Москва

Эляч?унар дуьзар хъувун
Википедия:1000
Википедиядихъай
Федерал метлебдин шегьерар
Москва
урус .  Москва
Москва шикилардин коллаж
Москва шикилардин коллаж
Москвадин пайдах Москвадин герб
Пайдах Герб

Москва

Москва
Координатар: 55°45′20″ к. гь. 37°37′03″ р-э. я. H G Я O
Регион: Москва, Урусатдин кьилин шегьер
Къенепатан паюнар: 10 административ округар, 125 районар
Мэр Сергей Собянин
Бине эцигай тарих: 1147 йис
Садлагьай т?вар кьун: 1147 йис
Майдан: 1091 км²
Гьава: юкьван гьалдин-континенталдин
Агьали: ↘ 12 655 050 [1] кас. ( 2021 )
Къалинвал: 10 659 кас./км²
Агломерация: 14 500 000
Халкьар: урусар (91,65 %),
украинар (1,42 %),
татарар (1,38 %),
армянар (0,98 %),
азербайжанар (0,53 %),
чувудар (0,49 %),
белорусар (0,36 %),
гуржияр (0,36 %) [2]
Динар: буддистар, иудеяр, католикар, гьиндуистар, мусурманар, православиединар, протестантар, кьуьзуьдан-адетар ва мас.
Сятдин ч?ул : +4
Телефондин код : (+7) 495, 499
Почтунин индекс : гзаф
Автомобил код : 77, 97, 99, 177, 197, 199
Код ОКАТО : 45
Сайт: mos.ru
Wikimedia Commons Commons: Moscow

Москва  ? Урусатди Федерациядин кьилин шегьер, федерациядин мана-метлеб авай шегьер , Юкьван федерал округдин административ юкь, Москва вилаятдин юкь [3] , амма адак акатзавач. Агьалийрин кьадардал гьалтайла Урусатдин виридалайни ч?ехи шегьерни субъект ? 12 108 257 (2014). Европада виридалайни ч?ехи шегьер я (тамамвилелди Европада алай шегьеррикай), дуьньяда виридалайни ч?ехи шегьеррин ц?удак акатзава [4] . Москвадин шегьердин агломерациядин юкь я.

Москвадин ч?ехи князвилин , Урусатдин пачагьвилин , Урусатдин Империядин (1728-1730-лагьай йисаррин къене), Советрин Урусатдин , ССРГ-дин тарихдин кьилин шегьер я. Кьегьал шегьер т?вар хьузва. Москвада Урусатдин Федерациядин федерал гьуькуьмвилин органар ; ( Конституциядин суд квачиз); чара уьлквейрин посольствояр, ч?ехи пай урусатдин коммерциядин тешкилатринни жемят садхьунрин штаб-квартираяр ала. Шегьерда чкадин вичи-вичи ийидай идарайрин система тешкил хьана.

Москва т?вар алай вац?ал, Рагъэкъеч?дайпатан Европадин кьулувилел , Волгани Ока вац?арин арада ала. Федерациядин субъект яз Москвани Калуга вилаятрихъ галаз сергьятра ава.

Москва ? Урусатдин ч?ехи мана-метлеб авай туриствилин юкь я: Москвадин Кремль , Яру майдан , Новодевичий монастырь , Церковь Вознесения в Коломенском ЮНЕСКОдин Виридуьньядин ирсинин сиягьдик акатзава [5] . Гьак?ни Москва ч?ехи мана-метлеб авай транспортдин т?вал я. Шегьердин игьтияжриз къуллугъ ийизва ? 5 аэропортди, 9 ракьун рекьин вокзалди, 3 вац?ун портди ( Атлантикни Кеферпатан Мурк?арин океанрин бассейнрик акатзавай гьуьлерихъ галаз вац?ун алакъаяр ава). 1935-лагьай йисалай инихъ Москвада метрополитенди к?валахзава.

Т?ебиатни география [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Алай мукь [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Москвади Урусатдин Европадин паюнин юкьван пата, Окани Волгъа вац?арин арада, Смоленск-Москвадин кьакьанчил (рагъак?идай пата), Москва вац?унни Окадин кьулувал (рагъэкъеч?дай пата) ва Мещерадин агъачил (кьиблединни рагъэкъеч?дай пата) сад-садахъ агакьнавай чкада мукь кьунвайди я. 2012-лагьай йисуз шегьердин сергьятар дегиш хьайидайлай кьулухъ шегьердин чилин кьадар 2550 км² я [6] . Абурун пуд паюникай са пай (870 км²) туп?алдин автомагистралдин къене ава ( МТАР ), амай 1691,5 км² ? адан къеце пата.

Гьуьлуьн дережадилай виниз тир юкьван гьалдин кьакьанвал 156 м я. Виридалайни кьакьан тир мукь ? 255 м [7] , ам Теплостанская кьакьанчилел алайди я, виридалайни аск?ан тир мукь ? Беседрин муьгъерин патав, Москва вац? шегьердай экъеч?завай мукьа (гьуьлуьн дережадилай виниз и мукьан кьакьанвал ? 114,2 м я) [8] . Пара зурар авай чилер квачиз, МТАР-дин къене Москва кефердин патай кьибле патаз 38 километрдал яргъи хьанва, МТАР-дин къеце пата ? 51,7 километрдал, рагъак?идай патай рагъэкъеч?дай патаз 39,7 км.

Шегьерди Москва вац?ун кьве къерехда мукь кьунвайди я, адан юкьван тир авахьуна. И вац?алай гъейри, шегьердин чиляй т?уз са шумуд ц?уд вац? авахьзава (Москвадин агъавац?ар), абурукай ири тир ибур я: Сходня , Химка , Пресня , Неглинная , Яуза ва Нищенка (чапла патан агъавац?ар), а также Сетун , Котловка ва Городня (эрч?и патан агъавац?ар) [9] . Пара биц?и вац?ар (Неглинная, Пресня ва мсб.) шегьердин къене коллекторра аваз авахьзава. Москвада пара маса ятаргнарни ава: 400-далай виниз гьурни са шумуд вир.

Москва пудлагьай сятинин ч?улуна авайди я (UTC+3). Москвада ишлемишзавай ч?ав халкьарин арада авай стандартралди москвадин ч?ав хьиз къалурзавайди я (MSK). 2014-лагьай йисан 26-лагьай баск?умдалай гат?умна гьак?ни Москвадин юкьварра юкьван гьалдин астрономиядин нисини 12:30-диз жедайди я [10] .

Климат [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Москвадин климат

Москвадин климат ? юкьван гьалдин континентал я, сезондалай-сезондиз лап дегиш жедай. Кьуьд (0 °C-далай агъуз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) юкьван гьисабдалди ц?ехуьл вацран кьведлагьай ц?уд-йикъалай (10-лагьай ц?ехуьл) ибне вацран кьведлагьай ц?уд-йикъал кьван (20-лагьай ибне) жедайди я. Йикъан температура гургут?далай виниз тир къалунив 5-лагьай ибнедиз хкведайди я. Календардин хъуьт?уьн девирдин къене к?еви къай авай (?20 °C-дал кьван, кьериз ?25..?30 °C-дал кьван авай йифен температура) яргъал ч?угун тавур (3-5 югъ) девирар малум жезвайди я. Ак? ят?ани фундук? вацрааз ва гьер вацран сифтедиз мукьвал-мукьвал чимивал жедайди я, температура ?5..?10 °C-далай 0 °C-дал кьван яни адалай виниз агакьдайди я, бязи ч?авуз +5..+10 °C-ни жедайди я.

ВДНХ метеостанциядин малуматралди (1981?2010-лагьай йисаррин арада), йисан виридалайни мекьи варз эхен (адан юкьван гьалдин температура ?6,7 °C [11] ) я. Эляч?унин сезонар лап куьруьбур я. Бязи ч?авуз нава вацран сифте паюниз саки гатун температураяр къейдзава, гьа са ч?авуз т?ул вацран эхирдиз ? кьамуг вацран сифте паюниз мекьер ахлукьзава.

Гад (+20 °C-далай виниз йикъан температура авай ва +15 °C-далай виниз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) т?ул вацран пудлагьай ц?уд-йикъалай (23-лагьай т?ул) пахун вацран эхирдалди (29-лагьай пахун) жедайди я. Мукьвал-мукьвал йикъан температура +30 °C-далай виниз жедайди я (гатун сезондин къене юкьван гьисабдалди 6-8 юкъуз жедайди я, 2010-лагьай йисуз ? 1,5 вацран къене. Эхиримжи 30 йисан къене температура +35 °C-дал кьван 18 сеферда агакьна, абурукай 16 ? 2010-лагьай йисуз). Виридалайни чими варз чиле я, 1981-2010-лагьай йисаррин арада адан юкьван гьисабдин температура +19,2 °C тир).

1981-2010-лагьай йисаррин арада авур килигунралди юкьван гьисабдин йисан температура +5,8 °C я. Вири метеокилигунин тарихдин къене 2015-лагьай йис виридалайни чимиди хьана ? юкьван гьисабдин йисан температура +7,5 °C, юкьван гьисабдин югъни-йифен максимум +11,2 °C тир [12] . Адалай вилик виридалайни чимиди 2008-лагьай йис тир ? а ч?авуз юкьван гьисабдин температура +7,3 °C тир [13] . Алай ч?авалди виридалайни чимиди яз 1888-лагьай гьисабзавайди я (+1,7 °C) [14] . 1961-1990-лагьай йисаррин арада тухванвай килигунралди, юкьван гьалдин йисан температура +5,0 °C тир. Юкьван гьисабдин гарун йигинвал 2,3 м/с. Юкьван гьисабдин гьавадин ламувал ? 77 %, фундук? вацраз 85%-дал кьван агакьзавайди я, т?ул вацра 64%-див агъуз хъижезвайди я [15] .

130 йисан килигунин девирдин къене гьавадин виридалайни кьакьан температура 2010-лагьай йисан 29-лагьай чиледиз къейд авуна, гьава лап чими къайдада гьатайла: ВВЦ-дин метеостанциядал ? +38,2 °C, ≪Балчуг≫ метеостанциядал шегьердин юкьварра ва Домодедово аэропортда ? +39,0 °C тир [16] . Виридалайни аск?ан температура 1940-лагьай йисан 17-лагьай гьердиз къейд авуна: ?42,2 °C (ТСХА метеостанция), Москвадин агалтдай метеостанциядал ? ВВЦ ? абсолют минумум ?38,1 °C тир (1956-лагьай йисан гьер) [14] .

Йисан къене Москвадани адак кк?анвай чилера 600?800 мм атмосферадин къвалар къвазавайди, абурукай ч?ехи пай гатун периоддал гьалтзавайди я. Къаваларин дережа лап ч?ехи диапозондин къене дегиш жезвайди я: абурун ч?ехи кьадар (месэла, 2008-лагьай йисан чиледиз ? 180 мм къвана [17] ) ва я т?имил кьадар (месэла, 2010-лагьай йисан чиледиз ? анжах 13 мм къвана) мумкин я. Экуьнин йикъан яргъивал 7 сят 00 декьикьадалай (21-лагьай фундук?диз) 17 сят 34 декьикьадал кьван юзазвайди я. Горизонтдин дережадилай виниз ракъинин максимум тир кьакьанвал 11°-далай (21-лагьай фундук?диз) 58°-дал кьван (21-лагьай кьамугдиз) юзазавайди я.

Москвадин : вири килигунар авунин девирдин къене къейд авунвай рекордар за весь (1879?2010 ? ТСХА-дин + ВДНХ-дин садавунвай малуматар), норма 1981?2010 ( ВДНХ ) климат
Активвал къалурзавай лишан Янв Фев Март Апр Май Июнь Июль Авг Сен Окт Ноя Дек Йис
Абсолют максимум,  °C 8,6 8,3 19,7 28,9 33,2 34,7 38,2 37,3 32,3 24,0 16,2 9,6 38,2
Юкьван максимум, °C ?4 ?3,7 2,6 11,3 18,6 22,0 24,3 21,9 15,7 8,7 0,9 ?3 9,6
Юкьван температура, °C ?6,5 ?6,7 ?1 6,7 13,2 17,0 19,2 17,0 11,3 5,6 ?1,2 ?5,2 5,8
Юкьван минимум, °C ?9,1 ?9,8 ?4,4 2,2 7,7 12,1 14,4 12,5 7,4 2,7 ?3,3 ?7,6 2,1
Абсолют минимум, °C ?42,2 ?38,2 ?32,4 ?21 ?7,5 ?2,3 1,3 ?1,2 ?8,5 ?20,3 ?32,8 ?38,8 ?42,2
Къваларин норма, мм 52 41 35 37 49 80 85 82 68 71 55 52 707
Ракъинин ц?апрап, са вацрал гьалтзавай сятерин кьадар, 2001?2011 [18]
Варз Янв Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йис
Ракъинин ц?апрап, сят 37 65 142 213 274 299 323 242 171 89 33 14 1902


Ракъини ц?апрап гунин юкьван гьисабдин кьадар ? 1731 сят я [19] (2001?2010-лагьай йисаррин арада юкьван гьисабдалди 1900-далай виниз сят тир [20] ).

Москвада чилин циферни марфадин т?урфанар пара жедай вакъиа я. Са вахтара Москвада адет тушир т?ебиатдин вакъиаяр жедайди я, месэла, ихьтинбур: т?урфанар, к?еви юргъар, гужлу алчудардай гарар. 1998-лагьай йисан кьамуг вацран 20-лагьай йикъалай 21-лагьай юкъуз эляч?завай йифиз Москвадал адан вири тархдин къене виридалайни гужлу т?урфан атан аватна [21] .

Москвадин (гьавадин температурадикай малуматар (2005?2014-лагьай йисар) климат
Активвал къалурзавай лишан Янв Фев Март Апр Май Июнь Июль Авг Сен Окт Ноя Дек Йис
Юкьван максимум, °C ?5,5 ?5,2 2,1 11,6 19,9 22,6 25,6 23,5 16,5 9,0 2,7 ?2,1 10,0
Юкьван температура, °C ?7,2 ?7,7 ?1,4 6,9 14,6 17,5 20,4 18,6 12,5 6,4 1,2 ?3,6 6,5
Юкьван минимум, °C ?9 ?10,2 ?4,8 2,3 9,3 12,5 15,2 13,8 8,6 3,7 ?0,3 ?5 3,0
Къваларин норма, мм 47 43 41 41 67 60 73 80 66 71 56 55 698

Административ паюн [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Москвадин административ паюн

Москвадик 12 округар, 125 районар ва 21 хуьрер акатзава.

Москвадин административ округар:
1. Юкьван административ округ
2. Кеферпатан административ округ
3. Кефердинни рагъэкъеч?дай патан арадин административ округ
4. Рагъэкъеч?дай патан административ округ
5. Кьиблединни рагъэкъеч?дайдан арадин административ округ
6. Кьиблепатан административ округ
7. Кьиблединни рагъак?идайдан арадин административ округ
8. Рагъак?идай патан административ округ
9. Кефердинни рагъак?идай патан арадин административ округ
10. Зеленоград
11. Ц?ийимосквадин административ округ
12. Троицк административ округ

Агьалияр [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

2013-й йисан юкьвара шегьердин виче 11.979.529 кас яшамиш жезвай, ч?ехи Москвада (яни къваларив галай гъвеч?и шегьеррихъ галаз) ? 15,5 миллион кас.

2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Москвадин агьалийрикай: урусар  ? 9 930 410 (91,65 %), украинар  ? 154 104 (1,42 %), татарар  ? 149 043 (1,38 %), армянар  ? 106 466 (0,98 %), азербайжанар  ? 57 123 (0,53 %), чувудар  ? 53 142 (0,49 %), белорусар  ? 39 225 (0,36 %), гуржияр  ? 38 934 (0,36 %), лезгияр  ? 5719 (0,055 %), т?вар авачир миллетар ? 668 409 (5,81 %).

Агьалийрин кьадар
1350 1400 1600 1638 1710 1725 1738 1750 1775 1785 [22] 1800 1811 [22]
30 000 ↗ 40 000 ↗ 100 000 ↗ 200 000 ↘ 160 000 ↘ 145 000 ↘ 138 400 ↘ 130 000 ↗ 161 000 ↗ 188 700 ↗ 250 000 ↗ 270 200
1813 1825 [22] 1830 [22] 1835 [22] 1840 [22] 1847 [22] 1852 1856 [22] 1858 [22] 1859 [22] 1863 [22] 1864
↘ 215 000 ↗ 241 500 ↗ 305 600 ↗ 335 800 ↗ 349 100 ↗ 353 300 ↗ 373 800 ↘ 368 800 ↗ 377 800 ↗ 379 300 ↗ 462 500 ↘ 351 600
1868 1871 1882 [22] 1886 1891 1897 [23] 1900 1902 [22] 1907 [22] 1908 1912 1913 [22]
↗ 416 400 ↗ 601 969 ↗ 753 500 ↘ 753 459 ↗ 822 400 ↗ 1 039 000 ↗ 1 175 000 ↘ 1 174 700 ↗ 1 345 700 ↗ 1 359 200 ↗ 1 617 157 ↘ 1 563 100
1914 [22] 1915 1917 [22] 1920 1923 [22] 1926 [23] 1928 [24] 1931 [25] 1936 1939 [26] 1956 [27] 1959 [28]
↗ 1 762 700 ↗ 1 817 000 ↗ 1 854 400 ↘ 1 028 200 ↗ 1 542 900 ↗ 2 080 000 ↗ 2 127 200 ↗ 2 781 340 ↗ 3 641 500 ↗ 4 131 633 ↗ 4 839 000 ↗ 5 045 905
1967 [22] 1970 [29] 1972 [22] 1973 [22] 1975 [30] 1976 [22] 1979 [31] 1982 [32] 1985 [33] 1986 [22] 1987 [34] 1989 [35]
↗ 6 422 000 ↗ 6 941 961 ↗ 7 151 000 ↗ 7 255 000 ↗ 7 862 000 ↘ 7 658 000 ↗ 7 830 509 ↗ 8 111 000 ↗ 8 652 000 ↘ 8 527 000 ↗ 8 815 000 ↘ 8 769 117
1990 [36] 1991 [36] 1992 [36] 1993 [36] 1994 [36] 1995 [36] 1996 [36] 1997 [36] 1998 [36] 1999 [36] 2000 [36] 2001 [36]
↗ 8 880 124 ↗ 9 017 415 ↗ 9 067 808 ↘ 9 066 025 ↗ 9 066 612 ↗ 9 085 457 ↗ 9 246 727 ↗ 9 411 236 ↗ 9 604 297 ↗ 9 783 242 ↗ 9 932 932 ↗ 10 114 203
2002 [37] 2003 [36] 2004 [36] 2005 [36] 2006 [36] 2007 [36] 2008 [36] 2009 [36] 2010 [38] 2011 [36] 2012 [36] 2013 [39]
↗ 10 382 754 ↗ 10 386 903 ↗ 10 535 681 ↗ 10 726 429 ↗ 10 923 762 ↗ 11 091 428 ↗ 11 186 851 ↗ 11 281 631 ↗ 11 503 501 ↗ 11 776 764 ↗ 11 856 578 ↗ 11 979 529
2014 [40] 2015 [41] 2016 [42] 2017 [43] 2018 [44] 2019 [45] 2020 [46] 2021 [1]
↗ 12 108 257 ↗ 12 197 596 ↗ 12 330 126 ↗ 12 380 664 ↗ 12 506 468 ↗ 12 615 279 ↗ 12 678 079 ↘ 12 655 050


Улакь [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Москва ? уьлкведин виридалайни ч?ехи улакьдин т?вал я. Шегьер ракьун рекьеринни федерал автомагистралрин ≪чилин≫ лап юкьвани юкьва ава. 2013-лагьай йисуз пассажирар тухунин къимет эцигунин кьадар 11,5 млрд кас тир [47] . Шегьердин къене пара жемятдин улакьдин жуьрер вилик фенвайбур я, 1935-лагьай йисалай инихъ метрополитенди к?валахзава; жемятдин улакьди вири пассажирар тухудай кьадардикай 76 % ийизва [47] .

Аэропортар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Домодедово аэропортунин терминал
Асул макъала : Москвадин авиациядин т?вал

Москвадин территорияда халкьарин арада авай Внуково ва Остафьево аэропортри мукь кьунвайди я. Гьак?ни шегьердин агьалийри ва мугьманри Москва вилаятдин территорияда мукь кьунвай Домодедово , Чкаловский , Шереметьево халкьарин арада авай аэропортрин къуллугъар ишлемишзавайди я.

Аэропортив автоулакьдалалди агакьиз жедайди я, гьак?ни экспрессрикай менфят къачуна, абур ракьун рекьин вокзалрай экъеч?завайди я: Киевскийдай  ? Внуково аэропортунал кьван, Белорусскийдай  ? Шереметьево аэропортунал кьван ва Павелецкийдай  ? Домодедово аэропортунал кьван.

Шегьерда аэровокзалди к?валахзавай тир, амма с XXI-лагьай виш йис эгеч?дайлай кьулухъ ада, гьакъикъатда яз, вичин асул везифа квадарна: адан дараматар алишверишдин мукьар патал арендадиз вугана. 2009-лагьай йисан гьалдиз килигна, аэровокзалдин дараматда анжах ракьун рекьин ва авиациядин билетар маса гузвай кассайри к?валахзавайди я.

Велосипедрин улакь [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Статистикадив кьурвал, Москвада 3,5 миллиондилай пара велосипедист ава [48] . Гьак? ят?ани садлагьай велосипедрин рехъ кьилин шегьерда анжах 2011-лагьай йисуз арадал атана. 2013-лагьай йисуз велотрассайрин яргъивал 100 километрдал кьван агакьна, пара километрар авай маршрутар кваз, мисал патал, Барклаян т?варунихъ галай куьчедилай гат?умна ≪ Фили ≫ паркдай т?уз ≪ Крылатское ≫ метродин станциядал кьван (8 км); ≪ Музеон ≫ паркдилай ≪ Парк Победы ≫ комплексдал кьван (16 км). Гатун ч?авуз велосипедар кирида вугудай станцийри к?валахзава, абурун к?валах ≪ Банк Москвыди ≫ туьк?уьрзава. Гьак?ни пара кьилдин кирида вугудай къуллугърини к?валахзава.

Илим [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Москва ? дуьньядин ири илимдин юкьварий сад я. Ина пара илимдинни ахтармишдай институтар ава, абуру к?валахзавай хилер ибур я: хвехинин энергетика, микроэлектроника, космонавтика ва мсб.

Садлагьай илимдин ахтармишунар Москвада 1755-лагьай йисалай гат?умна тухуз эгеч?на. XIX-лагьай виш йисуз университдив Урусатдин тарих, медицина, физика, урус ч?ал ва маса илимар чирдай илимдин к?ап?алар арадал акъатиз эгеч?на. [49]

1828-лагьай йисуз Петербургда Румянцев музей туьк?уьрнай ? ктабрин, монетрин, гъиливкхьинрин, маса этнографиядинни тарихдинн материалрин ири к?ват?ал тирди, амма 1861-лагьай йисуз ам Москвадиз акъудна. 1924-лагьай йисуз адакай В. И. Ленинан т?варунихъ галай Гьукуматдин библиотека (1992-лагьа йисалай гат?умна ? Урусатдин гьукуматдин библиотека) туьк?уьрна.

XX-лагьай виш йисуз Москвада кьилдин хилерин илимрин идарайрин чил туьк?уьриз эгеч?на. Москва Виригалк?дин минерал хам-малдин институт [49] (1904), Жуковский т?варунихъ галай Юкьван аэрогидродинамикадин институт (ЮАГИ) (1918), Карпован т?варунихъ галай физикадинни химиядин институт (1918), Л. Я. Карпован т?варунихъ галай химиядин институт (1921), Москвадин алакъадинни информатикадин техникадин университет (1921), Курчатован т?варунихъ галай атомдин энергиядин институт (1943), Теориядинни экспериментдин физикадин институт (1945) ва мсб арадал акъатна.

Шурайрин ч?авуз Москвада академиядин чил к?ват? жез гат?умна. Туьк?уьрнавай ва Москвадиз акъуднавай академиядин идараяр ибур я: Ленинан т?варунихъ галай Виригалк?дин хуьруьн майишатдин академия (1929), ССРГ-дин илимрин академия ? ССРГ-дин ИА-дин Президиум (Ленинграддай иниз 1934-лагьай йисуз акъудна), ССРГ-дин Медицинадин илимрин академия (1944), УШФСР-дин Педагогикадин илимрин академия (1943).

Маариф [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Кьакьан дережадин маариф [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Москвадин кьакьан дережадин к?елдай идараяр
Москвадин гьукуматдин университет
Н. Э. Бауманан т?варунихъ галай МГьТУ

Москва Урусатдин ч?ехи метлеб авай маарифдин юкьваррикай сад я. Уьлкведин садлагьай кьакьан дережадин маарифдин идара ? Славянни-грекни-латин академия  ? туьк?уьрунилай гат?умна шегьерда лап пара чирвилер гудай объектар к?ват? хьана. Шувалованни Ломоносован инициативадиз килигна, 1755-лагьай йисуз Урусатдин виридалайни ц?уруни т?вар-ван авай тир Москвадин университетдин бине кутуна.

2009-лагьай йисан малуматралди Москвада 264 кьакьан дережадин маарифдин идара ава, абурукай 109 гьукуматдинди тахьайт?а муниципалдинди ва 155 гьукуматдин туширди я. Студентрин кьадар 1281,1 агъзур кас тир. 11 москвадин кьакьан дережадин маарифдин идарадив Миллетдин ахтармишдай университетдин статус гвайди я.

Москвада 400 кьван библиотека ава, абурун арада Урусатдин виридалайни ц?уру жемятдин библиотека ( Москвадин гьукуматдин университетдин Илимдин библиотека ) ва уьлкведин виридалайни ири ктабар хуьдай мукь ( Урусатдин гьукуматдин (Ленинан) библиотека ) ава.

Юкьван дережадин маариф [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Москвадин мектебрин сиягь

2010-лагьай йисан малуматралди, Москвада 1727 виридан чирвал гудай мектеб ава (1588 гьукуматдинди ва 139 кьилдинди). Шегьерда 168 кьет?ен чирвал гудай маарифдин идара ава (154 гьукуматдинди ва 14 кьилдинди). Гьак?ни шегьерда 2314 мектебда к?елдай вахтунилай вилик квай яшдин идара ава.

Стхавилин шегьерар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

  1. Австридин пайдах ? Вена
  2. Азербайжандин пайдах ? Агджабеди
  3. Азербайжандин пайдах ? Баку
  4. Азербайжандин пайдах ? Гянджа
  5. Албаниядин пайдах ? Тирана
  6. Алжирдин пайдах ? Алжир
  7. Аргентинадин пайдах ? Буэнос-Айрес ( 1990 )
  8. Беларусиядин пайдах ? Брест
  9. Бельгиядин пайдах ? Брюссель ( 1996 )
  10. Боливиядин пайдах ? Ла-Пас
  11. Боснияни Гьерцеговинадин пайдах ? Баня-Лука
  12. Венесуэладин пайдах ? Каракас
  13. Вьетнамдин пайдах ? Ханой
  14. Вьетнамдин пайдах ? Хошимин
  15. Арабрин Садхьанвай Эмиратрин пайдах ? Дубай
  16. Германиядин пайдах ? Берлин ( 1990 )
  17. Германиядин пайдах ? Дюссельдорф ( 1992 )
  18. Германиядин пайдах ? Ингольштадт ( 1995 )
  19. Германиядин пайдах ? Мюнхен
  20. Грециядин пайдах ? Афинар ( 2002 )
  21. Гуржистандин пайдах ? Кутаиси
  22. Гуржистандин пайдах ? Тбилиси
  23. Израилдин пайдах ? Тель-Авив
  24. Гьиндистандин пайдах ? Дели
  25. Гьиндистандин пайдах ? Мумбаи
  26. Индонезиядин пайдах ? Джакарта
  27. Ирандин пайдах ? Решт
  28. Ирандин пайдах ? Тегьран ( 2004 )
  29. Исландиядин пайдах ? Рейкьявик
  30. Испаниядин пайдах ? Мадрид ( 1997 )
  31. Италиядин пайдах ? Рим ( 1996 )
  32. Къазакъстандин пайдах ? Алма-Ата
  33. Къазакъстандин пайдах ? Астана
  34. Кипрдин пайдах ? Никосия
  35. Киргизиядин пайдах ? Бишкек
  36. Халкьдин Республика Чиндин пайдах ? Пекин ( 1992 )
  37. Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика ? Пхеньян
  38. Кубадин пайдах ? Гавана
  39. Кьиблепатан Кореядин пайдах ? Сеул ( 1991 )
  40. Латвиядин пайдах ? Елгава
  41. Латвиядин пайдах ? Рига
  42. Ливандин пайдах ? Бейрут
  43. Мексикадин пайдах ? Текоман
  44. Мексикадин пайдах ? Энсенада
  45. Мисридин пайдах ? Каир
  46. Монголиядин пайдах ? Улан-Батор
  47. Перудин пайдах ? Куско
  48. Польша ? Варшава ( 1993 )
  49. Польша ? Краков
  50. Урусатдин пайдах ? Волгодонск
  51. Урусатдин пайдах ? Коломна
  52. Урусатдин пайдах ? Нарьян-Мар
  53. Урусатдин пайдах ? Ростов-на-Дону
  54. Урусатдин пайдах ? Ялта
  55. Румыниядин пайдах ? Бухарест
  56. Сербиядин пайдах ? Белград
  57. Словакиядин пайдах ? Братислава
  58. Словениядин пайдах ? Любляна
  59. АСШ-дин пайдах ? Чикаго ( 1997 )
  60. Таджикистандин пайдах ? Душанбе
  61. Таиланддин пайдах ? Бангкок ( 1997 )
  62. Тунисдин пайдах ? Тунис
  63. Туьркиядин пайдах ? Анкара
  64. Туьркиядин пайдах ? Ардахан
  65. Узбекистандин пайдах ? Ташкент
  66. Украинадин пайдах ? Донецк
  67. Украинадин пайдах ? Ивано-Франковск
  68. Украинадин пайдах ? Киев ( 1992 )
  69. Украинадин пайдах ? Николаев
  70. Украинадин пайдах ? Ужгород ( 2003 )
  71. Украинадин пайдах ? Харьков ( 2001 )
  72. Филиппинрин пайдах ? Лусон
  73. Филиппинрин пайдах ? Манила
  74. Финляндиядин пайдах ? Хельсинки ( 1993 )
  75. Франциядин пайдах ? Валансьен
  76. Франциядин пайдах ? Лимож
  77. Хорватиядин пайдах ? Загреб
  78. ЧӀулавсувдин пайдах ? Будва
  79. ЧӀулавсувдин пайдах ? Подгорица
  80. Чехиядин пайдах ? Прагьа ( 1995 )
  81. Чилидин пайдах ? Сантьяго
  82. ЧӀехибританиядин пайдах ? Лондон
  83. Эрменистандин пайдах ? Ереван ( 1995 )
  84. Эстониядин пайдах ? Таллин
  85. Япониядин пайдах ? Токио ( 1991 )

Баянар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

  1. ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год   (урус) . Ахтармишун 19 март 2021.
  2. ↑ Перепись 2002 года показала изменение национального состава населения Москвы   (урус) . ≪Демоскоп≫ ? Электронная версия бюллетеня ≪Население и общество≫. Институт демографии Государственного университета ? Высшей школы экономики. Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 13 январь 2009.
  3. ↑ Общероссийский классификатор объектов административно-территориального деления. Московская область . mosclassific.ru. Архивация 2 февраль 2012. Ахтармишун 20 ноябрь 2010. (кьейи эляч?ун ? история )
  4. ↑ Крупнейшие города мира по населению   (инг.) . world-gazetteer.com (2010). Архивация 2 февраль 2012. Ахтармишун 12 сентябрь 2011.
  5. ↑ Список Всемирного наследия ЮНЕСКО
  6. ↑ Карта расширения границ Москвы  ? сайт Правительства Москвы
  7. ↑ Памятник природы ≪Высшая точка Москвы ? 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)≫ . Государственный Дарвиновский музей. Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 29 апрель 2009.
  8. ↑ Самая высокая и самая низкая точки Москвы . ≪Прогулки по Москве≫ (8 июнь 2011). Архивация 27 май 2012. Ахтармишун 30 апрель 2012.
  9. ↑ Названия рек, ручьёв, озёр, прудов и оврагов Москвы . moscow.gramota.ru. Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 12 январь 2009.
  10. ↑ Подготовка к зимнему времени началась . Интерфакс (21 сентябрь 2012). Ахтармишун 24 январь 2013.
  11. ↑ Большой энциклопедический словарь
  12. ↑ http://meteoclub.ru/index.php?action=vthread&forum=4&topic=5685#10 Архивация 15 февраль 2016 йисан.
  13. ↑ 2008 год стал самым тёплым в истории Москвы (абзац 1) . pogoda.ru.net (11 январь 2009). (кьейи эляч?ун) Ахтармишун 11 январь 2009.
  14. ↑ 14,0 14,1 Погода и климат Архивация 28 июль 2011 йисан.
  15. ↑ Температура воздуха для г. Москвы . Погода и климат. Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 11 январь 2009.
  16. ↑ Температура в Москве впервые за 130 лет превысила 38 градусов . Lenta.ru . Архивация 21 август 2011.
  17. ↑ Синоптики: в 2008 году в Москве были побиты рекорды тепла и осадков . NEWSru.com (9 январь 2009). Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 11 январь 2009.
  18. ↑ Метеовеб.ру Среднее число часов солнечного сияния в Москве, обсерватория МГУ
  19. ↑ 2008 год стал самым теплым в истории Москвы (абзац 2) . pogoda.ru.net (11 январь 2009). (кьейи эляч?ун) Ахтармишун 11 январь 2009.
  20. ↑ Продолжительность солнечного сияния в Москве в 2007 г . Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 21 февраль 2009.
  21. ↑ Ураган в Москве в ночь с 20 на 21 июня 1998 . (кьейи эляч?ун) Ахтармишун 13 июль 2007.
  22. ↑ 22,00 22,01 22,02 22,03 22,04 22,05 22,06 22,07 22,08 22,09 22,10 22,11 22,12 22,13 22,14 22,15 22,16 22,17 22,18 22,19 22,20 22,21 22,22 Народная энциклопедия ≪Мой город≫. Москва . Архивация 16 октябрь 2013. Ахтармишун 16 октябрь 2013.
  23. ↑ 23,0 23,1 Города с численностью населения 100 тысяч и более человек . Архивация 17 август 2013. Ахтармишун 17 август 2013.
  24. ↑ Статистический справочник СССР за 1928 г.
  25. ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год ]. ? Москва: Власть советов, 1931. ? XXX, 311 с.
  26. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам . Архивация 30 ноябрь 2013. Ахтармишун 30 ноябрь 2013.
  27. ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956 . Архивация 26 октябрь 2013. Ахтармишун 26 октябрь 2013.
  28. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу   (урус) . Демоскоп Weekly. Архивация 28 апрель 2013. Ахтармишун 25 сентябрь 2013.
  29. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.   (урус) . Демоскоп Weekly. Архивация 28 апрель 2013. Ахтармишун 25 сентябрь 2013.
  30. ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
  31. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.   (урус) . Демоскоп Weekly. Архивация 28 апрель 2013. Ахтармишун 25 сентябрь 2013.
  32. ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
  33. ↑ Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001 . Архивация 12 май 2015. Ахтармишун 12 май 2015.
  34. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет  : юбилейный статистический ежегодник : [ арх. 28 июнь 2016 ] / Государственный комитет СССР по статистике . ? Москва : Финансы и статистика, 1987. ? 766 с.
  35. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения . Архивация 22 август 2011.
  36. ↑ 36,00 36,01 36,02 36,03 36,04 36,05 36,06 36,07 36,08 36,09 36,10 36,11 36,12 36,13 36,14 36,15 36,16 36,17 36,18 36,19 36,20 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
  37. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более . Архивация 3 февраль 2012.
  38. ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений   (урус) . Федеральная служба государственной статистики. Архивация 28 апрель 2013. Ахтармишун 6 май 2013.
  39. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. ? М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. ? 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) . Архивация 16 ноябрь 2013. Ахтармишун 16 ноябрь 2013.
  40. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года . Архивация 2 август 2014. Ахтармишун 2 август 2014.
  41. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года . Архивация 6 август 2015. Ахтармишун 6 август 2015.
  42. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года   (урус) (5 октябрь 2018). Архивация 8 май 2021. Ахтармишун 15 май 2021.
  43. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года   (урус) (31 июль 2017). Архивация 31 июль 2017. Ахтармишун 31 июль 2017.
  44. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года   (урус) . Архивация 26 июль 2018. Ахтармишун 25 июль 2018.
  45. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года   (урус) . Архивация 2 май 2021. (кьейи эляч?ун) Ахтармишун 31 июль 2019.
  46. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год   (урус) . Ахтармишун 13 март 2020.
  47. ↑ 47,0 47,1 Приоритеты развития Москвы. Программа ≪Москва ? город, удобный для жизни≫ . Правительство Москвы (27.07.2009). Ахтармишун 24 октябрь 2013.
  48. ↑ Велодорожки Москвы Архивация 4 апрель 2015 йисан.
  49. ↑ 49,0 49,1 Наука . KM.RU. Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 13 январь 2009. (кьейи эляч?ун ? история )

Эляч?унар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

  • Викигьамбарда темайриз килигна туьк?уьрнавай медиа-файлар ава Москва
Чешне " https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Москва&oldid=94043 " я