Кьилин шегьер Рим итал.   Roma Виняй, чапла патай эрч?и патаз: Колизей , II Эмануэле Витториодин имарат , Пак Малаикдин къеле , Шегьердин тарихдин паюнин цавай акунар, Пак Пётрдин базиликадин къубба, фонтан Треви , Республикадин майдан Пайдах Уьлкве Италия Италия Регион Лацио Лацио Вилаят Рим Мэр Джованни Алеманно Бине кьунва ч. э. в 753 йисуз Майдан 1,285.31 [1] км² Юкьван кьакьанвал 37 м Официал ч?ал итальан ч?ал Агьалияр ▲ 2 777 979 [2] [3]  кас ( 2012 ) Къалинвал 2197 кас/км² Агломерация 3,9 млн Миллетар итальянар Чпи-чпиз гузвай т?вар римвияр Сятдин ч?ул UTC+1 Телефондин код 06 Почтунин индекс 00100 (generico), 00121 - 00199 Код ISTAT 058091 Официал сайт http://www.comune.roma.it Шегьер лувак хуьзвай пакбур Апостолар Пётр и Павел Коммунадин югъ 29 июнь Лак?аб Эбеди шегьер Рим Викискладда

Рим ( итал.   Roma ) ? Италиядин кьилин шегьер, Рим вилаятдин ва Лацио областьдин административ юкь. Тибр вац?ал чка кьунва.

Дуьньядин виридалай ц?уру шегьеррикай сад, Рум империядин дегь кьилин шегьер. Гьеле дегь ч?авара (ч. э. III виш йис) Римдиз ≪Гьамишан≫ ( лат .  Roma Aeterna ) т?вар эцигнай. И т?вар кьунвайбурун садлагьайди римви зари Альбий Тибулл (ч.э. I виш йис) тир, вичин кьведлагьай элегияда .

Гьак?ни Римдиз ≪ирид к?унт?ал алай шегьер≫ лугьузвай. Виликан инсанар Палатин к?унт?ал яшамиш жез ацукьнай, гуьгъуьнлай мукьув галай Капитолий ва Квиринал к?унт?арални куч хьана ацукьнай. Са кьадар геж амай кьуд к?унт?ални (Целий, Авентин, Эсквилин ва Виминал) инсанар уьмуьр гьалзавай чкаяр арадал атанвай.

Тарих [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Рум империядин кьилин шегьер ? Рим дуьньядин виридалай дегь ч?аван шегьеррин сиягьда авайди я.

Пачагь девир [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Виридалай гегьенш кьисадиз килигна, Альба-Лонга шегьердин пачагьдин Рея Сильвия рушахъай ва Марсдин гъуцахъай хайи Ромул ва Рем стхаяр, Тибр вац?ун къерехдал ч?ехи хьанвай. Альба-Лонга шегьердин тахтунал гьахъ авай гьаким ? чпин ч?ехи буба Нумитор малумарна, Ромул ва Рем колонияррин бине эцигун паталай Тибр вац?ал элкъвена хтанвай. Ахпа стхайрин арада къал гьатнай, Ромулди вичин стха Рем рекъинай ва Палатина к?унт?ал к?еви авунвай яшамиш жезвай чкадин бине кутунвай. Ч. э. в. I виш йисуз , Римдин бине эцигунин са шумуд тарих гьисабнай, виридалай чирвал авай тарих ? ч. э. в. 753 йисан 21 апрель я ^[4] .

Ромул Римдин садлагьай пачагь хьиз физва. Вири санал римдин тарихда ирид пачагьри гьакимвал ийизвай. Сервий Туллий пачагь адет яз Сервийдин цал эцигнай кас хьиз гьисабзава. Пачагьри кьиливал йизвай ч?авуз Римда садлагьай кап?-т?ят к?валер ва клисаяр арадал къвез эгеч?най, абурун арада Вестадин кап?-т?ят к?вал ва Янусдин кап?-т?ят к?вал.

Тит Ливий тарихдин макитисдин малуматриз килигна, Сервий Туллия Римда кьиле тухванай садлагьай агьали сиягьдиз качунрин нетижада, шегьерда 80 агъзур кас гьисабнай.

Республикадин Рим [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Гзаф вахтунда шегьер Сервий цлан сергьяртрин къене авай. Гьукуматдин гегьенш хьунин финифда, Рим ва ам адан Италияда авай колониярихъ ва яргъара авай провинцияррихъ галаз гилигзавай пара кьван рекьер туьк?уьрнай.

Римдин юкьван майдан, Квиринал ва Палатин к?унт?арин арада чка кьунвай, Форум т?вар авай дугун я. Инлай пара метлеб авай куьчеяр гьарнихъ физвай, мисал паталай, Римдин виридалай пак тир чкадиз Юпитер Копитолийдин кап?-т?ят к?вализ тухузвай Пак рехъ куьче. Шегьердин къене пата авай маса пара метлеб авай майдан Тибр вац?ун къерехдал алай малар маса гузвай базар ? Яцран форум тир, ам шегьердин савдавилин чкада виридалай пара инсанрин гьерекат авай чкада авайди тир. Адан мукьвал, амма шегьердин цлан къеце пата салан мейвайрин базар аваз тир.

Республикадин Римда авай кап?-т?ят к?валерин ва клисайрин кьадар рим халкьдин диндин к?евивал субутарзава. Шегьердин гьар п?ип?е зурба пак чкаяр гилани акваз жеда. Гьак?ни шегьерда, ч. э. в. 496 йисуз эцигнавай дегь Ceres, Libera, Libera триададин кап?-т?ят к?вал ава.

Республикадин Римдин ч?авуз римвидин гьакъикъи акьул, вичин пул ? мулкар гзафарун паталай абур менфят авай рекьиз ттун, патаз к?валахзавай. Пул кьенят авун паталай ужуз материалрикай гзаф гьавайрин к?валер эцигзавай. Идахъай, к?валерин багьавал, шегьердин санитариядин ва умуми усал гьал, шегьердин агьалидин шикаятрин себеб хьана.

Рим гьукуматдин ч?ехи хьайивиляй шегьерда ч?ехи масак?авилер арадал акъатнай, гьа ч?авуз ам зурба империядин кьилин шегьер тир. Цезарь ва Август гьукумдал къведалди Луций Суллади Римдин померий гегьеншариз ва Гней Помпейди ц?ийи дараматар эцигиз эгеч?навай ^[5] . Тибр вац?ун ва Аппий аллеядин яргъивилихъди арадал атанвай ц?ийи гъвеч?и шегьерар Рим шегьердик кутуна абурукай шегьердин юриствилин чкаяр авун чара авачиз тир. Анжах и рекьелди шегьерда уьмуьр гьалунин гьаларин дережа хкаж жедай.

Империявилин Рим [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Гай Юлий Цезарьди вичин т?варцихъ галай сенатдин ц?ийи дарамат туьк?уьрзава ва форумдин рагъак?идай пата зурба базиликадиз бине кутазва. Марс ник?е , халкьдиз ва диндиз талукь тир дараматар эцигун паталай, майдан арадал гъун ва форумдин мукьув галай ц?уру шегьер ц?ийи Марс ник?едихъ галаз гилигун фикир Юлий Цезарьдинди тир. Адан садлагьай фикирди, Марс ник?е эцигнай хкягъунар ч?авуз ванер гудай Саепта Юлио портда, чара жугъурна, адан кьведлагьай фикир ? юкьван кап?-т?ят к?валин къвалара т?ебии тушир майданар эцигун тир. Юлий Цезарьди, юкь Венера ? Улу ? бубадин кап? ? т?ят к?вал хьйи, Юлий Цезарьдин форум туьк?уьрнай. Юлий Цезарьдин тамам планар, 14 мягьледин шегьердин бине эцигай, Октавиан Августди бегьемарнай. Гьа ч?авалай Римди к?еви шегьердин хесет квадарнай, Сервий цлан къен пад тамамвилелди дараматар ? к?валер эцигна ац?анвай ва къецихъ галай мулкар шегьердик акатзава.

Рим форумда, Юлийдин курия ва базиликадилай гъейри, Августди гьак?ни шегьердин юкьван пата инсанар к?ват? жезвай ростраяр эцигнай. Юлий Цезарьдин форумдин мукьув Августдин форум арадал атана ва адан патав Кьисас къахчудай Марсдин кап?-т?ят к?вал туьк?уьр хъувунай, квел шегьердин юкь Марс ник?ихъ галаз гилигуниз ц?ийи кам вегьенай. Гьак?ни, къенин йкъал кьван сагъдиз амукьнай Пантеон эцигнай.

Нерона гьукум кьле тухузвай ч?авуз Римда ≪ч?ехи ц?ай кьун≫ хьанвай ^[6] . И ц?аю кьунин нетижада шегьердин ц?укьуд мягьледикай ц?уд мягьле барбат? хьанвай. Шегьер ц?ийи кьиляр гуьнгуьна кухтунвай, и сеферда мадни иер амма Флавияр династия кьилик галаз. Ц?ийиз ттунвай полициявилин хесетдин тедбирри, куьчейрин тегьер масак?а хъийизва. Хуш акунар авай ц?ийи к?валер эцигиз гат?унай ва Веспасианан къарардив гьар к?валихъ гъвеч?и сегьне хьтин чка гилигун мажбури тир, ивиляй куьчейри ахъа галереярин акунар къачузвай. Ц?ай кьурла къулухъ шегьерда амукьнавай ич?и чкайра гьейбат авай дараматар эцигзавай. Палатиндинни Эсквилиндин арада авай дугунда Колизей арадал атанвай ва адан къвалара къуллугъдиз талукь тир дараматар.

Виликан императоррин крар туьк?вейвилелди Траяна кьилиз акъудзава. Ада Марс ник ва шегьерда авай императорвилин майданар тамамвилелди гилигзава ва арадал Траянан форум къвезва. И форумдин къене вириниз т?вар ? ван авай Траянан стун эцигзава ^[7] .

117?138 йисара Адриана гьукумвал тухузвай ч?авуз, ада Венерадин ва Ромадин кап?-т?ят к?вал эцигнай. Тибр вац?ун муькуь пата Адриана вичиз, гилалди Пак Малаикдин къеле хьиз амукьнавай, мавзолей туьк?уьрнай ва гьа ч?авузни ц?ийи цирк эцигнай. Императорри активдаказ пара гьейбат авай термрин (виридаз талукь тир гьамамар) эцигунар тухузвай.

Са т?имил геж, Рим империядин гьалар четин хьайивиляй, дараматрин эцигунин к?валахар акъвазарнай. Къеце патай хата гьисс авунвай римдин императорри, III виш йисан эхирда Аврелиандин цал, эцигнай. И цла гегьенш хьанвай Рим шегьерни Тибр вац?ун муькуь пата авай чилер тамамдаказ кьунвай. IV виш йисуз христианрин кап?-т?ят к?валерин ва клисайрин эцигунар эгеч?най.

Империядин залан вахтар V виш йисуз эгеч?най. 410 йисуз вестготрин регьбер Аларихди вичин къушунрихъ галаз Рим куьна тарашнай. 476 йисуз шегьер регьим авачирвилелди вандалри тарашнай ^[8] .

Рим Ц?ийи ч?авуз [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

1798 йисан эхендиз (февральдиз) франциядин кьушунри Бертье кьилел алаз Рим кьунвай. Бертьеди Рим республика малумарнай. Абуру VI Пий бубадивай диндин тушир гьукумдикай элкъуьн т?алабнай. Пия ваъ лагьанай, ва гьавиляй ам Римдай аъудна чукурнай, са т?имил ч?авалай гъурбатда ам регьметдиз фенай. Французри Римдай къимет авай зат?ар ва харусенятдин эсерар хутахзавай. Гуьгъуьнлай, Римдиз вичин кьушунар галаз австриядин генерал Мак Карл гьахьзава ва адан чуькьуьнин таъсирдай французар шегьердай къакъатиз мажбур жезва. 1798 йисан 26 ц?ехуьлдиз (ноябрьдиз) шегьер неополитан король Фердинанд I паталай кьунвай. Монархияядин аксина авайбурун ч?ехи пайдиз кьиникьалди жаза ганвай. 1799 йисан марадиз (сентябрьдиз) неополитанри Рим тунвай, ва 1800 йисуз ц?ийи VII Пий буба гьукумдиз атанвай.

1808 йисуз I Наполеонди Бубавилин гьукумат терг авунай. VII Пий буба Римдай чукурнай. Гуьгъуьнин 1811 йисуз римдин король къуллугъдиз вичин ц?ийиз ханвай аял II Наполеон малумарнай. Французрин гьукумвалди Римдин абадвилиз ва вилик тухуниз хъсан таъсир ганва: къекъварагвал терг хьанвай, куьчериз экв ягънай. Гьак?ни гьа ч?авуз илим паталай чилин эгъуьнриз кьил кутунай.

1814 йисан 12 т?улдиз (майдиз) I Наполеондин к?аник акатунилай кьулухъ, VII Пий Римдиз элкъвена къвезва ва Бубавилин гьукумат гуьнгуьна хутузва.

1848 йисан зулуз Римда революция гат?унна, IX Пий буба Гаэтадиз катна, ва 1849 йисан 8 февральдиз ц?ийи кьилелай Рим республика малумарнай. Амма 1849 йисан июльдиз француз кьушунри Удино кьилел алаз мад Рим кьунвай, 14 кьамугдиз (июньдиз) Римда бубавилин гьукумат официалвилелди малумарна. 1850 йисуз буба Римдиз элкъвена хтана. Франициядин гарнизон шегьердай анжах 1866 йисуз къакъатнай.

1870 йисан 20 марадиз (сентябрьдиз) Италия корольвальди Рим кьуна ва адахъай вичин кьилин шегьер авуна ^[9] .

1929 йисуз Латеран икьраррин нетижада Римдин чилера Ватикан гьукумат арадал гъанвай.

География [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Алай чка ва майдан [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Римдин к?унт?ар

Римдин бине, Тибр вац?ун чапла къерехда, Тиррен гьуьлелай 25 км яргъал ва акьванни Апеннин суварилай яргъал, Апеннин сувар гьуьл патаз агъуз эвич?завай дугунда кутунвай.

Юкьван Италиядин Лацио областда чка кьунва. Европадин маса шегьерилай тафават аваз яз, Римда шегьердин дараматар авай чкадин майданди шегьердин къенепатан ц?арц?ин умуми майдандин кьудай са пай кьунва.

Виш йисарин къене патав гвай уьленар галай ва хуьруьн майишатриз виже текъвер областяр вичик кутунай Рим шегьердин майдан 1507 км² я, гьак?ни Италиядин виридалай ч?ехи шегьер я ва Европадин ч?ехи кьилин шегьеррикай сад яз гьисабзава.

Рим гьегьенш жезвай ва вилик физвай чилериз геологиядин къет?ен туьк?уьрун хас я: гьар патай, кьиблединни рагъэкъеч?дай патай Лацио вулканди ва Албан сувари, кеферни рагъак?идай патай Монти Сабатини вулкандин регионди, элкъвена кьунвайвиляй, винел шегьерди чка кьунвай к?унт?арин ч?ехи пай вулкандин жинсерикай арадал атанвайди я.

Римдин майданда т?ебиятдин са шумуд ландшафтар ва экологиядин характеристикаяр хкягъиз жеда: сувар ва к?унт?ар (абурун къене ирид к?унт? ), кьулувалар, вац?ар (Тибр), уьленар, вирер (Браччано ва Мартигнано), къумадин пляж (Лидо-ди-Остия), Тиррен гьуьл.

Сейсмиквал: 3 зона (агъа дережадин сейсмиквал) ^[10] .

Климат [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Римдиз, хъуьтуьл ва кьеж квай кьуьд ва чими кьурагь гад галай аравилин гьуьлуьн климат хас я ^[11] .

Ийкъан къене, йисан юкьван температура, нисинихъ ? 20 °C ва йифиз ? 10 °C. Виридалай къайи гьер (январь) вацра, юкьван температура, нисинихъ ? 12 °C ва йифиз ? 3 °C туьк?уьрзава. Чими ? чиле (июль) ва пахун (август) варцара, юкьван температура, нисинихъ ? 30 °C ва йифиз ? 18 °C туьк?уьрзава.

Нисинихъ ? 12,5 °C ва йифиз ? 3,6° юкьван температура галаз, виридалай къайи варцар ? фундук? (декабрь), гьер (январь) ва эхен (февраль) я. Адет яз живер кьеридиз къвазва, амма гьар йисуз куьруь вахтунин живер къвазвайди я, живедин маргъалар галачиз ^[12] .

Гьавадин юкьван гекъигунин ламувал 75 % туьк?уьрзава, чиле (июль) ва ц?ехуьл (ноябрь) варцара гьавадин ламувал 72-77 % арайра юзурзава. Гьуьлуьн цин температура эхен (февраль) ва ибне (март) варцарин агъа дережадин 13 °C ? дилай, пахун (август) вацран 24 °C максимумдал кьван юзурзава ^[13] .

Римдин климат
Активвал къалурзавай лишан	Янв	Фев	Март	Апр	Май	Июнь	Июль	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йис
Абсолют максимум,  °C	20,8	21,6	26,6	27,2	33,1	37,8	39,4	40,6	38,4	30,7	26,5	20,3	40,6
Юкьван максимум, °C	12,0	12,8	15,4	18,1	23,1	27,0	30,2	30,4	26,4	21,9	16,5	12,8	20,6
Юкьван температура, °C	8,1	8,5	10,8	13,6	17,7	21,4	24,2	24,5	21,1	17,4	12,7	9,3	15,8
Юкьван минимум, °C	3,3	3,4	5,5	8,0	12,0	15,8	18,5	18,8	15,7	12,2	7,8	4,9	10,5
Абсолют минимум, °C	?11	?6,9	?6,5	?2,4	1,8	5,6	9,1	9,3	4,3	0,8	?5,2	?5,6	?11
Къваларин норма, мм	55	59	53	63	32	20	13	18	63	105	94	89	663

Агьалияр [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Август императорди гьукум тухузвай ч?авуз, Рим тахминан са миллион кас агьалидив дуьньяда виридалай ч?ехи шегьер тир (гьа ч?авуз Рим, 1919 йисан Лондондив гекъигиз жедай, гьи ч?авуз Лондон дуьньяда виридалай зурба шегьер тир) ^{[14] [15] [16] [17]} .

Рагъак?идай Рим империя чк?айла кьулухъ, шегьердин агьали 50.000 кас кьван агъуз хьана ва Реннесанс девирдалди агъуз жез давамарзавай ^[18] . 1870 йисуз Рим Италия корольвалдин кьилин шегьер хьайила, шегьердин агьали 200.000 касдилай 600.000 касдал кьван фаддаказ гзаф хьанвай. Дуьньядин садлагьай дяведин дехьненлай, Муссолини вичин фашиствилин режим гваз, агьалидин акьалт?ай ч?ехи гзаф хьун виликамаз чараяр акуна алудиз алакьнавайт?ани, адавай 1930-й йисара агьалидин 1.000.000 касдал кьван хкаж хьунин вилик пад ат?уз хьанач. Дуьнядин кьведлагьай дяведилай кьулухъ, агьалидин гзаф хьун мадни давам хьанва, идан себеб дяведилай кьулухъ хьайи экономикадин зарбдиз хкаж хьун тир. Гьак?ни, 1950-й ва 1960-й йисара дараматар эцигунин крарин дережа хкаж хьун, шегьердин къваларив пара кьадарда гъвеч?и шегьервилин яшамиш жезвай чкайрин арадал атунин себеб хьанвай.

2010-й йисан юкьвара шегьердин виче 2.754.440 кас яшамиш жезвай, ч?ехи Римда (яни къваларив галай гъвеч?и шегьеррихъ галаз) ? 4,2 миллион кас. Агьалидин къалинвал ? 800 кас./км² (2010 йисан къиметар). Тамам яшдихъ агакь тавунвай (18-дилай агъуз) жегьилрин пай 17 % тир, пенсионеррин пай 20,76 %. Римвидин уьмуьрдин юкьван яргъивал 43 йис я ^[19] .

Этник группаяр [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

ISTATди гузвай статистикадин эхиримжи малуматриз килигна, агьалидин 9,5 % испанвияр туш ^[20] . Иммигрантрин зур пай асулдай европавияр я (асул гьисабдалди румынар , полякар , украинар , албанар ), ва вири санлай къачурла абур 131 118 кас ва я им вири агьалидин 4,7 % я. Амай 4,8 % асулдай европааияр тушир халкьар я (асул гьисабдалди филлипинвияр ? 26 933 кас, бенгалар ? 12 154 кас, перуанар ? 10 530 кас ва китайвияр ? 10283 кас).

Эсквилин к?унт?ал алай Термини ракьун рекьин вокзалдин мукьув галай мягьлеяр, иммигрантрин мягьлейриз элкъвена, гила Китай ? мягьле хьиз физва, амма китайвийрилай гъейри ина 100 кьван уьлквейрин ватанэгьлияр амукьзава. Им вилик фенвай ч?ехи савдавилин районрикай я, маса халкьарин т?уьнрин ц?удралди ресторанар ава; 1300 пекер маса гудай туьквенар ава, абурукай 800 туьквен китайвийринди я, 300 маса иммигрантрин, амай 200 ? ни итальянвийриз талукь я.

Шегьердин къерехра къанундив кьур тавур пунара трейлерра цыганар амукьзава.

Дин [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Италиядин маса патара хьиз Римдин асул дин рим-католицизм я. Виш йисарин къене Рим и диндин ва зияратдин ч?ехи метлеб авай юкь тир. Римдиз християнар къведалди, дегь-римдин дин инин асул дин тир. Гьа ч?авуз римэгьлияр гъуцариз агъазавай. Абурун виридалай асул гъуц ? Юпитер тир, метлебвиляй гуьгъуьнин гъуцар: дяведин гъуц Марс, Римдин бине кутунвай гъуцар Ромула ва Рем стхаяр тир ва мсб. Гьак?ни Рим са шумуд чинебан ибадатар арадал гъанвай къул тир, абурукай сад митраизм ибадат я. Са кьадар геж римдиз христианар къвез эгеч?най, ч.э 313 йисуз ина Пак Пётрдин базилика эцигна, Рим хашпара диндин шегьердиз элкъвенай.

Римда 900 кьван клисаяр ава, шегьердин кьиблединни рагъэкъеч?дай пата виридалай асул собор Латеран базилика ава. И соборда Рим Пападин кафедра чка кьунва. Гьак?ни шегьерда гуьгъуьнин базиликар хкягъиз жеда: базилика Санта-Мария , Пак Павелдин базилика , Сан-Клементе базилика , Сан-Карло базилика ва Жезу клиса . Римдин к?аник дегь ч?авалай амукьнавай катакомбаярни ава. Уьлкведин виридалай ч?ехи метлеб авай диндин мектебар Римда ава, Латеран Пападин университет, Пападин Библейский университет, Григориан Пападин университет ва Пападин рагъэкъеч?дай патан университет.

Рим шегьердин къене авай Ватикандик Пак Пётрдин базилика, Апостолрин к?валер, Сикстинск капелла, са шумуд музеяр ва маса дараматар акатзава. Вилик, 1929-й йисал кьван и район римдин Борго рионадик акатзавай. 846 йисуз сарацинри Рим шегьер тарашнавайвиляй, IV Лев пападин къарардив, Рим шегьердикай чара авун паталай, Ватикандал Леонадин цал элкъуьрна к?евирнай. 1929 йисан Латеран икьрар къабулнай италия гьукуматди, Леонадин цлан сергьятра авай Ватикандиз чара гьукумат статус ганвай.

Эхиримжи йисара Римдин мусурман жемятдин кьадардин ч?ехи хьун акваз жеда, им асул гьисабдалди Кефер Африка ва Мукьва Рагъэкъеч?дай патан Азиядин уьлквейрай иммигрантрин куьч хьуникай аслу я. Нетижада шегьерда ислам дин мадни вилик физва, ивиляй гьукуматдин паталай, Пауло Патрагеси архитекторди кхьенвай пландихъ кьурвал, европада виридалай ч?ехи Рим миск?ин эцигнай ва 1995 йисан 21 июньдиз миск?индин официалвилин ахъаюн кьилиз акъуднай. Рим республикадилай кьулухъ Рим чувуд жемятдин метлеб авай юкьварикай я, гилан Трастевере ва ц?уру рим гетто мягьлеяр чувудрин мягьлеяр тир. Римдин кьилин синагога Римдин ч?ехи синагога я ^[21] .

Архитектура [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Виш йисарин къене Римдин архитектура кьиляй ? кьилиз вилик физвай, кьет?ендаказ классик ва Дегь Римдин архитектурадин стильдай гилан ч?аван фашист стильдиз. Рим, 11-й, 12-й, 13-й виш йисарин къене, дуьньядин классик архитектурадин ва арка, тагъ, къубба хьтин ц?ийи к?алубар арадал гъанвай виридалай к?венк?ве аваз физвай юкьварикай тир, са т?имил геж шегьер Реннесанс девирдин ва бароккодин кьилин юкь хьана ^{[22] [23]} .

Дегь Рим [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Римдин символрикай сад, ч. э. в. 70?80-й йисара Рум империяда эцигнавай ч?ехи амфитеатр ? Колизей я. Сифтегьан 60.000 килигдай ксар гьакьарзавай, ам гладиаторрин ягъунар кьиле тухун паталай кардик кутазвай. Дегь Римдин ч?ехи метлеб авай килигуниз лайих тир машгьур чкайрин ва зат?арин сиягьда гуьгъуьнинбур физва: римдин форум , Нерондин къизилдин к?вал , пантеон , Траяндин стунар , Траяндин базар , Ч?ехи цирк , Каракалладин термар , катакомбаяр , Пак Малайикдин къеле , Августдин мавзолей , Константидин арка , Цестийдин пирамида , Ислягьвилин мигьраб ва Гьакъикъатдин мез ^[24] .

Юкьван виш йисарин Рим [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Фад-фад рик?елай алатзава хьи, Римдин юкьван виш йисарин ирс, Италиядин муькуь шегьеррилай виридалайни зурба я. Ина христианвилин сифте кьилериз талукь тир кьве базилика ава, Санта-Мария-Маджоре ва Сан-Паоло Фуори ле Мура, и кьве базиликайрин корпусрин къене авай клисарин цлар алк?ана кьунвай мозаика чи эрадин кьудлагьай виш йисариз талукь я. Юкьван виш йисарин геж вахтарин мозаикаяр ва фрескаяр Санта-Мария-ин-Трастевере , Санти-Гуатро-Коронати ва Санте Прасседе клисайра акваз жеда. Гьа ч?аван Римдин дараматрин планировкадик Торре-делле-Милицие ва Конти-Минара хьтин минараяр, ва Санта-Мария-ин-Арачели базиликадиз тухузвай зурба гурарар акатзавай ^[25] .

Ренессанс девир ва барокко [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Ренессанс девирдин дуьньяда, анжах Флоренциядиз чка гана, кьведлагьай ч?ехи юкь Рим тир. Масабурун арада, Ренессанс девирдин архитектурадин шедевр, дуьньядин зурба т?вар ? ван авай итальянви архитектор Микеланджело паталай туьк?уьрнавай, Римдин Капитолия к?унт? я. Гьа девирдин къене, ч?ехи девлетар авай Римдин зурба аристократрин хзанри яшамиш хьун паталай чпиз гзаф ч?агай, къенин йикъалди амукьнавай к?валер эцигзавай, абурун арада пачагьдин к?вал Квиринал (гила Италия Республикадин президентдин резиденция), Венециядин пачагьдин к?вал, пачагьдин к?вал Фарнезе, пачагьдин к?вал Барберрини, Киджидин пачагьдин к?вал (гила италиядин премьер-министр ацукьнавай чка), пачагьдин к?вал Спада, пачагьдин к?вал Канцелерия, Вилла Фарнезина ^{[26] [27]} .

Неоклассицизм [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

1870-й йисуз Рим Италия Королвалдин кьилин шегьер хьана. И береда, римдин архитектурада, классик антиквалдин архитектурадин таъсирдин себебдалди, неоклассицизм виниз хьана. И девирдин къене, министерствойриз, посольствойриз ва гьукуматдин маса крар тухузвай ч?ехи ксариз эцигзавай дараматрин ч?ехи пай неоклассицизм стильда туьк?уьрзавай. Римдин неоклассицизмдин виридалай т?вар ? ван авай символрикай сад Витториано (Витторио Эмануэле II-лагьайдан имарат) я ^[28] .

Фашиствилин архитектура [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

1922?1943-лагьай йисара Италияда фашиствилин режимди гьукум гьалзавай ч?авуз, уьлкведа фашиствилин архитектура вини пад кьунва. 1938-й йисуз Марчелло Пьячентиниди, 1942-й йисан Виридуьнядин выставка кьиле тухун паталай фашиствилин архитектурадин стильда дараматрин комплекс эцигнавай. Амма, 1940-й йисуз Италия Дуьньядин кьведлагьай дяведик акатнавиляй Виридуьнядин выставка кьиле тухуз хьанач. Фашист стильдин виридалай гзаф къаш ? къамат авай дарамат Цивилло Италиано палаццо я (1938?1943). Идалайни гъейри, 1935-й йсуз фашиствилин архитектурадин стильда эцигнавай Палаццо делла Фарнесино, гила италиядин чара уьлквейрин крарин министерстово алай чка я ^[29] .

Муькуь иер чкаяр [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Къадагъа алаз хуьзвай чкаяр ва виридаз талукь тир паркар Римдин майдандин ч?ехи ч?ук кьунва. Европадин шегьеррин арада, къацу набататар цанвай виридалай ч?ехи чка Римда ава ^[30] . Вилик, шегьердин и къацу пата аристократрин к?валер, дараматар ва багъар авай, ва гуьгъуьнин XIX-й виш йисан дараматар эцигунин ≪бум≫ хьайила гьа дараматрин ва паркарин ч?ехи пай чк?урнай. Амайбурун арада мадни виле аквадай паркар Вилла Боргезе, Вилла Ада ва Вилла Дориа Памфили я.

Фонтанрин сиягь [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Римдин фонтанрин сиягь

Рим, вичин пара кьадардин, гьар жуьредин стильра, классикдилай юкьван виш йисарин, бароккодилай неоклассицизм стильра туьк?уьрнавай иер фонтанрив вири дуьньядиз т?вар акъудна. Кьве агъзур йис кьван и фонтанри римдин майданар ч?агурзава ва шегьер хъвадай цив таъминарзава. Ч. э. 98-й йисара Рим империядин ч?авуз, римдин консул, италиядин кардал алахънавайди ва кхьизвайди Секст Юлий Фронтиндиз ≪аквариумрин куратор≫ лак?аб ганвай, ам Рим шегьердин цин къаюм тир, ада 39 гьейбат авай фонтандиз ва 591 виридаз талукь тир гьавизриз яд гузвай к?уьд цин гунгара туьк?уьрнай, идалайни гъейри и гунгарилай яд императордин к?валериз, гьамамриз ва девлет авай ксарин виллайриз физвай ^[31] . XVII?XVIII-й виш йисарин эхирда римдин папайри чк?анвай ва виже текъвер гьалдиз атанвай фонтанар гуьнгуьна хутунай ва ц?ийи фонтанар эцигиз эгеч?най. Римдин фонтанар, Пауль Рубенсан шикилар хьиз ц?ийи барокко стиль къалурзавай. Абур, эмоцияр ва юзунин гьиссер квай аллергоик фигурайрив ац?анвай, ва килигзавайбурун рик?ериз ч?ехи эсер ийизвай. Фонтанрин скульптураяр асул элемент хьанвай, ва яд и скульптурайриз руьгь ва иер къамат кутун паталай менфятдик квай. Абур, барокко стильдин бахчаяр хьиз, уьлкведин аквадай гьалдин къалурун, вичихъ агъайнавал ва кьуват авай гьукум къалурзавай лишанар хьиз тир ^[32] .

Рахазвай статуяяр [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Римдин рахазвай статуяяр

Рим вичин статуярив ва гьабрукай яз Римдин рахазвай статуярив машгьур я. Ибур, адет яз, дегь ч?аван статуяяр я, гьа ч?авуз римэгьлийри абурун патав политикадикай ва социал гьаларикай веревирдер тухузвай ва винел чпин фикирар (фад-фад сатира тир фикирар) кхьенвай чарар алк?урзавай. Кьве асул рахазвай статуя ава: Пасквино ва Марфорио, амма ибурукай гъейри мад кьуд статуя къалуриз жеда: Иль Бабуино, Мадам Лукреция, Иль Фачино ва Аббат Луиджи. И статуяррин ч?ехи пай дегь римдин ва я классик стильриз талукь я, ва абурун ч?ехи пайди мифрин гъуцарин ва дегь ч?аван кьисайрик квай ксарин суьретар къалурзава. Мисала паталай, Пасквино статуяди дегь ч?аван римдин зариятдин ≪Илиада≫ эпосдин асул къегьал Менелай къалурзава, Аббат Луижди статуяди римдин тийижир дуванбег, Иль Бабуино силен гъуц тир, Марфорио статуяди Океан гъуцран суьрет къалурзава, Мадам Лукреция статуя Исидадин бюст я, ва 1580-й йисуз эцигнавай Иль Фачино кьилди сад тир римдин ? тушир ва са зат?ни къалурзавачир статуя я ^[33] .

Обелискар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Римдин обелискар

Шегьерда муьжуьд дегь-мисридин ва вад дегь-римдин обелискар, гьак?ни мадни гилан замандин шумуд са обелискар ава ^[34] . Дегь ч?аван обелискар римдин императорри Мисридай Римдиз гъанвай. И обелискар шегьердин, Пьяцца Навона , Пак Пётрдин майдан , Пьяцца Монтекиторио ва Пьяцца дель Пополо хьтин майданра чка кьунва. Мадни Римдин юкьва дегь ч?аван римдин кьве алчуд хьайи к?алубдин стунар ава: Марка Аврелийдин ва Траянан стунар.

Муькъвер [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Римдин муькъвер

Римда 49 муьгъ ава. Абурукай виридалай машгьур Честио муьгъ , Мильвио муьгъ , Номентано муьгъ , Сант Анджело муьгъ , Витторио Эмануэль II-ан муьгъ , Систо муьгъ , Фабричо муькъвер я. Гила шегьерда дегь римдин вад муьгъ амукьнава ^[35] . Шегьердин муькъверин ч?ехи пай классик, барокко, ренесанс, неоклассицизм ва гилан заманадин стильра эцигнавай. Британиядин энциклопедиядиз килигна, Римдин виридалай хъсан дегь муьгъ, ч. э 135-й йисуз эцигна куьтягьнавай Сант-Анджело муьгъ я, гьак?ни ам, 1688-й йисуз Лоренцо Берниниди туьк?уьрнавай малаикрин ц?уд статуяррив ч?агурнавай ^[36] .

Катакомбаяр [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Асул макъала : Римдин катакомбаяр

Римда пара къадарда дегь катакомбаяр ва чилин к?анин кучудунар ава. Абур шегьердин к?аник ва я мукьув гала, ва къенин йикъалди яхц?ур кьван чилин к?анин сурар жугъунвай, абурукай бязибур эхиримжи ц?уд йисан къене ахъайнавай. Ч?ехи пай христианрин кучудунар хайит?ани, абурун арада мажусивилин ва чувудрин сурарни, акахьай ва чара гьалра гьалтзава. Сифте яз абур чилин туф ва хъуьтуьл вулкандин жинсера, шегьердин серьятдилай анхъа эгъуьнвай, вучиз лагьайт?а дегь римдин гьукумди шегьярдин ц?арц?ин къене кучукунар тухуз къадагъа авунай.

Инфратуьк?уьрунар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Улакьар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Рим элкъвей ц?арцин к?алуб авай шегьер я. Италия зуростровдин юкьни-юкьвал чка кьунвайвиляй, Рим Италиядин ракьун-рекьин виридалай асул хев я. Римдин кьилин вокзал Термини я, им Европадин ракьун-рекьин виридалайни ч?ехи вокзалрикай сад я, ва Италия виридалайни гзаф менфят къачузвай вокзал я, гьар юкъуз инай 400 агъзур кас физва. Шегьерда ч?ехивиляй кьведлагьайди Рим Тибуртина вокзал я, гила адакай ч?ехи йигинвилин ракьун-рекьин вокзал туьк?уьр хъувуна ^[37] .

Римда пуд аэропорт к?валахзава. Шегьердин кьилин аэропорт, Римдиз талукь тир Фьюмичино шегьер-спутникда авай, вириниз ≪Аэропорт Фьюмичино≫ т?вар алаз чир тир, континент ? арадин Леонардо да Винчи аэропорт я ^[38] . Дуьньядин виридалай ц?уру аэропортрин сиягьда, Римдин Чампино аэропорт сифте кьилера физва. Римдиз талукь тир ва адалай рагъэкъеч?дай пата авай ≪Чампино≫ шегьерда чка кьунва лугьуз, адаз ≪Чампино аэропорт≫ т?вар эцигнавайди я ^[39] . Метлебвиляй пуд лагьай чкада Рим Урбе аэропорт физва, им ч?ехи тушир, агъуз тир трафик галай, шегьердин юкьвалай 6 км кефер пата чка кьунвай, вертолётрин ва кьилдин гъвеч?и самолётрин цавай финар таъминарзавай аэропорт я ^[40] .

Шегьердин куьчеяр хилер ? хилер яз фенвайбур я лугьуз, улакьрин проблемрин гъиляй шегьерэгьлийри ч?ехи азабар ч?угзава ва са кьучедин рекьяй маса куьчедин рекьиз улакьра аваз финиз къулай шарт?ар авач. Маса ч?ехи шегьеррин метрополитенрив гекъигайла, Римдин гъвеч?и алцумдин метрополитенди и проблемаяр арадай акъудиз куьмек ганач. Идалайни гъейри, гьар 10000 касдиз 20 такси къвезва, им европадин маса ч?ехи шегьеррин лишандилай агъуз я.

Римда Римдин метрополитен ( итал.   Metropolitana di Roma ) кардик ква. Садлагьай А хилен эцигунар 1930 йисуз эгеч?най. 1955 йисуз эцигунрин к?валахар куьтягь хьанвай ва хел ахъа хьанвай. 1990-й йисара кьведлагьай В хел эцигна ахъайнавай ^[41] .

Авай А ва В хилер, Римдин Термини вокзал авай чкада сада ? сад кьве к?арна физва. 2012 йисан 13 кьамугдиз (июньдиз) В хилен В1 филиал ахъа хьанвай, хилен эцигуниз 500 миллион € харж авунай. В1 хел Болонья майдан авай чкада В хилехъ гилигзава ва 3.9 км яргъалвилин арада кьуд станция ава. Пудлагьай С хел эцигунин девирда ава, 3 миллион € харжун гьисабдик ква ва 25.5 км яргъалвилин арада 30 станций жервал я. Адан поездар тамамдаказ авоматламиш жеда. Хилен садлагьай пай 2011 йисуз туьк?уьрна куьтягьна к?анзавай, амма туннельдин эгъуьнар тухузвай береда чиляй археологиядин зат?ар экъеч?завайвиляй, к?валахар энгел хьанвай ва хилен ахъаюнин тарих 2015 йисал тухванай. Кьудлагьай D хел гьак?ни пландиз къачунва. Хилен 20 км яргъивал ва адак 22 станция жеда ^[42] .

Римдин чилин винел патан улакьар автобусрикай, трамвайрикай ва шегьердин поездрикай ибарат я. Автобусдин хилез 350 автобусдин ц?арар ва 8 агъзурдилай пара акъваздай чкаяр къвезва, гьак? ят?ани трамвайдин система 39 км рекъикай ва 192 акъваздай чкарикай ибарат я. Шегьерда, 2005 йисуз ахъайнавай, троллейбусдин са ц?ар ава ^[43] .

Чирвилер [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Рим, вирихалкьарин ва халкьарарадин вини дережадин чирвилерин, гзаф кьадарда академияяр, колледжар ва университетар авай асул юкь я ^[44] . Дуьньяда авай тарихдин, чирвилерин, культурадин ва иер шегьеррикай Рим кьведлагьай чкада физва. Ада вичин чирвилерин еридив ва чирвилер къачуниз талукь жуьреба-жуьре чкайрив, дуьньядин маса ч?ехи шегьеррин вилик дамахар ийиз жеда. Дегь Рим ва Реннесанс берейра, Римни Флоренция сад хьиз дуьньядин виридалай асул культурадин ва кьат?униз талукь тир юкьварикай тир ^[45] .

Адан садлагьай университет Ла-Сапиенца (1303 йисуз бине кутунай) ч?ехивиляй дуьньяда кьведлагьай чка кьунва ва Европада виридалай ч?ехи университет я, ина к?елзавайбурун кьадар 140000 я, 2005 йисуз и университет Европадин виридалай хъсан 50 университетрин сиягьдик ва дуьньядин виридалай хъсан 150 университетрин сиягьдик акатна ^[46] . Ла-Сапиенцада к?елзавайбурун кьадардилай артух ац?айвал т?имиларун паталай, эхиримижи къад йисан къене Римда кьве университет эцигнай: 1982 йисуз Тор Вергата ва 1992 йисуз Рим Три университетар.

Гьак?ни Римда папавилин ва маса университетарни гзаф ава, гьабурун арада Римда авай Британиядин мектеб, Римда авай француз мектеб, Папавилин Григориан университет (дуьньяда виридалай ц?уру иезуитрин университет я, 1551 йисуз бине кутунвай), Дизайндин Европадин институт, Джон Каботдин университет, Римда Америкадин Сент-Джон университетдин филиал, Лоренцо де Медичидин мектеб, Линк Кампус университет, Кампус Био-Медико университет.

Римда, 1604 йисуз бине эцигнай Анжелика улубхана ава, им Италиядин садлагьай виридаз талукь тир улубхана я; 1701 йисуз бине кутунвай Касанатенс улубхана, Валлиселиана улубхана, Гьертциана улубхана. Халкьдин юкьван улубхана , Италияда халкьдин кьве улубханайрикай сад, 4126002 том кхьинар ава. Вилла Целимонтана Италияда географиядин специалиствал чирзавай улубхана. Ватикандин улубхана, дуьньядин виридалай дегь ва ч?ехи метлеб авай улубханайрикай сад я, официалвилелди 1475-й йисуз бине кутунвай, амма гьакъикъатда гзаф вилик ва дуьньядин вири тарихдин 75000 улуб хуьзва ^[47] .

Гьукумат [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Рим Италиядин комунна я, ва уьлкведин 8101 комуннайрин арада майдандай виридалайни ч?ехиди я. Исятда кьиливал Джанне Алемано мэрди ва шегьердин советди тухузва. Шегьердин гьукумат Капитолий к?унт?ал алай Сенаторио Палаццо дараматда к?ват? хьанва, им шегьердин гьукуматдин тарихдин чка я. Шегьердин администрациядин арада Римдиз ≪Капитолия≫ -ни фад-фад лугьузва, им римдин ирид к?унт?арикай садан т?вар я ^[48] .

Административ паюнар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

1972-й йисалай Рим 19 (сифте 20) мунитипалитет т?вар авай municipi административ районриз ччара хьанвай ^[49] . Гьар муниципалитетдин вичин президент ва кьуд члендикай ибарат тир совет авай, абур гьар вад йисуз муниципалитет ? эгьлийри хкягъзавай.

Гьак?ни Рим административ тушир текриз пай жезва. Шегьердин тарихдин юкь 22 рионайриз пай жезва. И рионаяр, Борго ва Пратидилай гъейри, Аврелианан цлан сергьятрин къене ава.

Юкьван гьукумат [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Рим Италиядин халкьдин кьилин шегьер ва италия гьукуматдин резиденция (гьукуматдин кьилел алай кас яшамиш жезвай чка) я. Италия республикадин президентдин ва Италиядин премьер министрдин , парламентдин ва Конституциядин дуванханадин официал резиденцияяр шегьердин тарихдин юкьва чка кьунва. Гьукуматдин министерствояр шегьердин гьар патаз чк?анва, абурук, Олимпиядин стадиондин патав галай Палаццо делла Фарнесино т?вар авай дараматда чка кьунвай, Чара уьлквейрин крарин министрествони талукь я.

Экономика [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Италиядин кьилин шегьер яз, уьлкведин вири асул институтар, уьлкведин президентдин ва гьукуматдин дараматар, Парламент, кьилин дуванхана ва Италиядинни Ватикандин дипломатиядин крар тухузвай векилрин дараматар Ридма к?ват? хьанва. Къариб гьал ам я хьи, Рим шегьер Ватикандин къене яз Италия гьукуматдин майданда ава, ивиляй Ватиканда Италиядин посольство ава. Им, посольство вичин уьлкведин сергьятрин къене хайила, кьери вакъиа я. Исятда Рим бета + статус галаз дуьньядин глобал шегьеррин сиягьда 49-й чка кьунва, амма 2008-й йисуз альфа + статус галаз, Италиядин хъсан шегьер яз 15-й чкада авай (Италиядин Милан 42-й чкада авай) ^[50] .

2005 йисуз КъВБ 121.5 млрд. ^[51] АСШдин $ туьк?уьрзавай, вири уьлкведин КъВБдин 6,7 % Римди гьасил ийизва (им Италиядин гьар гьи шегьердилай гзаф я). 2001?2005 йисарин къене шегьерда к?валах авачирвал 11,1 % ? дилай 6,5 % кьван агъуз хьанвай, им ЕСдин уьлкверин кьилин шегьеррин арада виридалай агъуз тир къалурзавай лишан я. Гьар йисуз, Рим + 4,4 %-диз ч?ехи жезва, ва уьлкведин гьар гьи маса шегьеррилай Рим гзаф зарбвилелди гегьенш жезва. Им гьак? лагьай ч?ал хьи, Рим са гьукумат хьайит?а, КъВБ -дин кьадардилай ам дуьньяда 52 лагьай чкада Египетдихъ галаз сад хьиз, фидай.

Римдин экономика залан промышленность авачирвилив тафават аваз хьайит?ани, инин экономика кьакьан дережада хуьзвай дибдин крар экономикадин къуллугъар, кьакьан дережадин технологияррин компанияяр (IT, аэрокосмикдин, хуьнуьх, телекоммуникацияяр), илимдинни ? чирна ? жугъурунрин, дараматар туьк?уьрунин идараяр, коммерция крарин банкар, ва экономикадин вилик тухуниз акъалт?ай ч?ехи метлеб туризмдин гузва. Римдин халкь арадин аэропорт Фьюминчино, Италиядин виридалай ч?ехи аэропорт я, шегьерда италиядин ч?ехи компаниярин штаб-к?валер ва кьилин офисар ва гьак?ни дуьньядин виридалай зурба 100 компанияррикай пудан Enel , Eni , ва Telecom Italia -дин штаб-к?валер ава ^[52] .

Университетар, радио, телевидение ва киноиндустрия Римда экономикадин пара метлеб авай хилер я. Гьак?ни, 1930 ийсалай к?валахзавай Чинечитта (итал. Cinecitta) кинокомпаниядин куьмекдалди, Рим италиядин киноиндустриядин юкь хьана.

Культура [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Кьакьан дережадин культура, ч?ал, дин, политика, ц?ун ? к?вал, архитектура ва мода Италиядин кьилин Рим шегьердиз талукь я. Виликан Рим империядин кьилин шегьер Римдин бине тахминан ч. э. в. 753-й йисуз эцигнай, хашпара диндин виридалай кьилин юкь, Римдинни ? католик клисадин к?вал ва Италия республикадин резиденция. Вичин дегь тарихдин ва социалвилин ч?ехи метлебдин нетижада, Римдиз фад-фад Caput Mundi ≪Дуьньядин кьилин шегьер≫ лугьузвай.

Музыка [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Рим музыкадин ч?ехи метлеб авай юкь я, ина пара музыкадин сегьнеяр, авторитет кесер авай консерваторияр ва театорар ава. 1585-й йисуз, дуьньядин вирилай ч?ехи музыкадин Парко делла Музика комплексда, Санта Чечилиадин академиядин бине эцигнай. Гьак?ни шегьерда Римдин операдин театр ва са шумуд музыкадин гъвеч?и идараяр ава. 1991-й йисуз шегьерда Евровидение ва 2004-й йисуз MTV EMA 2004 церемония кьиле тухванай.

Музыкадин тарихдиз Римди ч?ехи эсер авунай. Римдин музыкадин мектебда, XVI-XVII-лагьай виш ийсара Ренессанс ва барокко девирра, активдаказ кар ийизвай, адет яз клисайрин музыкаяр лугьузвай композиторрин к?ват?алар авай. И композиторрин гзафбуруз Ватикандин Пак Тахтунихъ ва пападин клисайрихъ галазни алакьаяр авайди тир. Римдин музыкадин мектебдин виридалай машгьур векилрикай Джованни Пьерлуиджи да Палестрина тир, амма идалай гъейри жуьреба-жуьре стильра ва формайра к?валахзавай маса композиторарни авайди тир.

Туризм [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Къе Рим, вичин гьисабуналди куьтягь тежезвай ва ттум-кьил авачир археологиядинни художестводин девлетрин ва вичел рик? ацукьарзавай надир тир адетрин, вичин панорамадин иер акунрив ва къацу ≪Виллайрин≫ (паркарин) ч?агай гьейбатдин куьмекдалди, дуьньядин туризмдин виридалай метлеб авай чкайрикай я. Мадни метлеб авай суьрсетрин арада пара кьдарда ? музеяр (Капитолиядин музеяр, Ватикандин музеяр, Галерея Боргезе, ва мсб.), цин гунгар , фонтанар , гьавизар , клисаяр , пачагьдин к?валер , тарихдин дараматар, имаратар, катокомбаяр ва Римдин форумдин харап?аяр. Европадин Садвалдин шегьеррин арада, Лондон ва Париж шегьеррилай кьулухъ, туристрин атунрин кьадардай Рим пуд лагьай чка кьунва ва са сан къене иниз 7-10 млн туристар къвезва. Колизейдиз ? 4 млн туристар ва Ватикандин Музейриз ? 4,2 млн туристар къвезва, мукьвара хьайи чирна ? жугъурунрин малуматриз килигна, и кьве чка туристрин атунрин кьадардай дуьняда 39-37-лагьай чкайра (вини нубатдив кьурвал) физва ^[53] .

Рим, археологиядин асул юкьварикай ва дуьньяда археологиядин чирна ? жугъурунрин к?валахар тухузвай виридалай кьилин юкь я. Шегьерда пара кьадарда, Римда Америкадин академия ^[54] ва Римда Швециядин институт ^[55] хьтин культурадин ва илимдинни ? чирна ? жугъурунрин институтар ава. Римда пара кьван дегь имаратар ава, абурун къене Римдин форум , Траяндин базар , Траяндин форум , Колизей ва Пантеон . Колизей ? дуьньядин аламат хьиз физва ^[56] .

Римда зурба ва хъсан таъсирзавай, ччара-ччара девирриз талукь тир, живописьрин, скульптурайрин, фонтанрин, мозайкайрин, фрескайрин ва шикилрин коллекцияяр ава. Металлрин расун, металлдин пулунин ат?ун, багьа зат?ар, филдин к?арабар, шуьшеяр, хъенч?ин зат?ар къазмишунин крар римдин харусенятдин гьеле ≪гъвеч?и≫ пай тир ^[57] . Са т?имил геж, Флоренциядилай кьулухъ Рим Реннессанс девирдин ч?ехи юкь хьана, вучиз лагьайт?а папайри, базиликаяр, пачагьрин к?валер, майданар ва ч?агай дараматар эцигун паталай зурба пулай харжнай. Гьа ч?авуз Рим Европада Ренессанс харусенятдин юкь хьанвай ва Париж , Венеция хьтин культурадин юкьварив ва ч?ехи шегьррив гекъигиз жедай. Рим, Бернини , Караваджо , Карраччи , Борромини ва Кортона хьтин кьет?ен ч?ехи ч?угваррин ва архитекторрин к?вал я. XVIII вишйисан эхирда ва XIX вишйисан сифте кьилера, шегьер Гранд-Турдин юкь хьанвай ^[58] , иниз, дегь ч?аван культура, архитектура, философия ва харусенят акун паталай англиядин ва европадин ч?ехи девлетар авай аристократар сиягьатар ийизвай.

Римда гилан заманадин харусенятдин ва архитектурадин суьрсетарни т?имил туш. 2010-й йисуз Римда, иракви архитектор Загьа Гьадид паталай туьк?уьрнавай, гилан ч?аван харусенятдин ва архитектурадин, MAXXI ? XXI-й виш йисан харусенятрин халкьдин музей т?вал алай, галереяррин комплекс эцигнай. Комплексдик, культурадиз талукь тир отдел, илимдинни ? чирна ? жугъурунрин крар кьиле тухузвай лаборатория акатзава ^[59] .

Рим, дуьньядин модадин кьилин шегьер хьиз къабул хьанва. Global Language Monitor-дин 2009 йисан малуматрив кьурвал, Рим, Миландилай , Нью-Йоркдилай ва Париждилай кьулухъ, дуьньяда дуьнядин модадин кьуд метлеб авай юкьварикай я ^[60] . Модадин ва заргарвилин виридалай асул гзаф ч?агай дараматар Bulgari , Fendi ^[61] , Laura Biagiotti ва Brioni я. Гьак?ни, Римдин кесер авай ва мода тир Виа дей Кондотти куьчеда Chanel , Prada , Dolce & Gabbana , Armani ва Versace хьтин вири дуьньядиз чир брендрин ч?ехи ч?агай бутикар ава.

Ц?ун-к?вал [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Римда ц?ун к?вал, социалвилин, политикадин ва культурадин масак?авилерин девирда ва виш йисарин къене вилик физвай. Дегь ч?авара Рим, гастрономиядин кьилин юкь тир. Дегь Римдин ц?ун к?вал дегь-Грециядин к?еви таъсирдин к?аник тир, гуьгъуьниз, империядин сергьятрин гегьенш хьунин себебдилай, римвийриз ашпазвилин пара кьван ц?ийи рецептар ва т?унар гьазурунин тегьерар чир жезва. Са т?имил геж, Ренессанс девирда, Рим кьакьан дережадин кесер авай ц?ун к?валин юкь тир, инин к?венк?ве аваз физвай ашпазар папайриз к?валахзавай. Идаз мисал яз, Ватиканда, Пий IV пападиз к?валахзавай Бартоломео Скаппи ашпаз я, ада вичин машгьурвал, 1570-й йисуз адан ≪Opera≫ т?вар авай ашпазвилин улуб акъатайла, къазанмишнай. Улубда, Ренессанс девирдин ц?ун к?валин 1000 кьван рецептар ава ва т?уьнар гьазурунин тегьерар ачухдиз къалурнава ^[62] .

Гилан заманада, шегьерди кьилди вичиз хас тир кьет?ен ц?ун к?вал туьк?уьрнава, ва асул суьрсетар хпрен як ва салан мейваяр я (асул яз антришокар ) ^[63] . Идаз къушаба яз, ч. э. в. I вишйисуз римда амукьзавай чувудри, чпиз хас тир Cucina giudaico-Romanesca т?вар алай ц?ун к?вал арадал гъанвай. Римдин хуьрекрин мисалар: Saltimbocca (сальтимбокка) ? римдин стильда авунвай, винел ниси, кьеле тур ва гумадал кьурурай вак?ан як (ветчина), шалфей вигьена ва лацу чахурни ч?ем алава авуна яваш тир ц?алди чуранай данад як?ун котлетар; Carciofi alla giudia (Каркиофи алла гиудиа)? зейтунд ч?емеда чуранай артишокар , чувудрин хуьрек; Carciofi alla romana (Каркиофи алла романа) ? винел патан пешер алудна, куьткуьннавай пурния, серг ва фан кьелеч? кьурурай к?усар галаз, вичин бугъадал чуранай, римдин стильдин артишокар; Spaghetti alla carbonara (Спагетти алла карбонара) ? какаяр, пекорино ва бекон галай спагетти; Gnocchi di semolino alla romana (Ньокки ди семолино алла романа) ? маннадин ч?ахар, къуьлуьн гъуьр, кака, ниси, рикотта , картуф , шпинат , фан куьткуьнар галай, римдин стильдин гуьрзеяр .

Кино [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Европа континентдин кино ? индустриядин виридалай ч?ехи юкь ва италиядин кинодин кьилин юкь ? Чинечитта киностудия Римда чка кьунва, гьина пара кьадарда хит-кинояр лентадиз къачунва ^[64] . Студиядин дараматрин комплексдин 40 гектар чил (5.6 км) Римдин юкьвалай 9 км яргъал ала ва дуьньяда Голливуддилай кьулухъ виридалай зурба кинодин жемият я. Ина 5000-дилай пара профессионалар, тарихдин парталар цвазвай уст?арар ва визуал эффектрин специалистар ава. 3000 агъзур кино ? эсерар гьа и киностудиядиз къвезва, абурукай классика жанрдин т?вар ? ван авай фильмар Бен-Гур, Клеопатра, ва итальянви, 5 ≪Оскар≫ премияррин иеси Федерико Феллини кинорежиссёрдин фильмар я.

1937-й йисуз Бинито Мусоллиниди бине кутунвай студиярри, Дуьньядин кьведлагьай дяве ч?авуз, Рагъак?идай Союзник гьукуматар киноиндустрия крара тарашнай. 1950-й йисуз Чинечитта, са шумуд америка кинояр ч?угнавай чка тир, ахпа Федерико Феллинидихъ галаз мукьва алакьаяр хуьнвай.

Ч?ал [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Къе Рим шегьердин ч?ал са латин ч?алахъ галаз галк?анвайт?ани, дегь ч?авуз ик? тушир, гьа ч?авуз гзаф тайифайри гьарда вичин ч?алал рахазвай. Ч?ехи тайифадикай сад Сабинаяр тир, Сабинайрин хайи кьибле-пицен ч?ал ва этрусс ч?ал сад хьиз, Республика арадал къведалди ч. э. в 509-й йисуз шегьерда гьаким хьайи эхиримижи пуд асул пачагьрин асул ч?алар тир. Клавдий императордин паб Плавтия Ургуланилла этруссрин оратор тир. Амма, са шумуд формайра арадал къвезвай, латин ч?ал, классик Римдин кьилин ч?ал тир. Шегьерда пара кьадарда иммигрантар, лук?ар ва маса уьлквейрин посолар авайвиляй, Рим гзафч?алан шегьер тир. К?елай римвийрин ч?ехи пайдиз грек ч?ал чизвай, ва империя жедалди Римдин агьалидик пара кьадарда грекар, сирийвияр ва чувудар акатзавай. Юкьван виш йисара агьалидин арада латин ч?ал арадал къвез эгеч?най ва ц?ийи volgare ч?ал арадал атанай. Латин ч?алан эхиримжи форма, са шумуд нугъатрин акахьунин нетижада арадал атанвайди я ва абурун арада виридалай ч?ехи агьалиди рахазвай нугъат тоскан нугъат хайит?ани, римвийри чпиз романеско нугъат туьк?уьрнавай. Юкьван виш йисара, романеско, кьибле ? итальян ч?аларин неаполитан нугъатдиз мадни мукьва тир. Чирвилер къачудай ва массайрин информациядин такьатринни алакъайрин алат хьиз романеско, гилан итальян ч?алаз пара ухшар я. Италиядин зариятда, гуьгъуьнин кирамри чпин эсерар романеско нугъатдал кхьенвай: Джузеппе Джоаккино Белли (италиядин виридалай зурба зари), Трилусса ва Цезарь Паскарелла. Гилан заманада, романеско нугъат хайи нугъат тир, италиядин т?вар ? ван авай актёрар: Альдо Фабрици, Альберто Сорди, Нино Манфреди, Анна Маньяни, Гиги Проетти, Энрико Монтесано ва Карло Вердоне.

Романизация процессдин куьмекдалди, Галлиядин , Иберий зуростродин , Италиядин , Дакиядин ва италияди колониярриз кьунвай гьукуматрин халкьар, итальянвийрихъ галаз акахьна ва абурун культурадин таъсирдин к?аник латин ч?алаз эляч?най. Идалайни гъейри, Англиядин Норманд муьт?уьгъруин нетижада гилан инглис ч?алан гафалагдин ч?ехи пай латин ч?алакай къачунвай гафар я ^[65] .

Спорт [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Италиядин маса регионра хьиз, Римдани виридалай к?венк?ве аваз физвай ва халкьдиз пара к?ани спортдин жуьре ? футбол я. 1934-й йисан ва 1990-й йисан футболдай дуьньядин чемпионатар гьа Римда кьиле тухванвай. Эхиримжиди чемпионат, Серия А дивизиондин Рома ва Лацио клубрин к?вал тир, Олимпиядин майданда хьанвай. И командайра къугъвазвай футболистар шегьерда хайибур я ва адет яз, Франческо Тотти ва Даниэле Де Росси футболистар хьиз машгьур жезва. Атлетико виликан клуб тир, Садлагьай дивизионда къугъвазвай, адан к?валин майдан Стадио Фламинио тир.

Римда 1960-й йисан Гатун Олимпия къугъунар кьиле тухванвай, Вилла Боргезе ва Каракалл термаяр хьтин дегь ва килигуниз лайих авай чкаяр, къугъунар тухудай чкаяр хьиз ч?ехи агалкьунралди кардик кутунай. Гьак?ни Олимпия къугъунар тухун паталай ц?ийи комплексар эцигнай, гьабрукай яз, олимпиядин ч?ехи ц?ийи майдан, Villaggio Olimpico (Олимпиядин Хуьр) иштирак ийизвай спортсменар амукьзавай чка.

Регби вилик физвай спорт я. Фламинио майдан , 2000-й йисалай Ругуд Миллетрин чемпионатда къугъвазвай, Италиядин халкьдин регби командадин к?валин майдан я, ва чпин рази ийиз тежезвай экъеч?унрив и команда чемпионатра садрани гъалиб хьанвайди туш. Гьак?ни, Рим, Юнион Капитолина регби, регби Рома ва Лацио хьтин регби командайрин к?вал я.

Гьар т?улдиз (майдиз), Римда авай Италиядин форумда ATP Мастерс 1000 сериядин тенисдин турнирар кьиле тухузва. Дуьньядин кьведлагьай дяведилай кьулухъ, велоспорт , халкьди майилвал ийзвай спротдин жуьре тир, амма исятда адав гьевез квахьнава. Кьведра, 1989-й ва 2000-й йисара Римда Джиро д’Италия -дин финал кьиле тухванвай. Рим, спрортдин маса командайринни к?вал я, гьабрук баскетболдин Виртус Рома , волейболдин М. Рома волейбол , гандболдин ва цин полодин командаяр акатзава.

Зиярат [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Юкьван виш йисалай, Рим христианрин зияратдин асул чкайрикай сад я. Христиан дуьньядин гьар патай инсанар, Римда авай папавилин чкадиз, Ватикандиз кьилив къвезвай. Юкьван виш йисара папа виридалай нуфус авай кас тир. Папавилин ва Римдин Пак империядин арада хьайи женгинин юкьва, Рим зияратдин асул чка хьанва. Виш йисарин къене Римди вичин папавилин ва ≪пак шегьер≫-дин статус хуьнвай, гьатта папавал Авиньон шегьердиз куьч хьана фей ч?авузни (1309?1377). Католикри гьисабзава хьи, Ватиканда, Пак Пётр кьейи йикъалай къенин йикъалди гьар йисуз агъзурралди диндихъ агъанвайбур к?ват? жезва. Зияратзавайбур кьил ч?угзавай чкайрикай сад Пак гурар я , кьисадив кьурвал, и гурар Ватикандиз 326-й йисуз Пак Еленади Иерусалимдай Понтий Пилатдин к?валяй гъиз ганвай ва адай Иисус Христос дувандиз хкаж жезвай.

Римда зиярат ийизвай чкайрин сиягьдиз ч?ехи кьадарда муькуь, Римдин Ватиканда ва Италия гьукуматдиз талукь чилера авай, чкаярни акатзава. Абурун гьисабдик, христианри кап? ? ибадат ийзвай ва кьейибур кучукзавай дегь катакомбаяр, клисаяр, ва христианрин муькуь пак чкаяр. Пак Пётрдин базилика зияратдин виридалай асул чка я, вучиз лагьайт?а инаг вири папаяр ва гьак?ни католикри садлагьай папа хьиз гьисабзавай Пак Пётрни кучукнавай чка я.

Т?вар ? ван авай ксар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Ина хайибур [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

• Октавиан Август ? римви, политикадин крарал алахънавайди, принципатдин бине эцигай кас, Ч?ехи Понтифик, Ватандин Дах. Юлий Цезарьдин, веси яз хтулвиле кьабулнай, хтул.
• Климент I ? пудкъанниц?удан апостол.
• Софи Лорен ? итальянви, актриса ва манияр лугьудайди. Кинофестивальрин сейли премияррин иеси.
• Марк Аврелий ? Антонинар династиядай тир, римви император.
• Пий XII ? 1939-й йисан 2 мартдай римдин папа.
• Тиберий ? Юлий Клавдияр династиядай римви император (14 виш йис).
• Франческо Тотти ? итальянви футболист, вигьиндай зур ? хуьдайди ва вигьин ийидайди. ≪Рома≫ клубдин символ ва капитан ^[66] .
• Энрико Ферми ? итальянви зурба физик, квант физикадин бине кутунай ксарикай сад.
• Гай Юлий Цезарь ? дегь Римдин гьукуматдин ва политикадин крарал алахънавайди, диктатор, кьушундин кьил ва эсерар кхьидайди ^[67] .

Ина кьейибур [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

• Паоли Франциск ? римдинни ? католик клисадин бахтавар, мергьематдин стха ва кесибрин дах.
• Джордано Бруно ? итальянви, доминика тарикатдин монах, философ ва зари , пантеизмдин векил.
• Калигула ? Юлий-Клавдияр династиядин пуд лагаьай римдин император.
• Клавдий ? Юлий-Клавдияр династиядин император.
• Гульельмо Маркони ? маркиз, итальянви радиотехник ва кархана ахъайдайди , радио туьк?уьрнавайбурукай сад; физикадай Нобель Премиядин 1909-й йисан лауреат ^[68] .
• Микеланджело ? италиядин ч?ехи скульптор, гуьрчекхъан, фикирийидайди, архитектор, макитис ва зари . Ренессанс девирдин виридалай зурба уст?ар.
• Нерон ? Юлий-Клавдияр династиядин эхиримжи векил, 54-й йисан 13 октябрьдилай дегь-римдин император.
• Апостол Павел ? Ц?икьвед апостолрик акат тейизвай ва жегьил ч?авуз христианар хурук кутазвай, ≪мажудийрин апостол≫.
• Рафаэль Санти ? итальянви, зурба гуьрчекхъан, график ва архитектор, Умбрий мектебдин векил.
• Федерико Феллини ? итальянви кинорежиссёр, вад ≪ Оскар ≫ премиядин иеси.

Стхавилин шегьерар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

• Париж ( 1956 ), Римдин кьилди сад тир стхавилин шегьер я; ( ≪Са Рим я Париждиз лайих авайди, са Париж я Римдиз лайих авайди≫ .

Партнёр шегьерар:

Гьак?ни килига [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

• Дегь Рим
• Республика Рим
• Рум империя
• Италия
• Римдин театр
• Римдин музейрин сиягь
• Римдин операдин театоррин сиягь

Зарият [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

• Рим, город // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган : 86 томар (82 т. ва 4 доп.). ? Санкт-Петербург , 1890 ? 1907 .   (урус)   (урус)

Баянар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

Эляч?унар [ дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун ]

• Рим официал шегьердин сайт   (итал.)
• Рим музеяр   (итал.)   (инг.)   (исп.)   (фр.)

И макъала Лезги Википедиядин Хкягъай макъала .