zelf ouch ummer mie mach nao ziech touw trok. Diverse westerse commentatore spraoke vaan 'keizer Xi' of trokke de vergelieking met Mao.