Ur vro etre ar
Meurvor Atlantel
hag ar
Meurvor Habask
en
Amerika an Norzh
eo
Stadou-Unanet Amerika
(
saozneg
:
United States of America
,
teskanv
:
SUA
, saozneg:
USA
, stumm berr:
(ar) Stadou-Unanet
, (
the
)
United States
). Aliezik e vez graet
Amerika
pe
Bro-Amerika
ivez dre verrdro. Amerikaned pe Stadunaniz a vez graet eus o annezidi. Abaoe derou an
XX
vet
kantved
eo ar
riez
c'halloudusan er bed. 331 milion a annezidi a oa e 2020, trede poblans vrasan ar bed.
Roet eo bet an anv Amerika diwar hini an
ergerzhour
italian
,
Amerigo Vespucci
. Ur rann hag un
drevadenn
eus ar
Rouantelezh-Unanet
e oa a-raok ma voe graet an
Dispac'h amerikan
a-enep d'ar Saozon. Ur republik kevreadel gant 50 stad eo ar vro breman.
Washington D.C.
eo he c'her-benn, war an aod Reter.
Un ezel diazezer eus
Aozadur ar Broadou Unanet
(ABU) eo hag eman ar sez anezhan e
New York
, ker vrasan ar vro. Un ezel padus eus Kuzul Surentez ABU eo. Broudet en deus ar gouarnamant stadunanat ar broiou a felle dezho lakaat un harz d'an
Unaniezh Soviedel
da sinan e 1945
Aozadur Feur-emglev Norzhatlantel
. Hiziv e vez graet 37% eus dispignou milourel ar bed gant ar SUA, hae e chom
al lu stadunanat
an hini galloudusan er bed.
Ekonomiezh kentan ar bed o deus ar Stadou-Unanet, a-drugarez da gennadou al labour-douar, ar greanterezh hag ar servijou. An
US dollar
, ar moneiz stadunanat, eo arouez o galloud ekonomikel. E-touez ar re wellan int ivez war dachenn an imbourc'h skiantel hag an nevezin teknologel.
Saozneg
ha
spagnoleg
eo ar yezhou komzet ar muian, met ouzhpenn yezhou an Amerindianed e vez komzet meur a yezh all gant familhou an embroidi, en o zouez ar
brezhoneg
(war-dro 20 000 yezher hervez un enklask e dibenn an
XX
vet
kantved). Ar sevenadur ar muian skignet er bed eo an hini amerikan.
Evel ma tiskouez splann an anv ez eo Stadou-Unanet Amerika un unaniezh stadou dishenvel. Abaoe
1960
ez eus 50 anezho.
Ur republik bonreizhel hag ur stad kevreadel eo.
Trede brasan bro ar bed eo ar Stadou-Unanet war-lerc’h
Rusia
ha
Kanada
hag a-raok
Republik Poblek Sina
. An tiriad amerikan, en em led war 7 % eus douarou divoret ar blanedenn, zo ken bras ha kevandir Europa. Gorread ar Stadou-Unanet zo 17 gwech kement ha hini Frans ar c’hevandir. Brasoc’h eget Frans eo stad
Alaska
pe hini
Texas
. Ar bloc’had 48 stad, da lavaret eo an holl stadou war-bouez
Alaska
ha
Hawaii
, a vez anvet ≪
Mainland
≫ a-wechou, zo dezhan ur stumm hag a denn d'ur pempkorneg, hag en em led war 4 gwerzhid-eur. 4 500 km hed zo etre ar Meurvor Atlantel (reter) hag ar Meurvor Habask (kornog)
[4]
. 2 500 km, a-hend-all, zo etre harzou Kanada hag harzou Mec’hiko. Ar ster
Missouri
hag ar ster
Mississippi
a zo 6 000 km a hed ganto o-div ha redek a reont dre greiz ar
mainland
. Ken hir int o-div hag ar ster
Amazon
a zo o redek e
Suamerika
.
12 034 km harzou
[5]
:
Un nebeud lec'hiou dibar:
- Ar beg uhelan
:
Denali
en Alaska (6 168 metr)
- Al lec’h izelan
:
Badwater
e
Traonienn ar Marv
e Kalifornia (- 86 metr)
- Ar ster bennan
: ar
Missouri
-
Mississippi
zo ouzhpenn 6 000 km hed dezhi.
- Gorread
: 9 826 676 km² (en trede plas war-lerc'h Rusia ha Kanada)
- Aod
: 19 924 km
- An uhelderiou pellan
: - 86 m > + 6 194 m
Liesseurt eo torosennadur ar Stadou-Unanet. En em led a ra a norzh da su dreist-holl. Er C'hornog eman ar
Meneziou Roc'hellek
(
Rocky Mountains
), al
Lammou-dour
hag ar
Sierra Nevada
, 4 500 metr well-wazh a uhelder dezho. En o zouez eman plateiziou ha diazadou
Colorado
. Plaenennou ha plateiziou bras-ec’hon kreiz ar Stadou-Unanet zo hollad ar steriou
Mississippi
ha
Missouri
o redek enno. Eus an dibab eo an douarou enno ivez. Er reter ez eus meneziou kozh, an
Appalachou
o anv (
Appalaches
), dezho 2 300 metr a uhelder. Plaenennou strizh zo e-touez ar meneziou-se hag ar Meurvor Atlantel.
An darn vrasan eus ar meneziou-tan bev zo er c’hornog, en Alaska hag en enezeg Hawaii :
An holl zoareou hinou a ren war ar Stadou-Unanet, eus ar yenan (
hinad pennahelel
en Alaska) d'an tomman (
Traonienn ar Marv
), eus ar glepan (Gwalarn,
Stad Washington
) d’ar sec’han (hinad krin ha gouelec’hiou er Mervent). Gant an hinou hag an torosennaduriou a bep seurt zo bet er Stadou-Unanet ez eus bet stummet maeziou ha rannvroiou liesseurt enno.
Gorread hollek al
Lennou Bras
zo war-dro 250 000 km², bezet an hanter eus gorread Frans ar c’hevandir.
- Roll al Lennou meur, eus an hini vrasan d'an hini vihanan :
An Amerikaned zo o chom dreist-holl war an aodou ha tro-dro d’al Lennou Bras. Eus ar c’hantved hedredenn, eus tu ar c'hornog, betek ar Meurvor Habask hag en
Alaska
n'eo ket bras-tre an niver a annezidi, war-bouez en ur ger zistro bennak hag ivez e
Kalifornia
. Kalifornia zo ar Stad stadunanat ma'z eus an niver brasan a dud o chom enno ha kenderc'hel a ra ar Stad-se da zesachan an dud eus diabarzh pe eus diavaez ar Stadou-Unanet.
En tu all d’an tri c’hard eus an dud zo o chom e ker er Stadou-Unanet.
megalopolenn
BosWash
zo e biz ar vro.
Roll an tolpad-keriou pennan eus ar Stadou-Unanet, o stad kevreat hag an niver a dud zo o chom enno
[6]
:
- New York
(New York) : 24 112 176
- Los Angeles
(Kalifornia) : 18 313 809
- Chicago
(Illinois) : 11 318 384
- Washington
(DC) -
Baltimore
(Maryland) : 8 026 607
- San Francisco
(Kalifornia) : 7 159 693
- Philadelphia
(Pennsylvania) : 5 951 797
- Dallas
-
Fort Worth
(Texas) : 5 931 956
- Detroit
(Michigan) : 5 905 754
- Miami
(Florida) : 5 726 495
- Houston
(Texas) : 5 280 752
- Atlanta
(Georgia) : 5 034 362
- Boston
(Massachusetts) : 4 411 000
An Indianed e oa bet an dud kentan o chom er Stadou-Unanet. Tri meuriad indian a oa ha meur a gant yezh ha sevenaduriou dishenvel o doa. N’ouzer ket kalz a draou diwar o fenn, dreist-holl evit a sell ar poblou kantreat.
Er
XVI
vet
kantved hag er
XVII
vet
kantved e voe an Indianed o tarempredin Europiz evit ar gwechou kentan. Diazezan a reas dreist-holl ar Spagnoled er su, ar Saozon er reter hag ar Fransizien en norzh hag en draonienn ar Mississippi ha da-heul e voe enebet meur a sevenadur an eil ouzh egile.
E
1607
e tiazezas ar Saozon o c’heriadenn gentan,
Jamestown
hec’h anv. Da c’houde en em stalias trevadennou niverus a-hed an aod er reter. En o zouez e oa
Plymouth
,
Boston
,
Salem
,
Williamburg
. D'ar mare-se e voe krog da harluan ha da werzhan tud du eus Afrika da sklaved. Gant ar morianeta e voe diorroet ar plantadegou kotons er su dreist-holl ha diorroet e voe an danframmou.
C’hwennet e voe an Indianed gant ar c’hlenvedou-red (brec’h, ruzell) a oa bet degaset gant an difraosterien. Miliadou a Indianed all a voe lazhet en ur vrezelian gant Europiz ivez. E-pad ar brezel brasan ez aloubas ar Vreizhveuridi tiriadou ar C’hallaoued hag e-se e oant deuet a-benn da zaougementin gorread an douarou a oa dalc'het ganto betek ar mare-se.
Trizek trevadenn vreizhveuriat a c’hounezas o dizalc’hiezh diouzh Breizh-Veur d'ar
4 a viz Gouere
1776
. Degemeret e voe ganto
Bonreizh Stadou-Unanet Amerika
e
1787
. Ar vonreizh kentan bet degemeret e broiou ar c'hornog. Diazezet eo bet an identelezh amerikan gant an daou skrid-se.
Diskleriet e voe ar
Brezel Diabarzh
e
1861
abalamour d'ar sklavelezh ha da blegou fall an armerzh er Stadou-Unanet. Ne viras ket ouzh a vro avat da vont war-raok. Evit gwir e oa bet miliadou a dud o vont d'ober o annez ahont a-hed an
XIX
vet
kantved. D'ar mare-se eo ivez e voe diorroet ar greantelerezh er vro hag e voe aloubet ar c’hornog pa voe diorret an hentou-houarn ahont.
En
XX
vet
kantved
eo deuet ar Stadou-Unanet da vezan galloudusan bro ar bed a-fet armerzh, sevenadur ha politikerezh (dreist-holl war-lerc'h an
Eil Brezel Bed
), daoust m'o doa renerien ar vro c'hwitet war o zaol da vare ar
brezel
er
Viet-nam
. Gwall skoet e voe an Amerikaned gant se. Abaoe m'eo peurechu ar
brezel yen
hag abaoe ma n'eus ket mui eus an
URSS
(Unaniezh ar Republikou Sokialour ha Soviedel) eo ar Stadou-Unanet ar vro dreistgalloudekan nemeti er bed, evit a sell ar galloud milourel peurgetket.
Ar vro zo anezhi hanter-kant
Stad
kevreat a astenn o beli leun war meur a dachenn : ur c'hevread eo.
Ar Stadou-Unanet zo anezho ur republik kevreadel prezidantel divgambr. Distag eo an tri galloud (galloud lezennin, galloud erounit ha galloud barn) an eil diouzh egile.
Dilennet e vez ar prezidant hag ar besprezidant asambles e-pad 4 bloaz, gant ar mouezhian hollek dieeun. Pep Stad a vez dileuriet gant ur skolaj dilennerien veur zo kenfeur well-wazh ouzh niver hec’h annezidi. Abaoe
1951
n’hall ket prezidant ar Stadou-Unanet ren war ar vro ouzhpenn daou respet. Daou strollad politikel bras zo er vro dreist-holl : ar
Strollad Republikan
hag ar
Strollad Demokratel
.
Dilennet e oa bet
George W. Bush
da brezidant ar Stadou-Unanet e miz Du
2000
(d'an
20 a viz Genver
2001
e krogas e respet). E
2004
e oa bet dilennet en-dro. E
2009
e voe
Barack H. Obama
, eus ar strollad demokratel, dilennet da prezidant. Dilennet eo bet
Donald Trump
(Strollad Republikan) da brezidant d'an
8 a viz Du
2016
.
Al
lez-veur
eo ensavadur uhelan ar reizhiad lezvarnel kevreadel.
Gouarnamant ar Stadou-Unanet ne c'houlenn ket digant e geodediz petra eo o feiz. Dispartiet eo ar relijion diouzh ar Stad kevreadel en ur mod ofisiel. Asuret eo ar bennaenn-man gant ar vonreizh a ziogel ar frankiz kredin. Ar stad kevreadel ne zegas skoazell ebet da skol relijiel ebet
(
Daveou a vank
)
. Ar bedenn renket gant ar skol zo difennet abaoe 1962 gant an diferadenn ≪ Engel a-enep Vitale ≫.
Enklaskou prevez a bep seurt a ziskouez ez eus etre 75 % ha 90 % eus an Amerikaned a gred e Doue. Koulskoude emaint 44 % o lavaret o deus chenchet relijion ur wech da nebeutan en o buhez. Ha lavaret a reont ne votont ket hervez o c'hredennou.
Ar
brotestanted
eo ar re niverusan, met a-raok pell e vint dindan 50 %. Ur c'hard eus an Amerikaned zo
katoliked roman
. Bez' ez eus ivez
tud dizoue
(16%),
yuzevien
(1,7%),
boudisted
(0.7%),
muzulmaned
(0.6%),
hindouisted
ha kement zo.
Lenn ar pennadou er
Rummad:Skiantourien SUA
.
Lenn pennadou ar
Rummad:Livourien SUA
.
Lenn pennadou ar
Rummad:Luc'hskeudennourien amerikan
.
Lenn ivez ar pennad
Prezidanted Stadou-Unanet Amerika
Gwelet
Sonerezh Stadou-Unanet Amerika
Lenn pennadou ar
Rummad:Filmaozerien SUA
.
Lenn ar pennad
Lennegezh amerikan
.
- Benjamin Franklin
, kefredour ha politikour e-pad ar brezel dizalc'hiezh
- Thomas Alva Edison
, krouer ha den afer
- Howard Hughes
, nijer, produer sinema hag un oristal a zen a afer
- Stan Lee
, senarioer comics, seurt bannou-treset a bouez er Stadou-Unanet
- Allan Pinkerton
, a grouas un ajans bras a igounierien brevez
- Paul Revere
, dispac’her e-pad ar brezel dizalc’hiezh
- Harriet Tubman
, a roas skoazell da gantadou a sklavourien da dec’hel kuit e norzh ar Stadou-Unanet a-raok ar brezel disrannidigezh
- Wilbur Wright
, unan eus an nijerien vrudet kentan.
- Dispignou an armeou : 400 miliard a USD (e 2004)
- Linennou pellgomz : 268 milion a USD (e 2003) [2]
- Pellgomzeriou hezoug : 219 milion a USD (e 2005) [2]
- Skingomzeriou : 575 milion a euroiou (e 1997)
- Skinweleriou : 219 milion a euroiou (e 1997)
- Pellgomzeriou : 659 evit 1000 annezad
- Implijerien Genrouedad : 205 milion a USD (e 2005) [2]
- Pourchaserien moned war ar Genrouedad : 7 800 (en 2000)
- Hentou : 6 407 637 km (en o zouez 4 164 964 km hentou terduet) (e 2004) [2]
- Hentou-houarn : 226 605 km (en 2004) [2]
- Hentou : 41 009 km (en 2004) [2]
- Niver a aerborzhiou : 14 858 (en o zouez 5 119 aerborzh gant roudennou terduet) (e 2006) [2]
- ↑
Ar saozneg eo yezh ofisiel 28 Stad da nebeutan, hervez ar ster a roer d'ar ger "ofisiel". Saozneg ha
hawaieg
zo ofisiel e Stad
Hawaii
.
- ↑
Ar saozneg eo
de facto
yezh gouarnamant SUA hag ar yezh nemeti a vez komzet er ger gant 80% eus an Amerikaned koshoc'h eget 5 bloaz. Ar
spagnoleg
eo an eil yezh komzet ar muian.
- ↑
Goude
Rusia
,
Antarktika
ha
Kanada
. Gorread jedet diwar an 50 Stad +
District of Columbia
, hep an tiriegezhiou diavaez.
- ↑
J.-Y. Cleach [...], “La puissance americaine” p.104
- ↑
Andon :
CIA - The World Factbook
- ↑
Andon :
populationdata.net
Lec’hiennou ofisiel: